Jacek Urban

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

Biblioteka Kapitulna na Wawelu

W styczniu 1931 r. archiwariusz Krakowskiej Kapituły Katedralnej na Wawelu ks. prof. Jan Fijałek skierował pismo do Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego w Warszawie. Dotyczyło kwestii dofinansowania przygotowania i wydania katalogu archiwum kapitulnego na Wawelu. W uzasadnieniu zawarł interesujące dla naszych rozważań zdanie, że Krakowska Kapituła Katedralna na Wawelu nigdy nie posiadała oddzielnej biblioteki¹Archiwum i Biblioteka Krakowskiej Kapituły Katedralnej (dalej AKKK), b. sygn., Pismo ks. prof. J. Fijałka do Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego. Wydział Bibliotek z 26 I 1932 r. Zasób nazwany biblioteką kapitulną należał bowiem do archiwum kapitulnego, wszedł w jego skład, a nazwy „biblioteka” używa się jedynie zwyczajowo w stosunku do archiwum.

Ta wypowiedź wymaga komentarza. Wyszła przecież spod pióra najwybitniejszego historyka Kościoła, znakomitego mediewisty i archiwisty. Jeśli się z nią zgodzić, nasze rozważania na temat biblioteki kapitulnej są bezcelowe. Jeśli chcemy je kontynuować, należy wyjaśnić, że spojrzenie ks. prof. Fijałka z punktu widzenia mediewisty się broni. Biblioteką nazywano to, co dziś określamy jako archiwum. Cały zasób średniowiecznej biblioteki w okresie nowożytnym stał się archiwum. Z punktu widzenia mediewisty biblioteka stała się archiwum, natomiast wszystko to, co stanowi o bibliotece w sensie nowożytnym, pełni funkcję służebną w stosunku do archiwum. To spojrzenie z punktu widzenia mediewisty nie broni się już jednak w okresie nowożytnym, a zwłaszcza najnowszym. Współczesna wypowiedzi ks. prof. J. Fijałka, bo wydana w 1926 r., praca Edwarda Chwalewika Zbiory polskie wyraźnie wyróżnia osobno archiwum kapitulne na Wawelu i osobno bibliotekę kapitulną na Wawelu. W archiwum kapitulnym na Wawelu Chwalewik wyróżnił trzy zbiory: (a) dyplomy pergaminowe (ok. 1200), (b) księgi archiwalne (w 21 działach) i (c) kodeksy rękopiśmienne (231). Odnosząc się natomiast do biblioteki kapitulnej, omówił katalog biblioteki z 1110 r., następnie wymienił 231 kodeksów rękopiśmiennych, ponad dwieście inkunabułów, by w końcu wspomnieć o cennych starodrukach. W tych dwóch zestawieniach rozdzielone są dyplomy pergaminowe i księgi archiwalne – te przynależą do archiwum, z kolei inkunabuły i starodruki wymienione zostały przy bibliotece. Wspólne dla obu zbiorów jest 231 kodeksów rękopiśmiennych. Dla okresu staropolskiego stanowiły bibliotekę, ale w okresie nowożytnym zostały uznane za przynależne do archiwum. W pracy poświęconej bibliotece kapitulnej na przestrzeni dziejów zostaną więc omówione, ponieważ przez setki lat były traktowane jako zbiory biblioteczne²E. Chwalewik, Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w Polsce i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone, Warszawa–Kraków 1926, t. 1, s. 183–186, 211.

Na ostatniej karcie rękopisu nr 84 zwanego Tripartitą pochodzącego z przełomu XI i XII w. został zamieszczony słynny inwentarz skarbca katedry na Wawelu z 1110 r. Obok szat liturgicznych, sprzętów liturgicznych służących katedrze, inwentarz wylicza 47 książek. Wymieńmy je: Bibliotheca (1), Moralia Job (2), Isicius super Leviticum (3), Isidorus Ethimologiarum (4), Sermones ab adventu Domini usque ad quadragesimam (5), Omeliae (6), Ordinales (7–10), Benedictionales (11–13), Epistole Pauli (14), Boecius de consolatione (15), Stacius Thebaidos (16–17), Salustius (18), Terentius (19), duo Persii (20–21), Dialogus Gregorii (22), Psalteria (23–26), Ovidius de Ponto (27), Dialectica (28), Arator (29), Regulae gramaticae (30), Leges Longobardorum (31), Leges Longobardici (32), Lectionares (35–37), Antifonarium (38), Nocturnales (39–41), Missalia (42–43), Gradualia (44–45), Capitulare (46) I Brewiarium (47)³A. Vetulani, Krakowska biblioteka katedralna w świetle swego inwentarza z roku 1110, „Slavia Antiqua” t. 4, 1953, s. 162–192.

Pierwsze miejsca zajmuje zbiór teologiczny. Pozycja pierwsza to Bibliotheca. Autor inwentarza pod tym określeniem ukrył całość Pisma Świętego, zapewne w jednym rękopisie. Na pozycji drugiej umieścił Moralia Job. To praca św. Grzegorza Wielkiego Moralia super Job. Dzieło to stosunkowo często pojawia się we współczesnych inwentarzach bibliotek. Na pozycji trzeciej inwentarz wymienia Isicius super Leviticum. Ów Isicius to Hesychius, a za nim ukrył się Walafrid Strabo i jego komentarz do Księgi Kapłańskiej, a więc do trzeciej w Pięcioksięgu Mojżesza księgi Leviticus. Na miejscu czwartym wspomina Etymologie Izydora z Sewilli, powszechnie wtedy znaną ówczesną encyklopedię.

Kolejne teksty teologiczne autor inwentarza umieścił po podręcznikach szkolnych, a przed rękopisami liturgicznymi. I tak na pozycji 14. znajdują się Epistolae Pauli, a na 22. – Dialogus Gregorii. Te pierwsze to albo Listy św. Pawła, albo apokryficzne Listy Pawła do Seneki. Natomiast Dialogus Gregorii to Libri dialogorum św. Grzegorza. W sumie księgi teologiczne są reprezentowane w bibliotece katedry na Wawelu przez osiem rękopisów.

Najliczniej reprezentowane są księgi liturgiczne. Inwentarz wymienia dziesięć różnych ksiąg w 25 woluminach. Ta liczba nie dziwi, jeśli pamiętać o potrzebach liturgicznych katedry. To benedykcjonały, psałterze, lekcjonarze, antyfonarze, nokturnały.

Trzeci zbiór łatwo dający się z inwentarza wyróżnić to księgi należące do biblioteki szkolnej. Są to dwa podręczniki, Dialektyka (28) i Gramatyka (30), jedna encyklopedia wymieniona już wyżej, która może być odnoszona i do zbioru teologicznego, i do zbioru szkolnego, czyli Etymologiae Izydora z Sewilli. Wymieńmy pozostałe; są to: Boecjusz, De consolatione philosophiae (15), dwa egzemplarze Stacjusza, Thebaidis (16–17), jakieś dzieło Salustiusza (18): albo Bellum Iugurthinum, albo Bellum Catillinarium, albo oba te dzieła razem oprawne, Komedie Terencjusza (19), dwa egzemplarze satyr Persjusza (20–21), Owidiusza Listy z Pontu (27) i Aratora De actibus apostolorum (29). Wątpliwości budzi to, co się ukrywa za nazwiskiem Salustiusza i Terencjusza. Inaczej jest z Aratorem, jako że De actibus apostolorum było jego jedynym dziełem. Przy Stacjuszu zaskakuje obecność Thebaidis zamiast częściej występującej jego epopei Achilleis. Z kolei Listy z Pontu Owidiusza tak rzadko występują w inwentarzach innych współczesnych bibliotek, że nie można wykluczyć, iż chodzi o inną jego pracę. Bibliotekę szkoły katedralnej w inwentarzu z 1110 r. reprezentuje 12 rękopisów⁴M. Plezia, Księgozbiór katedry krakowskiej wedle inwentarza z r. 1110, „Silva Rerum”, Kraków 1981, s. 10–29.

Zasób biblioteki kapitulnej na Wawelu z początku XII w. zapisany w inwentarzu z 1110 r. mógł nie być kompletny. Uwagę zwraca między innymi to, że do inwentarza nie wpisano księgi Tripartity, na której kartach został on zapisany, chyba że jest nią nieco tajemnicze Capitulare (nr 46). Zbiór odpowiadał zasobowi średniej wielkości biblioteki w Europie Zachodniej. Uwagę zwraca niewielka liczba ksiąg liturgicznych, brak żywotów świętych. Do dzisiaj w archiwum kapitulnym z całego zbioru zachowało się jedynie kilka kodeksów. To między innymi Benedictionale i trzy woluminy Homilii⁵To według katalogu Polkowskiego pozycje Ms 144, 145 i 146. Kilka następnych identyfikowanych jest w Bibliotece Jagiellońskiej.

Drugi spis biblioteczny pochodzi z XIII w. Został zapisany w Glossa super Leviticum. Rękopis zawiera tekst księgi Leviticus z glossami Anzelma z Laon. Spis znajduje się na karcie 1v tego rękopisu. Stanowią go 32 woluminy zawierające 41 tytułów. Jego znaczenie jest wielkie dlatego, że jest to pierwszy w Polsce przykład na kolekcję prywatną (zdaniem prof. Zofii Kozłowskiej-Budkowej należał do bp. Iwona Odrowąża), a także dlatego, że w spisie ksiąg znajduje się Chronica Polonorum bł. Wincentego Kadłubka, a więc pierwsze dzieło spisane przez Polaka⁶Z. Kozłowska-Budkowa, Księgozbiór polskiego uczonego z XII/XIII wieku, „Studia Źródłoznawcze” 1, 1957, s. 112. Księgozbiór zawiera następujące kodeksy: Leviticus, Genesis, Job cum Lamentationibus, Psalterium, Apostolus, Medietas alterius Psalterii, Decem libri moralium, Sententiae magistri Hugonis cum Isidore, Sermenos magistri Petri, duo volumina Sermonum magistri Hengrammi, alii Sermones cum reparatione lapse, Registrum Gregorii cum miraculis Caroli, Gemma ecclesiae, Orosius, sermones vocati Speculum ecclesiae, Summa Gratiani, Epistolae Yuonis, Origines super cantica canticorum, Epistole Pauli ad Senecam, Miracula Sancti Thomae, Cronica Polonorum cum Libro de via iherosolimitana et Epistola Alexandri, Excerpta Augustini et diversorum partum, Augustinus de verbo Domini, qui dixerit fratri suo fatue, cum epistola Villelmi et epistola Johannis, Liber Augustini De libero arbitrio, Liber Gerboldi de virtute regum, Psalterium, Matheus cum Epistola de purgatorio igne, alter Ysidorus cum libro Juliani episcopi dictus Prognosticon, Quaestiones Orosii ad Augustinum, Apocalipsis, Scholastica historia. Tym zbiorem bibliotecznym nie będziemy się zajmować, skoro raczej nie znalazł się w bibliotece kapitulnej, bo jego zawartości nie wymienia kolejny inwentarz.

Trzecim jest inwentarz z początku XVI w. Już w roku 1503 ks. kanonik Jan Gosławski, krewny Jana Długosza, a wówczas prokurator, czyli ekonom kapituły katedralnej na Wawelu, wezwał do zgromadzenia w jednym miejscu i uporządkowania wszystkich książek, które były własnością kapituły. Wezwaniu uczyniono zadość kilka lat później. W lutym 1509 r. kapituła podjęła się tego zadania. Do jego wykonania wybrała Jana z Oświęcimia i Jakuba Erciszowskiego. Tekst został spisany w tym samym porządku w dwu egzemplarzach. Treściowo się nie różnią, choć zostały spisane na papierze należącym do różnych papierni i różnymi charakterami pisma. Jest to inwentarz archiwum, dlatego najpierw wylicza dokumenty pergaminowe, a następnie opisuje księgi. Wymienia 244 księgi biblioteczne. To najpierw księgi z zakresu prawa kanonicznego (1–8), dekretały (9–47), książki po ks. kanoniku Janie Stance (48–55), księgi prawa (56–62), ponownie księgi ks. Stanki (63–76), książki teologiczne (77–158), po raz kolejny książki ks. Jana Stanki (159–175), książki ks. Jana z Latoszyna i ks. Arnolfa z Mirzyńca (176–199), księgi kościelne (200–233), książki in artibus et in oratoria (234–244)⁷I. Polkowski, Katalog rękopisów kapitulnych katedry krakowskiej, „Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce” t. 3, Kraków 1884, s. 7–23.

Potrzeba ich uporządkowania pojawiła się po decyzji wymienionych trzech kanoników o ofiarowaniu swoich księgozbiorów do biblioteki kapitulnej. Ksiądz prof. Jan Stanko zgromadził pokaźną bibliotekę. W spisie bibliotecznym z początku XVI w. znajduje się jego 46 ksiąg⁸W katalogu znajdują się w kilku miejscach. Zajmują pozycje 48–55, 63–76, 159–175, ale występują także poza nimi. To przede wszystkim księgi prawne i teologiczne, w większości już druki. W zbiorze kanonistycznym znajdują się między innymi: Klementyny, Liber Sextus Bonifacego VIII, komentarz do dekretaliów papieża Grzegorza IX, czy tak zwana Margarita zawierająca całość wiedzy z zakresu prawa kanonicznego. Z dziedziny prawa rzymskiego to między innymi Instytucje cesarza Justyniana czy Dekret Gracjana. Wśród książek teologicznych w zbiorze ks. prof. Stanki znajdują się na przykład Biblia, pisma ojców Kościoła (św. Hieronima, św. Augustyna, św. Grzegorza Wielkiego), a także św. Tomasza z Akwinu i św. Bonawentury. Kilkanaście z nich przetrwało do naszych czasów.

O ile ks. Stanko przekazał swój zbiór do biblioteki kapitulnej, gdyż taka była jego wola, o tyle ks. Jan z Latoszyna i ks. Arnolf z Mirzyńca zrobili to z nieco odmiennych pobudek. Obydwaj przez wiele lat wypożyczali księgi z biblioteki kapitulnej. U kresu swoich lat postanowili oddać nie tylko te, które wypożyczali, ale i wiele innych. Jak napisano, oddali „multo plures quos receperant”. Na 24 księgi przekazane przez ks. Jana z Latoszyna i ks. Arnolfa z Mirzyńca 20 należało do dziedziny teologii, a cztery do prawa kanonicznego. Wśród nich Regestr do ksiąg Pisma św. w komentarzu Mikołaja z Liry, Listy św. Grzegorza Wielkiego, dzieła św. Augustyna, św. Hieronima, św. Tomasza z Akwinu, św. Bonawentury, św. Anzelma. Są w nim także Sentencje Lombarda i dwa kodeksy Jana Gersona.

Centralne miejsce w inwentarzu z początku XVI w., obok ksiąg prawniczych, zajmują księgi teologiczne oznaczone numerami 77–158. Spis rozpoczynają teksty Pisma św. w całości i poszczególnych ksiąg natchnionych. Służyły misji nauczania zarówno w szkole katedralnej, jak i na katedralnej ambonie. Dlatego w inwentarzu znalazły się liczne komentarze do Ewangelii, do kilku ksiąg Starego Testamentu (Księgi Rodzaju, Księgi Wyjścia, Księgi Kapłańskiej, Księgi Kronik, Księgi Jeremiasza), a także Listów św. Pawła. Te ostatnie reprezentuje Postilla super Epistolas Pauli dominikańskiego egzegety Mikołaja de Gorran. Całościowe znaczenie miała konkordancja Biblii, z kolei dla Ewangelii podstawowy jest kodeks Szymona de Cassia Totum Corpus Evangeliorum. Podręcznik Piotra Comestora Historia scholastica dawał wykład historii biblijnej. Wykłady zapewne opierano na obecnych w bibliotece Sentencjach Piotra Lombarda jako na podręczniku uniwersyteckim. Z dorobku św. Augustyna w zestawieniu znalazły się De civitate Dei, Epistolarum i De doctrina christiana. Mistykę św. Bernarda z Clairvaux reprezentują Flores, a apologetykę De laudibus ecclesiae Brunona z Segni. Teologię reprezentuje Summa teologiczna św. Tomasza z Akwinu. Tak zwane Tabule, czyli indeksy rzeczowe do Summy pióra dominikanina Piotra z Bergamo, pozwalały dotrzeć do wszystkich miejsc Summy św. Tomasza. W zbiorze była także summa wcześniejsza od Tomaszowej. To dzieło Aleksandra z Hales.

W zbiorze znajdują się również księgi służące formacji duchowieństwa i duszpasterstwu. Reprezentuje je Liber regulae pastoralis św. Grzegorza Wielkiego, bardzo znany podręcznik teologii pastoralnej. Inwentarz wymienia dwa rękopisy. Z dorobku św. Grzegorza w zbiorze znalazły się także jego Dialogi, homilie i już na początku wspomniane Moralia super Job. Pokaźną grupę stanowią dzieła z zakresu kaznodziejstwa. Nie mogło zabraknąć literatury hagiograficznej. Hagiografię reprezentują między innymi Passionale sanctorum, rękopis z XIV w., powstały w kręgu wawelskim, czy Złota legenda Jakuba z Voragine. Do literatury mistycznej należy Horologium Sapientiae Henryka z Suzy. Wspomnijmy także o Communiloquium Jana z Walii stanowiącym zbiór zachęt ascetycznych i budujących przykładów.

Następne miejsce po prawie i teologii zajmują „libri in artibus et in oratoria”. Służyły przede wszystkim szkole katedralnej, ale zapewne i poszczególnym kanonikom. Reprezentują je takie dzieła jak Seneki De mundi gubernatione et providentia divina, De ira ad Novatum, Ad Serenum de tranquilitate animi czy De exercitatione animi, a dalej zbiór zwany Claudianus, Horacego Carminum libri quatuor, Genealogia Platonis, dzieła Boecjusza, Cycerona czy gramatyka Pryscjana. Jest Summa gramaticalis dominikanina Jana Balbi znana jako Catholicon, będąca encyklopedycznym podręcznikiem do retoryki. Są też dzieła ­włoskiego odrodzenia. Reprezentują je Petrarki De remediis utriusque fortunae czy Epistolae Eneasza Sylwiusza Piccolominiego. W zbiorze wawelskim ta ostatnia praca dochowała się w jednym kodeksie z Kroniką Polską Mistrza Wincentego. À propos literatury historycznej, w zbiorze znajdują się Józefa Flawiusza O wojnie żydowskiej, Kronika Orozjusza, kronika Marcina Polaka, kronika czeska, Egidiusza De regimine regum seu principium. Nieliczne w zbiorze księgi liturgiczne reprezentuje Rationale divinorum officiorum Wilhelma Duranda⁹I. Rusnaczyk, Krakowska biblioteka katedralna w średniowieczu, Kraków 2004 (maszynopis pracy magisterskiej, napisanej na seminarium naukowym ks. prof. G. Rysia, obronionej na Wydziale Historii Kościoła Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie), s. 52–64.

Nieobecność ksiąg liturgicznych może dziwić, skoro w inwentarzu z 1110 r. stanowią znakomitą większość. Dlaczego nie znajdujemy ich w inwentarzu XVI-wiecznym? Ponieważ były potrzebne katedrze, były potrzebne liturgii sprawowanej w kościele katedralnym przez coraz większą grupę duchownych. Znalazły się w wyposażeniu skarbca katedralnego, zakrystii i poszczególnych kaplic. Zjawisko to nie dotyczy tylko ksiąg liturgicznych, skoro od połowy XV w. cała biblioteka wikariuszy katedralnych znajdowała się w kaplicy św. Jana Chrzciciela¹⁰P. David, Biblioteka wikariuszów w katedrze krakowskiej, Kraków 1932, s. 5–16. O ile księgi liturgiczne znajdowały się w katedrze, o tyle księgi teologiczne i prawnicze umieszczano w bibliotece i to stąd je wypożyczano.

Tematem dotąd niepodjętym w naszych rozważaniach jest miejsce przechowywania biblioteki kapitualnej na Wawelu. Przyjmuje się, że znajdowała się blisko kapitularza, miejsca spotkań kapituły. Niewiele możemy powiedzieć o miejscu kapitularza w katedrze romańskiej. Zakłada się, że miejscem przechowywania skarbca (w którym przechowywano także bibliotekę) były przyziemia wież katedralnych. W obecnej gotyckiej katedrze kapitularz miał znajdować się pod Wieżą Wikaryjską, a więc południową, natomiast po roku 1420 pod (lub opodal) Wieżą Zegarową (północną)¹¹M. Rożek, Katedra wawelska w XVII w., Kraków 1980, s. 52. Decyzja o budowie skarbca byłaby więc podpowiedzią, gdzie złożono zbiory biblioteczne. Znalazły się one w skarbcu katedralnym, a mówiąc o obecnym skarbcu zbudowanym w latach 1488–1500 – na skarbcowym piętrze.

I tak jak katedra potrzebowała obszernego skarbca i go otrzymała, tak kapituła wymagała właściwego miejsca spotkań, przestronnego kapitularza. Wybór padł na budynek zbudowany dla kapituły w latach 1417–1423 kosztem księżnej ziębickiej Elżbiety. Dom od północy przylega do muru obronnego wzgórza wawelskiego. Został wzniesiony z cegły z elementami ciosowymi. Budynek jest jednotraktowy, piętrowy, podpiwniczony. Na piętrze znajduje się duża sala z trzema dużymi oknami. Do niej od zachodu przylegają dwie izby, a od wschodu wąski korytarz.

Do prac budowlanych przystąpiono w 1601 r. Umowę z Maciejem Świętkiem zawarł bp pomocniczy krakowski Paweł Dębski. Prace ukończono u schyłku 1602 r.¹²M. Rożek, Katedra wawelska w XVII w., Kraków 1980, s. 53. Odtąd kapitularz stał się miejscem spotkań kapitulnych. Pomieszczenia do niego przylegające mogły być przeznaczone na bibliotekę. Balkon skarbca nie był już traktowany jako odpowiednie miejsce przechowywania biblioteki kapitulnej na Wawelu.

Narastający zbiór wymagający opracowania, złe warunki przechowywania, wreszcie praktyka wypożyczeń – wszystko to sprawiło, że w 1640 r. kapituła postanowiła zająć się biblioteką¹³T. Glemma, Z dziejów archiwum kapituły krakowskiej, „Polonia Sacra” 4, 1951. Do tego zadania wyznaczyła Mikołaja Oborskiego i Adama Opatoviusa. Nakazała im na nowo zorganizować i urządzić bibliotekę kapitulną. Należało zebrać księgi w jednym miejscu i spisać księgozbiór. Księgi znajdowały się dotąd na chórze zakrystii maioris, czyli na chórze skarbca katedralnego. W 1645 r. kapituła uznała, że na potrzeby biblioteki należy przystosować pomieszczenia znajdujące się przy kapitularzu. Czasy szwedzkiego potopu zmusiły do odłożenia proponowanej translokacji. Dopiero później można było powrócić do tematu. W maju 1663 r. kapituła zarządziła rewizję ksiąg znajdujących się w skarbcu katedralnym. W 1670 r. podjęła decyzję, by skierować tak zwane puncta do biskupa krakowskiego, prosząc o ustanowienie w nieodległej przyszłości bibliotekarza i o uposażenie go dochodami z mensy biskupiej. Do realizacji zadania utworzenia osobnej biblioteki kapituła w 1671 r. wezwała ówczesnego swojego prokuratora ks. Jana Chryzostoma Bodzantę. W 1696 r. nakazywała ks. kanonikowi Andrzejowi Olszewskiemu rewizję biblioteki, a ks. notariuszowi Janowi Ołobockiemu sporządzenie inwentarza biblioteki¹⁴AKKK, Acta actorum 13–15. Dziękuję mgr Ewelinie Zych za udostępnienie notatek dotyczących Biblioteki Kapitulnej w XVII i XVIII w. W 1713 r. kapituła wyznaczyła dwóch kanoników: Józefa Jordana i Franciszka Szembeka do sporządzenia katalogu ksiąg biblioteki kapitulnej. Księga katalogowa podzielona została na 32 działy, ale tylko w niewielkim stopniu kanonicy ją zapisali¹⁵AKKK, sygn. Inv. C 75, Cathalogus librorum Bibliothecae Ecclesiae Cathedralis Cracoviensis per nos Josephum a Zakliczyn Jordan et Franciscum a Słupów Szembek, Canonicos Cathedrales Cracoviensis Anno Domini 1713 conscriptus.

W połowie XVIII w. archiwum zostało uporządkowane przez ks. Kacpra Szajowskiego, który „księgi wszystkie, które constituunt samo archiwum znumerował, jedno od drugich intitulationis a tergo, według różności materii distinxit i regest onych spisał”. W relacji, którą w 1765 r. sporządzili delegowani przez kapitułę jej kanonicy: ks. Andrzej Ankwicz i ks. Mikołaj Wybranowski, osobne miejsce poświęcono bibliotece. Napisali, że zawiera

po większej części różne książki, z różnych języków, w różnych materiałach drukowane, między któremi najwięcej jest ksiąg z gotska łacińskich, bardzo dawnych i w tym czasie mało praktykowanych, a od dawna nie rejestrowanych, które jednak immediatus notarius distinxit i dobranemi autorami i materiami koneksje z sobą mającemi te książki po szafach poukładał.

To oznacza, że w 1765 r. książki znalazły swoje miejsce w szafach, ale czy doszło do sporządzenia pisanego inwentarza archiwum i biblioteki, skoro w 1787 r. podczas kolejnej rewizji wyznaczeni przez kapitułę kanonicy ks. Kazimierz Ostrowski i ks. Józef Szabel, odnosząc się do biblioteki, napisali: „tej nie masz regestru ułożonego i jakimi tytułami następuje widzieć nie można”? Kapituła poleciła więc notariuszowi „porządny i dokładniejszy ułożyć i spisać inwentarz”¹⁶Tamże, s. 46.

W Status ecclesiae z 1792 r., dokumencie poprzedzającym zapowiedzianą przez bp. Feliksa Pawła Turskiego wizytację katedry, w formie kwestionariusza, na pytanie o miejsce archiwum umieszczono następującą odpowiedź:

Archiwum czyli miejsce na konserwację aktów i dokumentów jest dwojakie; jedno obok kapitularza na górze, gdzie się konserwują akta i inne potoczniejsze dokumenta, tudzież biblioteka. Drugie archiwum jest sklep pod wieżą Łubieńskiego zwaną. Obydwa za dobrym zamknięciem¹⁷AKKK, sygn. I 11, Status Ecclesiae Cathedralis Cracoviensis in ordine ad visitationem eiusdem per Celsissimum et Reverendissimum Dominum Felicem Paulum Turski Episcopum Cracoviensem, Ducem Severiae 1792 confectus, s. 132–133

Na pytanie o bibliotekę kapitulną zamieszczono natomiast odpowiedź, że:

biblioteka kapitulna jest w tym miejscu, gdzie się akta konserwują kapitulne. Z tej biblioteki żadnego użytku nie masz z przyczyny, że się składa najwięcej z ksiąg pisanych przed wynalezionym drukiem, lub z książek pierwszego druku. Staranie ma o tej Bibliotece X. Pisarz kapitulny¹⁸Tamże.

Na drugie pytanie kwestionariusza o ilość ksiąg bibliotecznych i ich opracowanie napisano:

książek kanonicznych rachuje się przeszło sto. Książek moralnych 183. Książek historycznych, filozoficznych i politycznych ok. 130. Regestru tych książek spisanego nie masz, z przyczyny, że w dawnym sposobie drukowanych książkach z trudnością jest tytułu i autora znaleźć¹⁹Tamże.

Trzecie, ostatnie pytanie dotyczyło funduszu na utrzymanie biblioteki. Odpowiedź brzmiała:

na utrzymanie tej biblioteki żadnego funduszu nie masz, ani dochodu. Wzwyż wyrażone książki zdają się być złożone ex oblatis starodawnych prałatów i kanoników²⁰Tamże.

Zapowiedź wizytacji kanonicznej skłoniła katedrę do większego zainteresowania swoją biblioteką. To zainteresowanie przełożyło się między innymi na pokaźny zakup. W 1797 r. kapituła nabyła ponad 300 ksiąg z likwidowanej wtedy biblioteki karmelitów bosych przy klasztorze św. Michała w Krakowie po ich kasacie. Równocześnie zwrócono uwagę na praktykę wypożyczeń. Gdy w kwietniu 1798 r. Tadeusz Czacki poprosił kapitułę o zgodę na udostępnienie mu zbioru biblioteki kapitulnej, otrzymał przyzwolenie, ale równocześnie kapituła przypomniała mu o książkach, które przed laty wypożyczył z archiwum kapitulnego, zostawiając 24 kwietnia 1792 r. rewers. Były to dokumenty ofiarowane katedrze przez kard. Zbigniewa Oleśnickiego i bp. Jakuba Zadzika. Chwaląc go za jego działalność około gromadzenia rękopisów i pamiątek historycznych „wysokiego patriotyzmu cechę mającą”, przypominała zarazem o kruchym zabezpieczeniu pamiątek w rękach prywatnych i o tym, że to kapituła większe daje zabezpieczenie jako „instytucja trwająca”.

Tymczasem od 1795 r. opracowania zbioru bibliotecznego podjął się ks. Kacper Brudziński, mansjonarz katedry na Wawelu. Kapituła poleciła mu „regestrację i urządzenie ksiąg w Bibliotece kapitulnej”. Na jesiennej kapitule generalnej 1795 r. powołano komisję, w skład której weszli ks. Andrzej Gawroński, ks. Mateusz Dubiecki i ks. Karol Skórkowski. Ksiądz Ostrowski jako archiwariusz kapitulny na kolejnych sesjach informował kapitułę o stanie prac, prosząc o dodatkowe sumy pieniędzy. W latach 1795–1796 stolarz Józef Schweger wykonał i ustawił szafy biblioteczne sięgające gzymsów, książki znieśli świątnicy katedry, prace introligatorskie podjął Pietrzykowski, a ks. Brudziński układał bibliotekę²¹AKKK, sygn. A Arch 5,1, Regestr expensy na ułożenie biblioteki kapitulnej od 8 X 1795 do 16 sierpnia 1796 r. dla ks. Brudzińskiego; AKKK, sygn. A Arch 5,2, Kontrakt z Józefem Schwegerem stolarzem krakowskim „od pociągnięcia szaf biblioteki pod gzyms murowy” 19 sierpnia 1796 r. Nie można wykluczyć, że to dopiero wtedy w całości przeniesiono bibliotekę z balkonu katedralnego skarbca do sal przylegających do kapitularza.

Niestety dobrze się zapowiadające prace przy inwentarzu bibliotecznym nie zostały uwieńczone powodzeniem. Ostatecznie w 1801 r. kapituła skupiła się na innej ważnej sprawie, a mianowicie na uporządkowaniu dyplomów pergaminowych archiwum, angażując do tej pracy wiceregensa akt zamkowych krakowskich Wincentego Ferreriusza Wysockiego. Do roku 1803 r. Wysocki spisał 912 pergaminów archiwum kapitulnego, a sumariusz opatrzył indeksem.

W 1816 r. kapituła podjęła próbę odzyskania ksiąg wypożyczonych przez Tadeusza Czackiego, ale wdowa po nim, Barbara Czacka, oświadczyła, że bibliotekę po mężu sprzedała księciu Adamowi Czartoryskiemu, nie wiedząc, że w niej znajdują się księgi, których właścicielem była kapituła katedralna na Wawelu. Poniesiona strata skłoniła kapitułę do większej powściągliwości w wypożyczaniu²²Ks. Łętowski pisał: „biskup kijowski Józef Andrzej Załuski bawiąc w Krakowie w 1770 (u brata biskupa Załuskiego) wziął wiele ksiag z biblioteki uniwersyteckiej. To co uczynił z biblioteką akademicką uczynił także z biblioteką kapitulną. (…). Za mojej pamięci sprzedano na licytacji po śmierci jednego z naszych viceprokuratorów, książki z biblioteki naszej, kapę rzymską ze skarbca naszego i mszał z kaplicy Jagiellońskiej, której był proboszczem (…). Czacki zabrał Kronikę czeską in folio, na pergaminie, po kardynale Oleśnickim, dwa woluminy do spraw krzyżackich in folio, po śmierci Oleśnickiego złożone w bibliotece przez Długosza, dwa woluminy akt kanclerskich z czasów Zadzika”. (L. Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. 1, Kraków 1852, s. CXXVIII, CXXXIX). W tomie 3 z kolei w biogramie Kazimierza Ostrowskiego m.in. napisał: „miał ksiąg swoich nie mało, ale nierównie więcej wyniesionych z biblioteki kapituły. Po śmierci zlicytowano wszystko w kupie. Na tę licytacyą zlecieli się Czacki i Ossoliński, bo to był zbiór niepospolity i spory” (L. Łętowski, Katalog biskupów…t. 3, Kraków 1852, s. 438). Gdy 20 listopada 1816 r. hr. Józef Swierts poprosił o wypożyczenie statutów kapitulnych, kapituła odmówiła. W 1818 r. poleciła przenieść z chóru skarbca katedralnego do biblioteki kapitulnej między innymi mszały i psałterze, które już nie służyły liturgii, a w roku następnym powróciła do niezakończonej kwestii inwentarza ksiąg biblioteki kapitulnej, polecając ją księżom kanonikom akademickim ks. Pierre’owi Boucherowi i ks. Mikołajowi Janowskiemu. W 1821 r. do archiwum dolnego pod Wieżą Zegarową przeniesiono nieużywane sprzęty katedralne, natomiast znajdujące się tam dotąd księgi archiwalne i biblioteczne przeniesiono do pomieszczeń archiwalnych i bibliotecznych przy kapitularzu. W ten sposób zbiory archiwalne i biblioteczne znalazły się na wysokości kapitularza. W 1823 r. biblioteka kapitulna została rozmieszczona w dziesięciu szafach i spisana²³AKKK, sygn. Inv. C 76, Bibliotheca Reverendissimi Capituli Cracoviensis ad Ecclesiam cathedralem Cracoviensem locata de novo secundum materias distinctas, suo ordine in armariis disposita et sequentibus paginis conscripta Anno Domini 1823. W szafie nr 1 umieszczono księgi odnoszące się do Biblii, a więc teksty Biblii, osobno tylko Nowego Testamentu, a obok nich konkordancje, glossy i postylle. Razem 75 ksiąg. W szafie nr 2 znalazły miejsce księgi odnoszące się do ojców Kościoła aliorumque celeberrimorum virorum in diversiis materiis, razem 47. W szafie nr 3 umieszczono książki z zakresu teologii dogmatycznej, moralnej, pastoralnej, w sumie 39. W szafie nr 4 umieszczono mapy geograficzne i książki historyczne, także w liczbie 39. Szafy nr 5 nie opisano. W szafie nr 6 umieszczono książki odnoszące się do różnych nauk: filozoficzne, językowe, medyczne, chemiczne i literackie, obok nich słowniki i leksykony, razem 43. W szafie nr 7 znalazły się księgi z zakresu prawa kościelnego, a także dokumenty papieskie, soborowe i synodalne – 38 sztuk. Szafa nr 8 miała 22 księgi z zakresu prawa cywilnego, szafa nr 9 to miscellanea, a szafa nr 10, kaznodziejska, zawierała 49 ksiąg z kazaniami i homiliami. W dziewięciu szafach znalazło się 378 ksiąg tematycznie ułożonych. W zdecydowanej większości były to starodruki. Niedługo potem zasób biblioteki wzrósł, gdy po śmierci ks. kanonika P. Bouchera jego bibliotekę zgodnie z jego wolą przekazano bibliotece kapitulnej. Ponadto zbiór powiększył się wydatnie, gdy w 1835 r. bibliotekę kolegium rorantystów z kaplicy Zygmuntowskiej przeniesiono do pomieszczeń bibliotecznych przy kapitularzu.

W 1842 r. kapituła do opieki nad archiwum i biblioteką wyznaczyła kolejnych dwu kanoników: ks. Mateusza Gładyszewicza i ks. Scipio. Ksiądz Gładyszewicz zajął się archiwum. W pracy pt. Żywot bł. Prandoty z Białaczowa biskupa krakowskiego, wydanej w Krakowie w 1845 r., jako pierwszy ogłosił drukiem znaczną część średniowiecznych dokumentów archiwum kapitulnego, natomiast w kodycylu z 1854 r. napisał: „wszystkie książki i rękopisma jakie teraz posiadam i jakie się po śmierci mojej znajdować będą moje własne, do Biblioteki Kapituły Katedralnej Krakowskiej od dziś dnia oddaję”²⁴Z tego okresu pochodzi nieopatrzony metryką inwentarz biblioteczny liczący 527 książek, być może z daru ks. Gładyszewicza. Zob. AKKK, sygn. Inv. C 77. Biblioteki ks. Pierre’a Bouchera, ks. Mateusza Gładyszewicza i ks. Scipia del Campo były więc XIX-wiecznymi kanonickimi bibliotekami, które istotnie wzbogaciły bibliotekę kapitulną. W 1862 r. kapituła zatrudniła Feliksa Armatowicza do spisania nowego inwentarza biblioteki kapitulnej, bez powodzenia. Kolejną próbę podjął ks. Scipio przy współpracy Rajmunda Zawadzkiego. Prace przeprowadzono w miesiącach letnich 1877 i 1878 r.²⁵W miesiącach letnich, ponieważ lokale nie były opalane w zimie.

Co się tyczy biblioteki spis książek nowo sporządzony został, wykazując dokładnie ich tytuły i ilość. Znaczna ich część uszkodzoną była przez wilgoć i grzyby spoza szafy w pierwszym pokoju od strony północnej rozciągające się, już to przez robactwo. W związku z tym wyjęto z zagrożonych półek kilkaset książek (także ks. Gładyszewicza, które dotąd z braku miejsca pozostają na podłodze i podpisanego), które ogólnym spisem zostały objęte.

Zapadła decyzja, aby archiwum liczące około 1000 pozycji umieścić w pomieszczeniu położonym na wschód od kapitularza, natomiast bibliotekę umiejscowiono w dwu pomieszczeniach po stronie zachodniej od kapitularza. Liczyła 3350 woluminów. W pokoju mniejszym, a więc bliżej Bramy Wazów, umieszczono księgi w sześciu działach: 1) Pismo św., komentarze, postylle; 2) Dzieła ojców Kościoła; 3) Teologia; 4) Geografia i historia, historia Kościoła; 5) Kazania, homilie, żywoty świętych; 6) Filozofia, medycyna, gramatyka. Z kolei w pokoju większym bezpośrednio przylegającym do kapitularza umieszczono księgi w siedmiu kategoriach: 1) Prawo kanoniczne i cywilne, dokumenty soborowe; 2) Książki liturgiczne; 3) Klasyka; 4) Rękopisy; 5) Zbiór ks. M. Gładyszewicza; 6) Zbiór ks. Scipia del Campo²⁶L. Łętowski, Katedra krakowska na Wawelu, Kraków 1859, s. 96. „Archiwum, na prawo od kapitularza jest to korytarz sklepiony o czterech oknach, opatrzony szafami i półkami, po których leżą dyplomata których jest sporo. Biblioteka (na lewo od kapitularza) ma dwa pokoje dobrze oświetlone ze szafami i półkami na książki. Nie może być zamożną po przygodach jakie wytknąłem w Katalogu moim w przedmowie do tomu pierwszego od s. 127 i w tomie czwartym od s. 437”. Tym samym biblioteka kapitulna otrzymała swój kolejny spisany inwentarz.²⁷AKKK, sygn. Inv. C 78, Inwentarz Biblioteki i Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej sporządzony staraniem ks. Scipia w 1878 r.
Niedługo potem ks. Scipio złożył swój urząd. Kapituła w maju 1879 r. mianowała swoim archiwariuszem ks. Ignacego Polkowskiego. Zasłynął on przede wszystkim jako archiwista, ale z jego osobą związane są także zasadnicze dla biblioteki kapitulnej prace, które zbiór kapitulny na Wawelu znakomicie wyróżniły²⁸Najpierw ks. Scipio przekazał ks. Polkowskiemu archiwum, a następnie bibliotekę kapitulną. Zadanie przed nim postawił wielkie. Miał nie tylko opracowywać zbiory, ale także zająć się kapitalnym remontem, skoro szafy, podłogi i część druków biblioteki zniszczone zostały przez wilgoć i grzyby, wymagały całkowitej wymiany.  Doprowadził on bowiem do opracowania i wydania drukiem dwu podstawowych zbiorów bibliotecznych: średniowiecznej biblioteki liczącej ponad 230 rękopisów oraz inkunabułów kapitulnych. Najpierw w Krakowie w 1884 r. ogłosił drukiem Katalog rękopisów kapitulnych katedry krakowskiej, a następnie w 1887 r. wydał pierwszy na ziemiach polskich katalog inkunabułów pod tytułem Dwieście najstarszych inkunabułów z biblioteki kapitulnej krakowskiej od roku 1462–1500. Wkład ks. Polkowskiego do biblioteki kapitulnej jest zasadniczy. To on udostępnił naukowcom kapitulne zbiory biblioteczne. Niestety, podjęte przez niego prace przerwała przedwcześnie śmierć w 1888 r. Wydając drukiem inwentarz średniowiecznej biblioteki kapitulnej, zaproponował podział na osiem części: 1) Kodeksy liturgiczne (mszały, pontyfikały, graduały, antyfonarze, kancjonały), w katalogu pozycje 1–62; 2) Kodeksy biblijne (Pismo św., glossy, postylle, konkordancje biblijne), w katalogu pozycje 63–83; 3) Kodeksy prawnicze (Kodeks Justyniana, Dekret Gracjana, Tripartita, summa Azo, dekrety soboru trydenckiego), w katalogu pozycje 84–104; 4) Kodeksy teologiczne (Horologium sapientiae, dzieła św. Tomasza z Akwinu); w katalogu pozycje 105–139; 5) Kodeksy kaznodziejskie (homilie i kazania), w katalogu pozycje 140–173; 6) Kodeksy ojców Kościoła (dzieła św. Grzegorza Wielkiego, św. Augustyna, św. Hieronima), w katalogu pozycje 174–189; 7) Dlugossiana (m.in. Liber Beneficiorum), w katalogu pozycje 190–207; 8) Miscellanea. Tę ostatnią część otwierają Ewangeliarz emmeramski, a także rocznik i kalendarz krakowski, w katalogu pozycje 208–228²⁹Katalog rękopisów kapitulnych katedry krakowskiej ułożył X. Ignacy Polkowski, Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce, wydawane przez Komisję do badań tego zakresu przez Wydział filologiczny Akademii Umiejętności w Krakowie powołaną, t. 3, Kraków 1884, s. 1–168. Jest to po dziś dzień niezmiennie podstawowy katalog średniowiecznej biblioteki kapitulnej na Wawelu.

Wielka restauracja katedry na Wawelu, podjęta przez biskupa Jana Puzynę w 1895 r., nie ominęła archiwum i biblioteki. Konieczność prac restauracyjnych we wszystkich obiektach oznaczała, że archiwum i biblioteka muszą zostać z nich usunięte na czas remontu. Biskup Jan Puzyna zadecydował, że będą przeniesione do pałacu biskupiego w Krakowie przy ul. Franciszkańskiej 3. Opiekunem zbioru został dr Adam Chmiel. Pod jego opieką archiwalia i biblioteka zostały złożone do 16 pak i do kilkudziesięciu pudeł, a następnie przewiezione do pałacu biskupiego. Doktor Chmiel podjął się prowadzenia dalszych prac nad zbiorem. W tym czasie pomieszczenia archiwalne poddano restauracji. Prace prowadzono od fundamentów, rozbierano słabe fragmenty murów. Odbito tynki. Wymieniono nadproża kamienne we wszystkich pięciu małych oknach archiwum. Ściany taszlowano nowymi cegłami. Firma Gorecki wykonała kraty do okien. W kapitularzu odbijano także wewnętrzne tynki i zdejmowano stropy. Przeprowadzono remont piwnic pod biblioteką. Położono nowe podłogi, parapety i dębową boazerię. W pierwszej połowie 1904 r. Henryk Uziembło wykonał dekorację malarską kapitularza. W 1906 r. sprawiono szafy archiwalne i biblioteczne. Tego roku pojawiła się instalacja elektryczna nie tylko w katedrze, ale i w archiwum i bibliotece. Gdy zapadła decyzja o sprowadzeniu zbiorów archiwum i biblioteki z powrotem na Wawel, ks. Czesław Wądolny zaproponował, by archiwum kapitulne zostało urządzone w salach zajmowanych przed restauracją przez bibliotekę, a bibliotekę ulokować tam, gdzie znajdowało się archiwum. Tak też się stało. Zyskało na tym archiwum dysponujące odtąd dwoma pomieszczeniami. Biblioteka musiała się zmieścić tylko w jednym pomieszczeniu. Gdy w latach I wojny światowej dr Kazimierz Kaczmarczyk podjął się dzieła skatalogowania dyplomów i rękopisów archiwalnych, kapituła rozważała, czy do opracowania rękopisów bibliotecznych nie poprosić ks. prof. Jana Fijałka, a do rękopisów muzycznych ks. Kowalskiego lub prof. Zdzisława Jachimeckiego³⁰Autor artykułu w „Tygodniku Illustrowanym” wymienia Bolesława Raczyńskiego, który w okresie przed I wojną światową prowadził prace przy zbiorze muzykaliów („Tygodnik Illustrowany” 1908, nr 36, s. 723-724).

W 1917 r. archiwum i biblioteka otrzymały część zbiorów po abp. Franciszku Symonie. W 1918 r. część biblioteki, która nie zmieściła się w pomieszczeniu tak zwanego chodnika obronnego, przekazano do Seminarium Duchownego przy ul. Podzamcze 8 jako depozyt. Książki zostały obite pieczęcią kapitulną. W 1922 r. biblioteka otrzymała 108 katalogów duchowieństwa diecezji krakowskiej z lat 1775–1904 ze zbiorów Mariana Bartynowskiego³¹J. Urban, Katedra na Wawelu po 1918 r., Kraków 2008, s. 263. Katalogowaniem wszystkich inkunabułów zajął się ks. prof. Jan Korzonkiewicz. Ostatecznie jednak kapituła zadecydowała, by kontynuować prace przy archiwum, a nie przy bibliotece, zwłaszcza odkąd archiwariuszem kapitulnym został ks. prof. Jan Fijałek³²Tenże, Archiwum kapitulne na Wawelu pod zarządem ks. Jana Fijałka, „Analecta Cracoviensia” 27, 1995, s. 629–636.  Prowadząc prace w archiwum kapitulnym, nie zaniedbał biblioteki. Najpierw zaproponował kapitule, aby wobec szczupłości miejsca przeznaczonego dla biblioteki wyłączyć z niej książki niezwiązane z diecezją krakowską, katedrą i kapitułą. Kapituła zgodziła się. Następnie wraz z dr. Kazimierzem Dobrowolskim przeglądał średniowieczną bibliotekę. Przywrócił porządek, jaki zbiorowi nadał ks. Polkowski. Zajął się stanem zachowania każdego woluminu³³W 1928 r. 12 kodeksów średniowiecznej biblioteki oddał do oprawy. Prace wykonał znakomity krakowski introligator, Robert Jahoda. W przeglądaniu inkunabułów towarzyszył mu dr Kazimierz Piekarski poszukujący ekslibrisów. Przeglądając bibliotekę, znalazł w niej fragment biblioteki rorantystów i biblioteki kolegium penitencjarzy. Odnalazł starodruki zakupione od karmelitów i pozyskane od duchaków, bibliotekę ks. Gładyszewicza i abp. Symona³⁴J. Urban, Katedra na Wawelu po 1918 r., dz. cyt., s. 267. Podjął batalię o miejsce na pracownię dla archiwariusza i dla badaczy. Kolejno rozważał możliwość użyczenia pokoju nad Bramą Wazów, a następnie przekształcenie kapitularza, potem wykorzystanie chodnika obronnego przy kapitularzu (po przeniesieniu z niego biblioteki), w końcu jedno z mieszkań drugiego piętra wikarówki na Wawelu. Bezskutecznie. Ostatecznie udostępniał zbiory katedralne albo w swojej pracowni przy ul. Kanoniczej 20, albo w Bibliotece Jagiellońskiej. W 1932 r. przeprowadził dezynfekcję archiwum i biblioteki we wszystkich pomieszczeniach³⁵W kwestii dezynfekcji konsultował się z Biblioteką Jagiellońską. Sprowadził też kilka odzyskanych kodeksów średniowiecznej biblioteki, które przed laty zostały wypożyczone i niezwrócone³⁶To kodeksy w katalogu Polkowskiego Ms 85 i Ms 86, a także Rocznik kapitulny (Ms 209).
W 1935 r. odkupił w antykwariacie miniaturę z przedstawieniem głowy św. Jana Chrzciciela na misie, wyciętą i skradzioną z rękopisu Ms 19³⁷J. Urban, Katedra na Wawelu po 1918 r., dz. cyt., s. 271. Postawił wymagania tym, którzy występowali o fotografie kodeksów, między innymi Banderii Prutenorum (Ms 206) czy Legenda aurea (Ms 147). Ksiądz prof. Fijałek zmarł w 1936 r., zastąpił go jego uczeń i następca na katedrze historii Kościoła Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego ks. prof. Tadeusz Glemma. Skoro ponownie podjęte starania o pokój nad Bramą Wazów na pracownię zakończyły się niepowodzeniem, kapituła zaczęła skłaniać się do oddania bibliotece piętra w budynku Wawel 2, które było przeznaczone na Muzeum Diecezjalne. Tymczasem postanowiono, by w kapitularzu zamontować centralne ogrzewanie. I to była ostatnia inwestycja w archiwum i bibliotece kapitulnej na Wawelu przed wybuchem II wojny światowej.

Podczas Sonderaktion Krakau został aresztowany między innymi ks. prof. Tadeusz Glemma. Kilka dni później zamknięto katedrę. 25 stycznia 1940 r. Niemcy zabrali z archiwum kapitulnego kilkanaście kodeksów średniowiecznej biblioteki. Wśród nich był Ewangeliarz emmeramski. W maju 1940 r. zabrano Banderiae Prutenorum. Trzy tomy Graduału Jana Obrachta, tak zwaną Biblię grunwaldzką i Ewangeliarz bp. Piotra Tomickiego Niemcy wypożyczyli na wystawę, ale nie zwrócili ich.

W 1942 r. zapadła decyzja o przeniesieniu zbiorów archiwum i biblioteki. Strona niemiecka oświadczyła, że zamierza usunąć archiwum i bibliotekę z zajmowanego miejsca, by zyskać przestrzeń na pracownie konserwatorskie. 7 sierpnia 1942 r. bezcenny zbiór archiwum i biblioteki został przewieziony do pałacu biskupiego w Krakowie bez podstawowego nawet zabezpieczenia, na odkrytych platformach.

Po wojnie odzyskano zrabowane rękopisy średniowiecznej biblioteki. Nie powróciła do archiwum odnaleziona na Zachodzie Banderia Prutenorum, którą komunistyczne władze zatrzymały w Warszawie. Profesor Karol Górski, wydając po wojnie Jana Długosza Banderia Prutenorum, napisał: „własność kapituły katedralnej krakowskiej, obecnie w dyspozycji Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie (sygn. Arch. Kapitulnego 206/218)”³⁸J. Długosz, Banderia Prutenorum, wyd. K. Górski, Warszawa 1958, s. 17.

Tuż po wojnie dr Władysław Hordyński z Biblioteki Jagiellońskiej, zajmujący się inwentaryzacją starodruków w związku z koniecznością ustalenia zniszczeń wojennych, zwrócił się do ks. prof. Glemmy z prośbą o możliwość wypożyczenia do Biblioteki Jagiellońskiej zbiorów biblioteki kapitulnej, etapami po 10 ksiąg. W razie zgody kapituły zobowiązywał się do sporządzenia katalogu biblioteki kapitulnej. Kapituła zgodziła się, dr Horodyński wypożyczył pierwsze inkunabuły i starodruki. Ta współpraca została jednak rychło zawieszona, być może ze względu na pogarszający się stan zdrowia ks. prof. Glemmy, co zmusiło go do rezygnacji z funkcji dyrektora archiwum i biblioteki kapitulnej na Wawelu. Nowym archiwariuszem został ks. Bolesław Przybyszewski. W 1948 r. archiwum i biblioteka ponownie przewieziono na Wawel. Ksiądz Przybyszewski został kanclerzem Kurii Metropolitalnej, wobec tego obowiązki archiwariusza spadły na podkustoszego katedry na Wawelu, ks. Kazimierza Figlewicza, który w 1956 r. został proboszczem katedry. Odtąd archiwum i biblioteka kapitulna na Wawelu nie miały osobnego dyrektora. Obowiązki dyrektora pełnił ks. Figlewicz, a pomieszczenie na kancelarię w jego mieszkaniu na pierwszym piętrze wikarówki (Wawel 3) stało się także lektorium dla badaczy. Ksiądz Figlewicz musiał zajmować się wszystkim: i kwestią konserwacji, i wypożyczeń, i udostępnień. W sprawach bibliotecznych znalazł wsparcie w osobie rektora Wyższego Seminarium Duchownego w Krakowie ks. dr. Karola Kozłowskiego, znanego bibliofila. W 1961 r., po zakończeniu funkcji rektora, ks. Kozłowski został Dyrektorem Archiwów Archidiecezji Krakowskiej. Zajął się uporządkowaniem biblioteki kapitulnej, której zbiory zgromadzono w budynku Muzeum Diecezjalnego (Wawel 2). Zgodził się na kwerendę prowadzoną przez badaczy przygotowujących centralny katalog inkunabułów, uczył się od nich i dzielił się z nimi swoim doświadczeniem. Przygotowywał katalog inkunabułów. Przeniósł do biblioteki kapitulnej także inkunabuły z biblioteki Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie (zbiór seminaryjny). Sam prowadził kwerendy w bibliotece kapitulnej. Stał się między innymi „odkrywcą” nieznanej dotąd badaczom Agendy gnieźnieńskiej z 1503 r. W tym czasie decyzją władz politycznych Banderia Prutenorum nie trafiła z powrotem do biblioteki kapitulnej, ale została przekazana do Biblioteki Jagiellońskiej. Aktywność ks. Kozłowskiego przerwała jego śmierć w 1966 r.

Troska o bibliotekę powróciła do ks. Figlewicza, proboszcza katedry. Badacze korzystali z jej zbiorów w kancelarii parafialnej. Ci, którzy podjęli się edycji, mogli rękopis wypożyczyć. I tak prof. Zofia Kozłowska-Budkowa wypożyczyła Rocznik kapituły krakowskiej i kalendarz katedry krakowskiej (Ms 209), a prof. Brygida Kürbis słynne Praedicationes (Ms 140). W związku z planami urządzenia w Muzeum Katedralnym (Wawel 2) stałej ekspozycji zapadła decyzja o przeniesieniu biblioteki kapitulnej do archiwum kapitulnego, w którym przeprowadzono remont konserwatorski i które przygotowano na przyjęcie zbioru bibliotecznego. Problem w tym, że biblioteka była za duża i jej przeniesienie doprowadziło do ciasnoty. Ksiądz Figlewicz na posiedzeniu kapitulnym w styczniu 1975 r. poddał krytyce pośpiech, z jakim biblioteka została przeniesiona, a następnie przypomniał, że o ile dyplomy i rękopisy archiwum mają katalogi, o tyle nie ma ich biblioteka kapitulna. Wtedy zapadła decyzja o zatrudnieniu duchaczki, s. Klary Antosiewicz, jako archiwistki. Jej zadaniem miało być doprowadzenie do sporządzenia inwentarza bibliotecznego. Na jego podstawie miał być przygotowany katalog rzeczowy i alfabetyczny. W pierwszym roku s. Klara „wyszczotkowała, wymyła i usunęła robactwo z ok. 1500 starodruków”. Z kolei podkustoszy katedry na Wawelu ks. Michał Jagosz z pomocą kleryków przystąpił do opracowania zbioru książek XIX i XX w. Siostra Klara pozyskała zespół współpracowników. Organista katedry Michał Woźny podjął się wstępnej inwentaryzacji muzykaliów, mgr Janina Stoksik zaczęła inwentaryzować zespół kartograficzny, a mgr Zbigniew Wojas z Archiwum Państwowego w Krakowie podjął się sporządzenia katalogu mikrofilmów. W 1978 r. prof. Z. Kozłowska-Budkowa doprowadziła do wydania Rocznika krakowskiego i kalendarza (Ms 209)³⁹Najdawniejsze roczniki krakowskie i kalendarz, wyd. Zofia Kozłowska-Budkowa, Warszawa 1978. W 1979 r. kapituła wybrała archiwariusza. Został nim ks. prof. Adam Kubiś, który z s. Klarą Antosiewicz podjął kilka ważnych dla biblioteki tematów. W wyniku ich zabiegów Biblioteka Jagiellońska oddała bibliotece kapitulnej 178 starodruków, które tuż po wojnie wypożyczył dr Władysław Hordyński. W 1980 r. s. Klara Antosiewicz wydała drukiem Katalog inkunabułów Biblioteki Kapituły Metropolitalnej w Krakowie. Z kolei w 1981 r. rozpoczęto rozmowy z Biblioteką Jagiellońską zmierzające do uznania prawa własności kapituły do Banderii Prutenorum (Ms 206), w 1984 r. utworzono radę naukową archiwum i biblioteki kapitulnej na ­Wawelu, a w 1985 r. archiwum i biblioteka uzyskały w końcu miejsce na pracownię dla archiwariuszy i czytelników w pokoju nad Bramą Wazów⁴⁰Do Rady Naukowej weszli: prof. Z. Perzanowski, dyrektor Archiwum Państwowego w Krakowie, dr hab. M. Zwiercan, wicedyrektor Biblioteki Jagiellońskiej, i dr A. Homecki, kierownik działu rękopisów Biblioteki Czartoryskich w Krakowie. Od 1985 r. w archiwum i bibliotece obok s. Antosiewicz pracowała druga siostra z zakonu św. Ducha. Siostry archiwistki współpracowały też z konserwatorkami. W 1982 r. przeprowadzono konserwację inkunabułu Malleus maleficarum wydanego w Norymberdze w 1496 r. W pracowni konserwatorskiej Biblioteki Jagiellońskiej przeprowadzono prace przy kolejnych tomach Graduału Jana Olbrachta (Ms 42–44), a także Ewangeliarza emmeramskiego (Ms 208), a kilka lat później przy mszałach pergaminowych (Ms 2, Ms 3). Kilka obiektów średniowiecznej biblioteki wypożyczono na wystawy. Interesująco przedstawia się także sprawa pomnażania zbioru. Od wydania katalogu ks. Polkowskiego w ciągu całego XX stulecia biblioteka kapitulna powiększyła się o kilkanaście nowych kodeksów. W 1884 r. liczyła 228 kodeksów, a w końcu XX w. już 242⁴¹Kolejne kodeksy zostały umieszczone w starej bibliotece i opatrzone następującymi numerami: Ms 229, Vitae sanctorum et homiliae. Ms 230, Sermones z lat 1461–1467. Ms 231, Collectarium. Ms 232, Breviloquium. Ms 233, Officium de S. Cruce z kaplicy Nosalistów. Ms 234, Regestr cudów bł. Prandoty. Ms 235, Passionale z kościoła Wszystkich Świętych z 1590 r. Ms 236, Graduale Macieja z Wiślicy, które w archiwum odnalazł ks. Fijałek w 1928 r. Ms 237, Canon missae z 1692 r. Ms 238, Graduale de tempore et de sanctis, ok. 1600 r. Ms 239, Calendarium et statuta Dominorum Vicariorum. Ms 240, Breviarium de Opatowice. Ms 241, Cantionale cracoviense 1447–1456. Ms 242, Passio Domini, rękopis muzyczny z 1549 r.

W 1998 r. dr Helena Bis przeprowadziła badania mykologiczne w bibliotece kapitulnej. Okazało się, że wnęki okien i miejsca pod parapetami okiennymi są dotknięte grzybem. Odbito tynki, poddano odgrzybieniu i osuszono ściany. Biblioteka otrzymała dwa nowe kaloryfery pod oknami, które ich dotąd nie miały. W pomieszczeniach archiwum i biblioteki zainstalowano nowe higrometry. Siostra Klara Antosiewicz przeszła na emeryturę w 2000 r. Kustoszem archiwum od kilku lat był ks. Jacek Urban. W tym czasie w bibliotece pojawił się pierwszy komputer. Wprowadzono do niego wszystkie dotychczasowe katalogi archiwalne i biblioteczne. Archiwum i biblioteka uzyskały dodatkowe zabezpieczenie w postaci monitoringu. Zatrudniono mgr Elżbietę Macioł, która zajęła się porządkowaniem, konserwacją i przygotowaniem katalogu starodruków, fotografii, map i planów. W 2003 r. archiwum i biblioteka podjęły współpracę z mgr Ewą Pietrzak, konserwatorem pergaminu, skóry i papieru, która przez następne kilkanaście lat doprowadziła do konserwacji wielu dyplomów pergaminowych, ksiąg średniowiecznej biblioteki, jak i inkunabułów.

W 2004 r. dyrektorem archiwum został ks. prof. Grzegorz Ryś. Kontynuując współpracę z mgr Ewą Pietrzak, poddano konserwacji kilka kodeksów bibliotecznych, między innymi Prisciani, De arte grammatica et Petri Helie Grammatica (Ms 214), Brewiarz opatowicki (Ms 240), Rocznik kapituły krakowskiej i kalendarz katedry krakowskiej (Ms 209), Ordo coronandi Regis (Ms 17), Homiliarz (Ms 146), Miracula S. Stanislai (Ms 228) i Legenda aurea Jakuba z Voragine (Ms 147). Dla zakonserwowanych obiektów urządzono medialne prezentacje i wystawy. Pozyskano rękopis Karola Wojtyły Brat naszego Boga⁴²Został umieszczony w starej bibliotece jako Ms 243. Podjęto decyzję o digitalizacji zbioru. Rozpoczęto od wszystkich miniatur znajdujących się w średniowiecznej bibliotece. Dla kilku najcenniejszych kodeksów wykonano facsimile⁴³To Ms 17, Ms 140, Ms 208 i Ms 228. Pojawiły się kolejne komputery połączone w sieć. Akcent położony został przede wszystkim na archiwum kapitulne.

W 2007 r. ks. prof. Ryś został rektorem Wyższego Seminarium Duchownego w Krakowie. Tego roku dyrektorem archiwum został ks. Jacek Urban. W tym czasie przeprowadzono między innymi dezynfekcję wszystkich materiałów znajdujących się w archiwum i bibliotece. Potrzeba miejsca dla archiwum wyparła bibliotekę XIX i XX w., którą zdeponowano nad Muzeum Katedralnym (Wawel 2). W minionych dziesięciu latach, od 2007 r., kontynuowano też dzieło konserwacji. Zakonserwowane zostały ze średniowiecznej biblioteki Praedicationes (Ms 140), Rituale sacramentorum (Ms 24), Chronica Polonorum Wincentego Kadłubka (Ms 218), Brewiarz (Ms 35), Epistolare (Ms 20), Klaudian, Carmina (Ms 210), Ceremoniale et Pontificale Episcoporum (Ms 11), Pontificale Episcopi Sbignei (Ms 12), Benedictionale (Ms 23), Missale (Ms 10), a ze zbioru inkunabułów Henryka de Segusio, Summa super titulis Decretalium, Strassburg 1478 (Inc. 236) i Raineriusa Giordaniego z Pizy, Pantheologia sive Summa universae theologiae, Bazylea 1477 (Inc. 103)⁴⁴E. Pietrzak, J. Urban, Prace konserwatorskie w Archiwum kapitulnym na Wawelu w minionym dziesięcioleciu (2005–2015), [w:] Nova et vetera. Aktualne problemy archiwów diecezjalnych w Polsce, red. W. Żurek, Lublin 2016, s. 201-203. Biskup Tadeusz Pieronek ofiarował do biblioteki inkunabuł prawniczy odnoszący się do dzieła Gracjana. Dwa kodeksy biblioteki doczekały się edycji źródłowej. W 2007 r. ks. prof. Szymon Fedorowicz wydał Kolektarz wawelski sprzed 1526 r. (Ms 57), kilka lat później doczekaliśmy się edycji Praedicationes (Ms 140)⁴⁵Kolektarz wawelski sprzed 1526 roku. Świadek liturgii Kościoła krakowskiego w XV, XVI i XVII wieku, wyd. Sz. Fedorowicz, Kraków 2007; Kazania na różne dni postne i inne teksty z kodeksu krakowskiego 140 (43), wyd. B. Kürbis, J. Wolny i D. Zydorek, Kraków 2010. To 3 i 4 tom serii PAU Monumenta sacra Polonorum. W 2007 r. archiwum zainicjowało ideę rocznika pod nazwą „Biblioteka kapitulna na Wawelu”. Dotychczas ukazało się 10 tomów⁴⁶Biblioteka kapitulna na Wawelu: 1) Źródła kultury duchowej Krakowa, red. I. Rusnaczyk, Kraków 2008. 2) J. Urban, Karola Wojtyły – Jana Pawła II katedra na Wawelu, Kraków 2009. 3) B. Przybyszewski, Katedra krakowska w XVIII w., Kraków 2012. 4) N. Krupa, Włoskie tkaniny aksamitne z XV i XVI w. w zabytkowych tekstyliach ze skarbca katedry na Wawelu. Pochodzenie, styl i warsztat technologiczny, Kraków 2013. 5) K. Figlewicz, Kronika katedry na Wawelu 1934–1982, wyd. J. Urban i E. Zych, Kraków 2014. 6) Inwentarze katedry krakowskiej z lat 1586, 1620 i 1692, wyd. A. Perzanowska, Kraków 2014. 6) Inwentarze skarbca katedry krakowskiej z lat 1702, 1761, 1791, wyd. A. Perzanowska, Kraków 2016. 7) Inwentarze skarbca katedry krakowskiej z lat 1820, 1838, 1880, wyd. A. Perzanowska, Kraków 2017. 8) B. Kalfas, M. Naruszewicz, N. Krupa, B. Krzywicka, M. Ziąbka, T. Lech, K. Lech, Konserwacja tkanin ze skarbca katedry na Wawelu dawniej i dziś, Kraków 2017. 10) Klejnot w koronie. W 650 rocznicę konsekracji katedry na Wawelu, red. J. Urban i E. Zych, Kraków 2017. Dalszych rozmów wymaga od kilku lat zawieszona kwestia Banderii Prutenorum (Ms 206). Trwają prace przy katalogu starodruków.