Marta Burghardt

Instytut Dialogu Międzykulturowego im. Jana Pawła II w Krakowie

Włoska recepcja twórczości literackiej Karola Wojtyły – Jana Pawła II

Zbliża się 100. rocznica urodzin Karola Wojtyły, wcześniej 80. rocznica jego matury, 40. rocznica wyboru na Stolicę Apostolską, a z drugiej strony od 2005 r. upłynęło wystarczająco dużo czasu, aby móc z dystansu i obiektywnie analizować nauczanie Jana Pawła II, jego dorobek filozoficzny czy spuściznę literacką. Warto spojrzeć na dzieło papieża Polaka już nie tylko z naszej perspektywy, ale również oczami cudzoziemców.

Niniejszy artykuł jest próbą zestawienia opinii, jakie pojawiły się we Włoszech wokół twórczości literackiej Karola Wojtyły. Bogactwo materiału, do jakiego udało mi się dotrzeć, przerosło moje najśmielsze oczekiwania, zatem postaram się podzielić go, o ile to możliwe, chronologicznie lub przynajmniej ująć w kategoriach tematycznych.

Warto zaznaczyć, że od samego początku pontyfikatu Jan Paweł II cieszył się bardzo pozytywnym odbiorem w mass mediach włoskich; wystarczy tu zacytować niektóre czołówki gazet z 17 października 1978 r.: Wielki powiew historii; Przełom w dziejach Kościoła; Profetyczny wybór; Polska – kraj daleki, a bliski; Oto Polak: pasterz, teolog, sportowiec; Nagroda dla polskiego katolicyzmu; Pod znakiem uniwersalności; Papież nadziei; Najmłodszy papież wieku; Z Janem Pawłem II w rok 2000.

O papieżu poecie we Włoszech zaczęto mówić od dnia, kiedy na łamach gazety „Avvenire”¹„Avvenire”, 19.10.1978. ukazał się wywiad, jaki Silvano Stracca przeprowadził z Jerzym Turowiczem. Redaktor naczelny „Tygodnika Powszechnego” wyjawił, że Karol Wojtyła opublikował pod pseudonimami wiele poezji, także w „jego” „Tygodniku”. Niemal natychmiast zostało przetłumaczone na język włoski osiem poematów²Przekład Silvana De Fantiego, lektora języka włoskiego na Uniwersytecie Warszawskim., które odbiły się głośnym echem w prasie, dając początek licznym komentarzom i ocenom krytycznym. Dotarłam do 20 artykułów, daty ich sięgają od października 1978 r. do grudnia 1979 r.; są one interesujące szczególnie ze względu na odkrywanie i poznawanie nowego papieża poprzez jego dzieła literackie i w opinii Włochów stają się kluczem do głębszego zrozumienia nauczania papieskiego, ale także odsłaniają tło historyczne i geograficzne, na jakim tworzył poeta. Wiele miejsca w wymienionych artykułach zajmuje tak zwana sprawa polska. Dzięki osobie Ojca Świętego sytuacja w naszym kraju zaczyna interesować znacznie szersze kręgi, a tym samym jeszcze bardziej wchodzi na arenę międzynarodową. Próbą analizy sytuacji politycznej w Polsce Ludowej jest na przykład artykuł zatytułowany La „svolta” di papa Wojtyla. La sua patria (Przełom papieża Wojtyły. Jego ojczyzna)³A. Gambino, La „svolta” di papa Wojtyla. La sua patria, „L’Espresso” 29.10.1978. autorstwa Antonia Gambina publikowany we włoskim „L’Espresso”, w którym zostają przywołane strajki i wystąpienia robotnicze z lat 1956, 1968, 1970, 1976. W podsumowaniu pada stwierdzenie, że wybór kardynała Wojtyły na tron papieski bardziej niż Kościół wzmocnił polską opozycję wymierzoną przeciw reżimowi komunistycznemu oraz że w owym układzie równań przybyła jeszcze jedna niewiadoma: niewiadoma niemałej wagi.

W czasopiśmie „La Gente” w artykule zatytułowanym Le poesie di Karol Wojtyla. Per la prima volta in Italia (Poezja Karola Wojtyły. Po raz pierwszy we Włoszech)⁴Le poesie di Karol Wojtyla. Per la prima volta in Italia, „Gente” 4.11.1978, s. 11–12. twórczość poetycka papieża jest natomiast postrzegana jako zaczyn czegoś niezwykłego, medytacja o losie człowieka, bogata w natchnienie, a pisana przez poetę, pasterza, filozofa i teologa w jednej osobie.

Tygodnik „L’Espresso” opublikował bogaty materiał poświęcony poezji o znamiennym tytule I salmi del profeta Karol. Papa Wojtyla poeta (Psalmy proroka Karola. Papież Wojtyła poetą)⁵I salmi del profeta Karol. Papa Wojtyla poeta, „L’Espresso” 5.11.1978, s. 75–98.. Giuliani, autor publikacji, uważa, że w poezji Karola Wojtyły wysublimowanemu upraszczaniu obrazów odpowiada wyrafinowana złożoność myśli. Dopatruje się pośród nowoczesności akcentu padającego na nauki sięgające późnego średniowiecza. Odbiera Wojtyłę jako nękanego jasnością, błogosławiącego z sekretnego oddalenia, arystokratycznego w wyborach sumienia. Jego mowa potrafi muskać dumnym dotykiem własne słabości, a przy tym wszystkim jest nieuchronnie teocentryczny: „wszyscy krążą na granicy Boga”.

Giuseppe Centore w obszernym artykule zatytułowanym La poesia di Karol Wojtyla (Poezja Karola Wojtyły)⁶G. Centore, La poesia di Karol Wojtyla, „L’Osservatore Romano” 13.01.1979. pisze między innymi, że Wojtyła obdarzony wrażliwością różdżkarza, uzbrojony jedynie w badawcze spojrzenie, dochodzi z pasją do prawdy, co dla nielicznych wybrańców objawia się jako rzeczywistość i tajemnica miłości, wprawia w ruch i w spoczynek. Centore przywołuje także Miłość i odpowiedzialność, jego zdaniem dzieło oparte na mocnych założeniach religijnych, o przenikliwej bystrości oraz napisane przystępnym językiem. Jednocześnie wyznaje, że w niektórych wersach myśl Wojtyły okazuje się zbyt „uczona” i skomplikowana, odsyłając do zaplecza filozoficznego zaczerpniętego od Arystotelesa i od św. Tomasza, z silnymi odniesieniami do personalizmu, skupiając przy tym całe dziedzictwo wierzeń i prawd chrześcijańskich syna „narodu, którego początek dziejów zbiega się z jego chrztem”. W przytoczonych cechach, zdaniem Centorego, tkwi specyficzność tej poezji, która nie posiada swoich odpowiedników w literaturze włoskiej. Zamykając swe rozważania, z pełną stanowczością określa Wojtyłę jako poetę „silnego”, wybiegającego naprzód, aby za sobą pociągać wyznaczony mu czas. Dostrzega w nim poetę, który stał się, również za sprawą kunsztu słowa, przejrzysty jak szkło, „które nie tylko odbija, lecz tnie”, bo musi powstać rana, „aby mogło przesączyć się życie”. Jako horyzont wyznaczył ogromną świątynię „promieniem otwartych oczu” oraz oczekiwanie, że „Przepaść przyobleka się w ciało, aby przez to w każdym człowieku stać się Faktem”.

Poezja Karola Wojtyły została niemal natychmiast i niemal w pełni doceniona przez odbiorców włoskich oraz chętnie recytowana przez znakomitych artystów. O pierwszym takim wydarzeniu pisze włoski dziennik „Il Tempo” w zapowiedzi zatytułowanej Una poesia del Papa letta in TV da Gassman (Poezja Papieża czytana w TV przez Gassmana)⁷Una poesia del Papa letta in TV da Gassman, „Il Tempo” 7.11.1978.. Do tejże prezentacji został wybrany poemat Kamieniołom, którego fragment dedykowany Pamięci towarzysza pracy przytoczono w dzienniku. Tłumaczenia dokonali Alfonso Gawronski i Ettore Messina, a Vittorio Gassman rozsławił utwór wspaniałą lekturą, transmitowaną we włoskiej telewizji w audycji zatytułowanej Gulliver.

Po artykułach prasowych, w których wybiórczo tłumaczono na język włoski i analizowano poszczególne utwory, pojawiają się antologie dzieł Wojtyły. O ile w gazetach mamy do czynienia z różnorodnością tłumaczeń, czasami wręcz, moim zdaniem, znakomitych, jak choćby autorstwa Elisabetty Modrzewskiej, o tyle we wszystkich antologiach pojawiają się już w jednym, autoryzowanym przekładzie Aleksandry Kurczab i Margherity Guidacci. Szczególnie cenne źródło informacji stanowią wstępy i posłowia towarzyszące tym antologiom. Dwa pierwsze tomiki: Pietra di luce (Głaz słonecznej plamy) i Sapore del pane (Smak chleba) nie zawierają żadnych komentarzy. Pierwszych poważnych recenzji całokształtu dorobku poetyckiego dokonuje Franco Zagato we wstępie do antologii poezji Karola Wojtyły zatytułowanej Poesie (1939–1978)⁸K. Wojtyła, Poesie (1939–1978), Roma, Venezia 1986; 2 wyd.: K. Wojtyła, Entro nel cuore del dramma… poesie, Monte San Pietro – Bologna 1991., gdzie porusza wiele bardzo ważnych zagadnień kulturowych, lingwistycznych, historycznych i politycznych, stwarzając możliwie bogaty obraz kraju, na którego łonie rodzi się poezja przyszłego papieża. Zagato zauważa, że w centrum poetyki Wojtyły jest zawsze człowiek, a dominują tematy uniwersalne, dotyczące sensu życia i śmierci. Tym jednak, który najczęściej będzie cytowany, który w pewnym sensie nada kierunek krytyce i interpretacji Wojtyłowych dzieł, został Bolesław Taborski. Opatrzył on komentarzami tom zatytułowany Opere letterarie. Poesie e drammi (Twórczość literacka. Poezje i dramaty) wydany przez Libreria Editrice Vaticana w 1993 r.⁹K. Wojtyła, Opere letterarie. Poesie e drammi, Città del Vaticano 1993. Komentarze Bolesława Taborskiego doczekały się licznych wydań w j. polskim, dlatego nie są przytaczane w niniejszym artykule. Rok później Santino Spartà, w dużej mierze wzorujący się właśnie na Taborskim, napisał wstęp do zbioru Poesie¹⁰K. Wojtyła, Poesie, Roma 1994. i sześć lat później do zbioru Opera poetica completa di Karol Wojtyła (Dzieła poetyckie zebrane Karola Wojtyły)¹¹K. Wojtyła, Opera poetica completa di Karol Wojtyła, a cura di S. Spartà, Città del Vaticano 1999.. W tych opracowaniach z kolei dominuje opinia, że poezja Wojtyły jest teocentryczna, nawet jeśli słowo „Bóg” pojawia się bardzo rzadko, a odpowiedzią na problemy egzystencjalne człowieka jest wiara.

Giovanni Reale jest autorem wstępu, który ukazał się w tomie Tutte le opere letterarie: poesie, drammi e scritti sul teatro (Cała twórczość literacka: wiersze, dramaty i pisma o teatrze) nakładem Bompiani w Mediolanie w 2001 r. Reale podkreśla, że u Wojtyły myśl poetycka łączy się z myślą filozoficzną i teologiczną, które służą zwłaszcza poszukiwaniu i poznawaniu Prawdy¹²G. Reale, Saggio introduttivo. Karol Wojtyła pellegrino sulle tre vie che portano alla verità: arte, filosofia e religione, [w:] K. Wojtyła, Metafisica della persona. Tutte le opere filosofiche e saggi introduttivi, Milano 2003, s. XIII..

Przez cały okres pontyfikatu wielu krytyków literackich starało się dokonać oceny całości dorobku literackiego Karola Wojtyły, wskazać dominujące konteksty i dokonać analizy poszczególnych utworów. Mario Scotti na przykład bardzo chwali włoskie tłumaczenie i uważa, że pomimo przekładu poezja Wojtyły zachowała bardzo silną i fascynującą zdolność ewokacyjną, wywoływania wizji, uczuć i skojarzeń¹³Por. M. Scotti, La poetica dell’uomo nella concezione di Karol Wojtyla, [w:] Etica e poetica in Karol Wojtyla, Torino 1997, s. 86.. W literaturze przedmiotu często są cytowane prace Krzysztofa Dybciaka, zwłaszcza La grande testimonianza (Wielkie świadectwo)¹⁴K. Dybciak, La grande testimonianza, Bologna 1981. oraz Penso ciò (…) Sull’opera letteraria di Karol Wojtyła (Myślę o (…) O twórczości literackiej Karola Wojtyły)¹⁵K. Dybciak, Penso ciò (…) Sull’opera letteraria di Karol Wojtyła, „Rivista mensile del Centro Studi Europa Orientale »CSEO documentazione«, 1979, nr 142., przytaczane są głównie fragmenty dotyczące symboliki będącej u Wojtyły ważnym nośnikiem jego światopoglądu. Dominują blask wody, świetliste przedmioty, dno duszy czy zjednoczenie osobowe w ponadnaturalnej przestrzeni.

Do najważniejszych prac komentujących całościowy dorobek literacki Wojtyły, jakie ukazały się już po 2005 r., należy natomiast zaliczyć dwie publikacje: autorem jednej jest Antonio Spadaro – Nella melodia della terra. La poesia di Karol Wojtyła (W melodii ziemi. Poezja Karola Wojtyły), drugiej zaś Andrea Apicelli – La poetica di Karol Wojtyła. Tra romanticismo polacco e cristianesimo (Poetyka Karola Wojtyły. Między romantyzmem a chrześcijaństwem). Apicelli kładzie akcent na romantyzm polski, wiele miejsca poświęca Mickiewiczowi i Słowackiemu, a Wojtyłę nazywa dłużnikiem Norwida.

Dzieła Wojtyły chętnie komentowali także filozofowie. Warto wymienić przynajmniej kilka nazwisk: Rocco Buttiglione, Stanisław Grygiel czy Katarzyna Dybeł. Rocco Buttiglione w jednym z artykułów zatytułowanym L’umanesimo di Giovanni Paolo II. Teologo e filosofo della dignità dell’uomo (Humanizm Jana Pawła II. Teolog i filozof godności ludzkiej) pisze, że humanizm Jana Pawła II jest ściśle związany z Soborem Watykańskim II. Wyjaśnia, że człowiek musi zacząć od samego siebie, od refleksji nad własnym życiem, wyrażać na zewnątrz swoje doświadczenie, doświadczenie chrześcijanina, i postrzegać sercem drugiego człowieka. Przypomina, że dobro i prawda tkwią w każdym człowieku, są zakorzenione w Słowie Bożym, od którego pochodzi i do którego zmierza wszelkie stworzenie¹⁶Por. R. Buttiglione, L’umanesimo di Giovanni Paolo II. Teologo e filosofo della dignità del uomo, „L’Osservatore Romano. Supplemento” 13.12.1981, s. 74; R. Buttiglione, Il pensiero dell’uomo che divenne Giovanni Paolo II, Milano 1998.. Z kolei w książce zatytułowanej Il pensiero dell’uomo che divenne Giovanni Paolo II (Myśl człowieka, który został Janem Pawłem II) jeden z rozdziałów Rocco Buttiglione poświęca twórczości literackiej Karola Wojtyły¹⁷R. Buttiglione, L’opera poetica di Karol Wojtyła, [w:] Il pensiero dell’uomo che divenne Giovanni Paolo II, Milano 1998, s. 273–311.. Na wstępie zaznacza, że już pierwsze próby poetyckie wiodą młodego autora w kierunku poszukiwania prawdy o człowieku, a dopiero później dochodzi filozofia w sensie bardziej profesjonalnym. Ponadto miłość do literatury, która towarzyszyła poecie przez całe jego życie, wycisnęła piętno na jego osobowości. Buttiglione twierdzi, że w tradycji polskiej dzieło sztuki rodzi się jako narodowy etos, a uniwersalne wartości precyzują się w konkretnych doświadczeniach życiowych, zwłaszcza po upadku wielkich systemów i po utracie wolności. Z punktu widzenia filozofii realistycznej szczególną rolę odegrała właśnie literatura przemawiająca poprzez kategorie uniwersalne w zrozumieniu doznań Polaków. Poezja jest formą metaindywidualną, w której wyraża się przeżycia narodu lub pokolenia. To właśnie poezja odgrywa znamienną rolę w procesie kształtowania etosu, który przybliża człowieka do fundamentalnej prawdy etycznej.

Również ludzie teatru pochylali się nad twórczością Wojtyły, przypominając jego wkład w powstanie i działalność Teatru Rapsodycznego w Krakowie. Luca Doninelli określa Teatr Rapsodyczny mianem głównego punktu oporu, jaki kultura polska mogła stawić w obliczu jej planowanego unicestwiania, najpierw w czasie okupacji niemieckiej, a potem tej sowieckiej¹⁸L. Doninelli, Prefazione, [w:] K. Wojtyła, Il Teatro Rapsodico. Articoli e Lettere, Corazzana 2003, s. 15..

Claudio Bernardi w jednym z wywiadów udzielonych Serwisowi Informacji Religijnej na pytanie: „Co zostało z tego młodego aktora i dramaturga w Janie Pawle II”, odpowiedział, że „Wojtyła zdołał połączyć dwa pozornie wykluczające się elementy: zdolność zaskakiwania, ujmowania, oczarowywania, zachwycania teatrem i spektaklem z głębią myśli, z głębią czynu, z odpowiedzialnością za język ewangeliczny i chrześcijański”¹⁹C. Bernardi, Attore che cerca incontro, intervista rilasciata al Servizio Informazione Religiosa il 27.04.2011..

Falę nowego zainteresowania poetyką Wojtyły wywołało ukazanie się Tryptyku rzymskiego Jana Pawła II w 2003 r. Giovanni Reale w posłowiu do Tryptyku pisze, że aby zrozumieć ten utwór, należy zwrócić uwagę na jego podwójne korzenie: „polskie” i „rzymskie”, jakoby dwa głosy łączyły się harmonijnie w jeden²⁰Por. G. Reale, Per una lettura e una interpretazione del »Trittico romano« di Giovanni Paolo II, [w:] Giovanni Paolo II, Trittico romano. Meditazioni, Città del Vaticano 2003, s. 43–47.. Wstęp do publikacji napisał kardynał Joseph Ratzinger, który, jak wiemy, dwa lata później został powołany na Stolicę Piotrową. Kardynał poddaje wnikliwej analizie każdą z części Tryptyku, ale o wzruszeniu pisze tylko na wspomnienie o dwóch konklawe z sierpnia i z października 1978 r.²¹J. Ratzinger, Presentazione, w: Giovanni Paolo II, Trittico romano. Meditazioni, Città del Vaticano 2003, s. 7.

Lia Fava Guzzetta w artykule zatytułowanym Quelle poesie come preghiere (Poezje niczym modlitwy)²²L. Fava Guzzetta, Quelle poesie come preghiere in: Riflettere su un Papato. Le sfide di Karol Wojtyla, „LUMSA News” nr 4–6, 5005, Roma, s. 86–92. w ostatniej medytacji poetyckiej Jana Pawła II dostrzega, że obszerna część utworu opiera się na tematyce widzenia. Innym ważnym elementem jest Głos, w którym objawia się pełnia „ryzyka” znaku miłości i poezji Boga, Jego absolutna nowość, która nie pojawiła się dotąd u niedoskonałego człowieka wszystkich czasów, co więcej współczesnego konformisty. W opinii Favy Guzzetty, Wojtyle, wbrew pozorom, sprawia trudność akceptacja Niezwykłości i Inności wszystkiego, co mógłby pomyśleć o Nim człowiek. Kolejnym ważnym motywem jest wędrowanie: „były takie czasy, kiedy ludzie nie przestawali wędrować”, czyli czas i przestrzeń ziemskiego pielgrzymowania człowieka. W tym tajemniczym połączeniu poszukiwania i oczekiwania stanowiących treści ludzkich niepokojów zawarty jest ślad św. Augustyna. Fava Guzzetta przywołuje słowa Giorgia Petrocchiego definiującego literaturę i poezję religijną jako obecność niepokoju, dla którego nie znajduje się usprawiedliwienia w racjonalnym myśleniu.

W 2004 r. uwagę prasy przykuła młodzieńcza twórczość poetycka poważnie wówczas schorowanego papieża²³K. Wojtyła, Le poesie giovanili. Cracovia, primavera-estate 1939, Roma 2004.. To ja miałam przywilej dokonania przekładu na język włoski młodzieńczych tekstów Wojtyły, wspierana przez moich profesorów z uniwersytetu LUMSA w Rzymie. Stanęłam w obliczu niemałych trudności, głównie ze względu na różnorodność wariantów autorskich. Oparłam się na tekstach, które podał do druku i posłowiem opatrzył Stanisław Dziedzic, bo zdałam sobie sprawę, jak wiele błędów edytorskich zawiera tekst opracowany przez Marka Skwarnickiego, co gorsze, samowolnie dokonywał on cięć w tych tekstach.

Praca translatorska była także wielką przygodą. Dzięki pomocy Jana Pawła II udało się ocalić od zapomnienia jego dotąd nieznanego przyjaciela Wincentego Bałysa, do którego podmiot liryczny często się zwraca w tych młodzieńczych lirykach²⁴M. Burghardt, Wincenty Bałys. Nieznany przyjaciel Karola Wojtyły, Kraków 2007..

Lia Fava Guzzetta²⁵L. Fava Guzzetta, Quelle poesie come preghiere [w:] Riflettere su un Papato. Le sfide di Karol Wojtyla, art. cyt., s. 86–92. w poezjach młodzieńczych dopatruje się pierwszego etapu wędrówki, okresu poprzedzającego powołanie kapłańskie, który pokazuje nam Wojtyłę otwartego na drugiego człowieka, wyrażającego chęć stania się rzecznikiem bolączek i lęków bliźnich, obrońcą cierpiących z powodu przemocy i niesprawiedliwości. Zaangażowanie kulturalne, teatralne oraz pierwsze próby poetyckie wyrażają troskę o losy ludzkości, a zwłaszcza własnego narodu doświadczanego jarzmem okupacji i okrutnej wojny, a także niepokój o przyjaciół, którym przyszło żyć w nieludzkich czasach. Zaskakuje jego chęć dawania świadectwa, aby stać się głosem nadziei i pokrzepienia pośród wojennej zawieruchy, oraz wysławianie niezmierzonego miłosierdzia Bożego, aby zło nie zwyciężyło dobra i nie odebrało ludziom ducha wiary.

W artykule czytamy, że w pewnym sensie poeta bierze na siebie ciężar odpowiedzialności i jako biblijny król Dawid staje się wybawcą swego narodu, nadając swej pieśni wartość wyzwoleńczą. Sztuka, piękno i poezja odzwierciedlają wyobrażenie Boga, który pragnie komunii ze swym ludem. Metafora silnie wyczuwalna i często powracająca u młodego Wojtyły to uosabianie Boga z muzyką uniwersalną, harmonią absolutną, wszechpotężną melodią. Sam Bóg w wyobrażeniu poety pochyla się nad harfą, aby przekazać człowiekowi muzykę i uczynić go zdolnym do wzniesienia pieśni. To poezja staje się uprzywilejowaną drogą nośną dla sensu, stwarza odpowiedni klimat dla objawienia i interpretacji ukrytych znaczeń. Wśród wielu imion, jakimi autor nazywa Stwórcę, odnajdujemy także określenie „Ojciec wielkiej poezji”, a umiejscawia Go zazwyczaj na łonie natury wśród drzew, lasów, strumieni i gór, przywołując tym samym teologię stworzenia.

Rozliczne rocznice pontyfikatu także stwarzały okazje dla krytyków poezji papieża do wyrażania własnych opinii. Na jubileusz 25-lecia Giovanna Scatena napisała artykuł zatytułowany L’itinerario poetico di Wojtyla. Dalle opere giovanili al Trittico romano (Poetycki szlak Wojtyły. Od utworów młodzieńczych do Tryptyku rzymskiego)²⁶G. Scatena (-GS-), L’itnerario poetico di Wojtyla. Dalle opere giovanili al Trittico romano,„LUMSA News”, 21.10.2003, s. 19., w którym oceniała wszechstronnie bogaty pontyfikat, a jego zapowiedzi doszukiwała się w twórczości literackiej Wojtyły. Autorka zasugerowała, że kształtowanie się osoby papieża przebiegało poprzez naukę, sztukę i religię, zmierzając ku jedynej Mądrości, oraz że posłużył się on wolną wolą, intelektem i uczuciami, aby poznać, kochać i służyć Bogu. Poezję Karola Wojtyły uznała za proroctwo i zapowiedź, ból i nagrodę, w której nieustannie powracają typowe miejsca, zajęcia i myśli. Wśród dominujących tematów wymieniła godność człowieka, piękno świata, stosunek każdego człowieka do Boga, emanację miłości Chrystusa, przynależność wszelkiego stworzenia do Niego, ale także śmierć, zło i grzech. Wersy Karola Wojtyły widziała przepojone pokorą i mądrością, zdumieniem i głębią wewnętrzną, którą tylko łaska jest w stanie wypełnić. Podkreślała, że zawsze w centrum zainteresowania i troski autora pozostaje człowiek, nie tylko w glorii i majestacie, ale nade wszystko w swoim ludzkim wymiarze wraz z wpisaną skłonnością do grzechu. Autorka artykułu podsumowała, że w lirykach Wojtyły jest zawarta spuścizna polskich autorów klasycznych, dostrzegła także związek z pisarzami niemieckimi, na przykład Nelly Sachs i jej dramatycznym sposobem poznawania istnienia.

Mniej komentowane we Włoszech były pisma Jana Pawła II o charakterze autobiograficznym, kontemplacyjnym oraz w formie wywiadu. Odnośnie do publikacji Przekroczyć próg nadziei Gaspare Mura pisał, że: (…) nie jest to tylko książka-wywiad ciesząca się sukcesem, ale prawdopodobnie niezbędny instrument, aby zrozumieć, jak Karol Wojtyła postrzega współczesną kulturę i filozofię”²⁷G. Mura, La filosofia della religione come antropologia integrale in Etica e poetica in Karol Wojtyla, Torino 1997, s. 154..

Z okazji 84. urodzin, jak pisze Carloni, Wojtyła uchylił rąbka tajemnicy i podzielił się swoimi wspomnieniami o powołaniu biskupim i o roli biskupa, a jednocześnie wzbogacił te przemyślenia o anegdoty, o osoby, o przeżycia, wycieczki kajakowe czy górskie w Tatry: Wstańcie! Chodźmy!²⁸Giovanni Paolo II, Alzatevi, andiamo!, Milano 2004.. „Dwa czasowniki ruchu w trybie rozkazującym to coś znacznie więcej niż po prostu zaproszenie. Trzeba wstać i iść, aby pełnić wolę Ojca”²⁹A. Carloni, Vi racconto i miei vent’anni da Vescovo, „Sorrisi” 8–14.05.2004, s. 12–13., pisze Carloni.

Ostatnia publikacja z 2005 r. Pamięć i tożsamość to refleksje o teraźniejszości w świetle przeszłości. Na ten temat papież Benedykt XVI napisał: „Tam, gdzie nie zna się dobrze przeszłości, traci się również przyszłość na rzecz próżnej teraźniejszości”³⁰J. Ratzinger, Papa Benedetto XVI, Introduzione, [w:] Giovanni Paolo II, Memoria e identità, Milano 2010, s. IX..

Przez cały okres pontyfikatu Jana Pawła II odbywały się liczne konferencje naukowe dedykowane Ojcu Świętemu. Może warto odnieść się do jednej z pierwszych i do jednej z ostatnich, które poruszały między innymi kwestię dorobku literackiego Wojtyły. Na pierwszej, zorganizowanej w kwietniu 1979 r. na uniwersytecie w Maceracie, jednym z ważniejszych głosów było z pewnością wystąpienie Margherity Guidacci, która wespół z Aleksandrą Kurczab dokonała autoryzowanego przekładu na włoski poezji Wojtyły. Tłumaczka, a jednocześnie poetka pisze, że jest to:

poezja pierwszej klasy bez względu na to, jakiej ocenie byśmy ją poddali: wystarczyłaby sama poezja, aby zapewnić swojemu Autorowi zasłużoną sławę (…) nawet gdyby ten Autor nie był głową Kościoła katolickiego i nadal ukrywałby się pod jakimś pseudonimem (…). Poezja Wojtyły, podobnie jak poezja Awangardy Krakowskiej, wymyka się ze sztywnych schematów, korzystając z maksymalnej wolności metrycznej i rytmicznej. U Wojtyły treść wpisuje się w miarę wiersza i jego melodyjność, rozkwita, a właściwie czasem wybucha³¹M. Guidacci, Sulla poesia di Karol Wojtyla, [w:] La traduzione italiana delle poesie di Karol Wojtyla. Atti dell’Incontro culturale, 26 aprile 1997, Macerata 1981..

Jeden z ostatnich kongresów międzynarodowych zatytułowany Sfida di Giovanni Paolo II per l’uomo del XXI secolo, czyli Wyzwanie Jana Pawła II dla człowieka XXI wieku, odbył się w listopadzie 2011 r. w Lecce³²Sfida di Giovanni Paolo II per l’uomo del XXI secolo. Atti del Convegno Internazionale svoltosi presso l’Università del Salento dal 15–18 novembre 2011, Cracovia 2013.. Wzięło w nim udział ponad 30 prelegentów. Kardynał Dziwisz, który na uniwersytecie w Lecce otrzymał tytuł doktora honoris causa, skupił się głównie na zagadnieniu godności osoby ludzkiej w nauczaniu Jana Pawła II, kardynał Jean-Louis Tauran mówił o dialogu interreligijnym, Giuseppe Della Torre o wolności religijnej. Refleksje na temat teatru i poezji przedstawili natomiast polscy uczeni: Franciszek Ziejka, Jacek Popiel i Stanisław Dziedzic, zgodnie podkreślając między innymi rolę Wadowic i Krakowa w ukształtowaniu osobowości przyszłego papieża.

Na uwagę zasługują ponadto audycje radiowe, spektakle teatralne oraz adaptacje filmowe przedstawione we Włoszech wraz z opiniami na ich temat. Jako pierwsza pojawiła się adaptacja radiowa dramatu Przed sklepem jubilera w reżyserii Aleksandry Kurczab, aktorki Teatru Rapsodycznego, wyemitowana 1 marca 1979 r. w pierwszym programie włoskiego radia RAI. Ten sam dramat doczekał się ekranizacji filmowej w 1988 r. w koprodukcji włosko-kanadyjsko-amerykańskiej w reżyserii Michaela Andersona. Z kolei Brata naszego Boga wyreżyserował Krzysztof Zanussi, a muzykę skomponował Wojciech Kilar. Najbardziej komentowany był jednak we Włoszech film Z dalekiego kraju, również w reżyserii Krzysztofa Zanussiego. Warto przywołać tutaj recenzję, w której Claudio Sorgi pisze o koncentrycznej budowie tego filmu i trzech ważnych kręgach, są to historia Polski, historia grupy przyjaciół, do których należy Karol Wojtyła, oraz główne etapy życia Karola³³C. Sorgi, Da un Paese lontano. Il film di Zanussi sul Papa polacco e una storia della Polonia negli ultimi 40 anni. Un affresco corale, „L’Osservatore Romano”. Supplemento al quotidiano n. 288, 13.12.1981, s. 12.. Udało mi się dotrzeć także do wielu plakatów, z których wynika, że na przykład Hioba wystawiano w Pizie, w Cosenza zaprezentowano Wigilię paschalną, w Rzymie Przed sklepem jubilera.
Włoska recepcja jest pewnego rodzaju novum dla polskiego odbiorcy, wnosi nieco odmienny sposób interpretacji dzieł naszego poety i dramaturga oraz pokazuje Polskę w sposób nierzadko dla Polaka zaskakujący.