Marek Sosenko

Fundacja Zbiorów Rodziny Sosenków

Drukowane pamiątki kwest na cele patriotyczne

Powstały z końcem 1914 roku Komitet Polskiego Archiwum Wojennego wydał wiele odezw do polskiego społeczeństwa, aby jak najrychlej rozpocząć zbieranie wszelkich pamiątek będących świadectwem wojennych wydarzeń. Dziś zadajemy sobie pytanie, czy i w jakim stopniu wzięto sobie do serca słowa zawarte w jednej z odezw Komitetu PAW:

(…) wiele też cennych materyałów przepaść może bezpowrotnie, jeśli się ich już teraz nie zacznie ratować przed zatratą i gromadzić dla przekazania potomności nie tylko na pamiątkę, ale przede wszystkim ku pożytkowi i nauce.

Spójrzmy więc na zachowane szczęśliwie jedne z najbardziej ulotnych druków, czyli na znaczki kwestarskie.

Dobroczynność i charytatywność, czyli możliwość dzielenia się między innymi pieniędzmi z osobami potrzebującymi, ma dłuższą historię niż pamiątki świadczące o tej działalności. Najstarsze znane świadectwa kwest pochodzą z pierwszej połowy XIX wieku, a związane są z powstaniem listopadowym (1830–1831). Kiedy po upadku powstania wielu Polaków wyemigrowało do Francji, gdzie z braku dochodów oraz jakichkolwiek zasobów żyło w skrajnej nędzy, a rząd francuski wyasygnował dla nich zapomogę w wysokości 2 sou na osobę, co, jak określano, było mniejszą kwotą od rzucanej do kapelusza żebrakowi, społeczeństwo francuskie postanowiło samo wspomóc polskich nieszczęśników. Towarzystwo Bazaru Polskiego w Lyonie zamówiło u słynnego rzeźbiarza i medaliera Alberta Barre’a medal przedstawiający dwie kobiety będące symbolem Polski i Francji (Polska trzymała sztandar, a nad piersią miała ranę), w otoku umieszczono napis: „Tu ne murras pas” (Ty nie umrzesz), a na odwrocie medalu słowa: „A l’heroique Pologne” (Heroicznej Polsce). Wybito w miedzi ponad 3000 takich medali, szybko ich jednak zabrakło, lecz społeczeństwo nadal przynosiło datki, zapewniając naszym rodakom chwilową poprawę egzystencji. Drugą z pamiątek kwesty na powstańców listopadowych był jedwabny kotylionik z dobroczynnego balu z 1831 roku. Kotylionik ten dołączono do luksusowego „Kalendarza – Agendy” po księżnej Ogińskiej Brzostowskiej, córce słynnego kompozytora Michała Kleofasa Ogińskiego. Niestety, czas i niekorzystne warunki przechowania spowodowały całkowitą destrukcję zabytku.

Do końca XIX wieku pamiątki kwest przyjmowały głównie formę biżuterii patriotycznej, która równocześnie była sposobem manifestacji polskości. Z końcem XIX wieku gromadzono fundusze na cele patriotyczne i dobroczynne, rozprzedając ozdobne telegramy patriotyczne, szczególnie tak zwane telegramy kościuszkowskie, wydawane od setnej rocznicy powstania kościuszkowskiego, czyli od 1894 roku. Jedną z form kwestowania były dopłaty do druków ulotnych, zaproszeń, pocztówek, obrazków religijnych (dewocyjnych) itp. Najpowszechniejszym zjawiskiem stały się kwesty uliczne, po których pozostało wiele pamiątek w formie papierowych „znaczków kwestarskich”. Gromadzono je, uzupełniając niejednokrotnie informacjami o miejscu, celu, dacie kwesty, a nawet kwocie, jaką wrzucono do puszki. Wiele funduszy zgromadzono, sprzedając papierowe cegiełki z podanym nominałem, celem kwesty, a często z sygnaturą autora ilustracji. Sprzedawano również papierowe okolicznościowe nalepki na okna, wydawane głównie przez TSL, czyli Towarzystwo Szkoły Ludowej, z okazji rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja. Nawet pocztówki odegrały ważną rolę jako sposób gromadzenia środków na cele patriotyczne, niezależnie czy były to tylko dopłaty na cel inny niż idea wydania samej pocztówki, czy wydawnictwa definitywne jak „pocztówki Wici”.

Ponieważ brak szerszych opracowań na temat znaczków kwestarskich i kwest w ogóle, materiał, który posłużył do niniejszego opracowania, zaczerpnięto w całości z archiwum Fundacji Zbiorów Rodziny Sosenków. Poza zbiorem znaczków kwestarskich z lat 1913–1958 wykorzystano  zbiór cegiełek z lat 1913–1989, zbiór propagandowych nalepek na okna z lat 1913–1976, unika- towy i niezwykły w swym charakterze zbiór „proroczych” pocztówek „Wici” z lat 1902–1925 i pocztówek kwestarskich oraz zbiór ilustrowanych telegramów patriotycznych z lat 1895–1939. Dodatkowo wykorzystano zbiór dokumentów Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), Powiatowego Komitetu Narodowego (PKN) w Zatorze oraz Polskiego Archiwum Wojennego. Większość tych dokumentów jest pamiątką po skarbniku PKN w Zatorze c.k. notariuszu doktorze Kazimierzu Bystrzonowskim.

Aby kwesty spotkały się ze społeczną akceptacją, musiały przyjmować oficjalny charakter, w czym pomagały różne organizacje, wydając odpowiednie odezwy, okólniki, afisze, ulotki oraz podejmując inne działania agitacyjne. Jeśli chodzi o kwesty na cele Legionów, to niewątpliwie prym wiódł NKN (który miał być najwyższą galicyjską władzą wojskową, skarbową i polityczną), ale gdy kwestie wojskowe przez brak porozumienia wewnątrz NKN zeszły na plan dalszy, duże znaczenie miały inne departamenty: Departament Opieki z siedzibą w Krakowie, Departament Organizacyjny, Departament Skarbowy i CBW NKN, czyli Centralne Biuro Wydawnictw NKN. Organizacyjnie podległe władzom centralnym NKN były PKN, których zarządzenia, okólniki i instrukcje obejmowały również sprawy prowadzenia i rozliczania kwest. Aby zobrazować to zagadnienie, zacytuję kilka fragmentów instrukcji. W „Programie Szczegółowym działalności Powiatowych Komitetów Narodowych” (maszynopis wydrukowany na powielaczu, niedatowany) w części „Komisja Skarbowa” pojawia się informacja:

Komisja obejmuje zarząd, wszelką sprzedaż odznak, pierścionków, wszelkich wydawnictw NKN i rozdziela je ruchliwym jednostkom do rozsprzedaży, ewentualnie oddaje te czynności Kołu Ligi Kobiet.

Departament organizacyjny rozprowadzał materiały przeznaczone do sprzedaży w kamienicy przy placu Mariackim w Krakowie. W innej części tego dokumentu czytamy:

Z okazji wszelkich wieczorów i odczytów dla ludu należy pamiętać o tem, by prelegenci kolportowali orzełki, widokówki i broszury itp. W razie urządzania uroczystego nabożeństwa narodowego, należy zrobić składkę w kościele.

W „Regulaminie Departamentu Organizacyjnego NKN dotyczącym organizacji powiatowych sekcji zachodniej Naczelnego Komitetu Narodowego” (maszynopis pięciostronicowy niedatowany) w części IV w punkcie 3. czytamy:

Wreszcie Komitet Powiatowy zorganizuje pobór drobnych darów w formie składek do puszek, sprzedaży biletów Polskiego Skarbu Wojennego, odznak, marek i danin w złocie i srebrze. Bilety Polskiego Skarbu Wojennego, odznaki i marki otrzyma Komitet Powiatowy od N.K.N. zaś o puszki do zbierania składek postara się sam Komitet Powiatowy.

W „Sprawozdaniu z czynności Powiatowego Komitetu Narodowego w Zatorze” z 15 lutego 1917 roku jest zapisane:

Komitet ten rozpoczął niezwłocznie swą działalność, z pomocą miejscowych pań, które zajęły się bardzo gorliwie sprawą, a w pierwszym rzędzie zbiórką funduszów na cele legionów – i rozdzieliwszy między siebie ulice miasteczka, obeszły wszystkie domy w mieście z listami i puszkami kwestarskimi na cele narodowej sprawy. Ta doraźna zbiórka w samem miasteczku przyniosła razem 685 koron 54 halerze.

Bardzo ciekawa jest treść drukowanej (niesygnowanej i niedatowanej) ulotki w formacie A5 zatytułowanej Pamiętajmy o inwalidach legionowych. Departament Opieki NKN posiadający wówczas biuro główne w Krakowie przy ul. Batorego 20 wyszczególnia cele kwest:

Ofiary na zakłady opieki dla inwalidów legionowych, na schroniska, sanatorya, bursy i ochronki, na cywilne ubrania dla legionistów superarbitrowanych, na pomoc w ukończeniu nauk lub zdobyciu nowego zawodu, na fundusz wdów i sierot po legionistach itd. itd…

Główny Komitet Tygodnia Opieki Legionowej (Kraków, ul. Gołębia 20) wydał w 1917 roku dwustronnie wydrukowaną instrukcję, w której pod pozycją „kwesta” mamy określone zasady działania:

Kwestę należy przeprowadzić za pomocą:

• zbierania datków pieniężnych do puszek
• rozsprzedaż znaczków Tygodnia Opieki Legionowej po 20 hal., odznak metalowych po kor. ..

Wydawnictwa kwestowe stanowią:

1. Listy składkowe…
2. Znaczki papierowe po – 20. koronowe
3. Znaczki metalowe po 2. koronowe
4. Afisze ozdobne dla firm sklepowych po K 5.–
5. Pocztówki Dep. Op.
6. Serie pocztówek po 1 K.

Poza zespołem dokumentów NKN i PKN dokumentacja kwest w zbiorach rodziny Sosenków obejmuje druki ulotne i zwarte (sprawozdania z działalności różnych instytucji, jak np. TSL, TCL, Sokół itp.). Przykładem takiego dokumentu może być „Odezwa PZNK (Polskiego Związku Niewiast Katolickich)”, której fragmenty zacytuję:

Niebywałe klęski spowodowane wojną zbliżyły do siebie nasze trzy dzielnice jak sieroty, które po stracie matki, skupiają się, wspierają nawzajem i dzielą ostatnim kęsem chleba… Wzywamy niniejszem wszystkie Polki odczuwające niedolę naszej ukochanej Ojczyzny, by przyłączyły się groszem na jaki kogo stać do wspólnej akcji na korzyść głodnych w Warszawie…

Bardzo duże problemy wiążą się z identyfikacją zabytków, gdyż albo występują braki w opisie celu kwesty, albo nie ma informacji o organizatorze kwesty, dacie i miejscu jej przeprowadzenia, wysokości  nominału (choć w przypadku większości kwest kwota wrzucana do puszki kwestarskiej jest dobrowolna i podyktowana zaangażowaniem, zrozumieniem potrzeb, a w końcu możliwościami finansowymi osób, które datek wrzucają). Najwięcej nierozwiązanych problemów wiąże się ze skrótami czasem nawet sześcio- czy siedmioliterowymi, których rozszyfrowania próżno szukać w istniejącej literaturze, a nawet w internecie. Najczęściej rozwiązanie łamigłówki daje przypadek lub analogiczny, lecz opisany obiekt. Zbiory, na których oparto powyższe opracowanie, pochodzą z różnych źródeł, rzadko usystematyzowanych, a jeszcze rzadziej opisanych. Najcenniejsze są te, które posiadają oryginalne opisy sporządzone przez biorących udział w kweście. Informacje takie czasem ograniczają się jedynie do miejsca kwesty, niekiedy podawana jest data, znacznie rzadziej nominał lub precyzyjniejsze dane jak w przypadku znaczków kwestarskich zaprojektowanych przez Konstantego Rayskiego, których nie dałoby się zidentyfikować do dziś po nierozszyfrowanym skrócie WNL i rysunku przedstawiającym dwóch wojów, gdyby nie dołączone karteczki, na których napisano, że kwesta odbyła się w Kielcach 22 marca 1917 roku, a pieniądze zbierano na bieliznę dla żołnierzy rosyjskich. Do drugiego identycznego znaczka, różniącego się jedynie kolorem, dołączono karteczkę z podobną informacją, tylko skreśloną inną ręką, co potwierdziło prawdziwość pierwszej informacji.

Czasem bywają pomocne takie dane jak nominał podany w walucie państw zaborczych – markowej, koronowej, rublowej czy w końcu definitywnej polskiej złotowej. Pamiątkowe daty podane na znaczkach kwestarskich mogą wprowadzać w błąd i sugerować wprowadzenie ich do obiegu przed 1920 rokiem, ale waluta złotowa wskazuje wyraźnie, że powstały już po reformie walutowej przeprowadzonej w 1924 roku przez ministra Grabskiego. Kwalifikowanie obiektów i lokowanie ich w odpowiednim dziale zbiorów wymaga określenia priorytetów, gdyż te same znaczki mogą być umieszczane w różnych częściach zbioru, ponieważ odpowiadają równocześnie kilku kryteriom. Na przykład znaczek kwestarski na odzież dla żydowskich sierot po poległych legionistach może się znaleźć w dziale judaików, w dziale legionistów, sierot, pomocy dla dzieci czy osób potrzebujących odzieży. Każda z tych lokacji jest uzasadniona, lecz wymaga wprowadzenia informacji na kartach krzyżowych w pozostałych działach.

Zanim bliżej przedstawię poszczególne grupy obiektów związanych z kwestami, warto spojrzeć na stronę techniczną i poligraficzną zabytków. Większość z nich powstała pomiędzy 1894 a 1960 rokiem, zatem poza litografią i odbitkami hektograficznymi stosowano już nowoczesne techniki druku, głównie typografię i offset. Litografię i sporadycznie chromolitografię stosowano chętnie do małych form, jakimi były zwłaszcza znaczki kwestarskie przypinane do odzieży szpilkami. Większość telegramów patriotycznych wydrukowano techniką chromolitografii. Znaczki kwestarskie drukowano też z klisz cynkowych, co w przypadku twardszego podłoża, jakim był karton, dawało lepsze i – co ważne – szybsze efekty. Technikę druku żelatynowego, czyli hektografię, stosowano sporadycznie głównie z powodu małej wydajności i najczęściej w przypadkach braku innych możliwości druku w profesjonalnych drukarniach. Zestawy do hektografii miały tę przewagę nad drukarniami stacjonarnymi, że jako aparaty przenośne mogły być używane nawet w najtrudniejszych warunkach polowych. Wadą była bardzo niska jakość druku i niskie nakłady, gdyż z jednej kalki odbijano od 60 do 100 czytelnych druków.

Ponieważ znaczki kwestarskie przybierały najróżniejsze formy i kształty, musiano do ich masowej produkcji stosować specjalne, często bardzo wymyślne wykrojniki, co powodowało z jednej strony wzrost kosztów, z drugiej zaś okazało się, że tak ozdobione chętniej na kwestach przyjmowano. Wykrojniki były drogie ze względu na trudność wykonania kompletu narzędzi, ale do przygotowania dekoracji plastycznej (reliefowej) narzędzia były najdroższe. Aby uzyskać plastyczny rysunek, trzeba było sporządzić wygrawerowane w stali dwie formy: matrycę i patrycę (jedna wklęsła, druga wypukła) idealnie do siebie pasujące. Paradoksalnie jeden z takich najkosztowniejszych znaczków kwestarskich został wykonany na zamówienie Biura Informacyjnego o Nędzy Wyjątkowej, co niewątpliwie w poważny sposób uszczupliło fundusze przeznaczone na pomoc przedmiotowym nędzarzom.

Osobnym zagadnieniem była szata graficzna wymagająca zarówno stosownego projektu, jak i druku. Wśród autorów znaczków kwestarskich i cegiełek z kwest na cele patriotyczne udało się ustalić nielicznych, którzy nawet na bardzo niewielkich skrawkach papieru zdecydowali się na umieszczenie swego podpisu lub choćby inicjałów. Oto ich lista:

Józef Aumiller

L. Barski

St.B

Stanisław Bobiński

Witold Kalicki

Kapczyński

Rudolf Mękicki

Z. Pogonowski

Antoni Procajłowicz

Konstanty Rayski

Zygmunt Rozwadowski

S. Rz

J. Świer

Zygmunt Strychalski

Tadeusz Trepkowski

Ludwik Tyrowicz

Antoni Wajwód.

Podobnie ma się rzecz z sygnaturami wydawców i drukarń. Oto lista odczytanych informacji o wydawcach (zdarzają się sygnatury kompletnie nieczytelne, których nie udało się odczytać nawet po układzie wyrazów charakterystycznym dla niektórych firm):

Litografia Akcyjnego Towarzystwa we Lwowie

Litografia W. Główczewskiego w Warszawie

Drukarnia Teresy Jakubowskiej w Nowym Sączu

Litografia Jarzyński w Lublinie

Drukarnia Jermułowicz i Bergman w Sosnowcu

Litografia Karola Kranikowskiego w Krakowie

Litografia W. Krzepowski Kraków

Druk. Łęski (Kielce?)

Litografia St. Miszewski i S-ka

Litografia Ostrzycka Płock

Litografia Pillera-Neumana Lwów

Drukarnia Józefa Pisza w Tarnowie

Artystyczna Litografia Aureliusza Pruszyńskiego w Krakowie

Zakład graficzny Z. Sakierskiego

Litografia Józefa Styfiego w Przemyślu

Styl Kraków

Litografia Święcki Kielce

Litografia Z. Terakowski i s-ka Łódź.

Najwcześniejsze papierowe znaczki kwestarskie związane są z upamiętnieniem powstania styczniowego. Pierwsze z nich wydano w 1913 roku, zbierając fundusze na przytuliska dla weteranów powstania. Z tego roku pochodzi też dość popularna seria znaczków kwestarskich zawierająca przedstawienia alegoryczne wydrukowane w kilku odmianach barwnych:

1. Pelikan, alegoria karmienia własną krwią, i daty „1863–1913”.
2. Orzeł zrywający się do lotu trzymający flagę z datą „1863 rok”.
3. Powstaniec wymachujący flagą, a całość ilustracji opleciona łańcuchem kajdaniarskim.
4. Urna z datą „1863 rok” na postumencie, w tle wschodzące słońce.
5. Staruszek powstaniec z kulą w miejscu nogi, obok data „1863 rok” – piękna litografia nieznanego artysty.
6. Złamany krzyż, obok daty „1863–1864” otoczone wieńcem ciernistych krzewów.
7. Anioł trzymający w prawej ręce krzyż, lewą opierający na urnie z datą „1863 rok”, w tle wschodzące słońce, w górnych narożnikach wizerunki orła i Pogoni.
8. Prosty znaczek na poziomym kartoniku z napisem: „Na weteranów 1863 roku”.
9. Podobny w formie znaczek z napisem: „Na przytulisko weteranów z roku 1863/4”.
10. Znaczek w formie kotylionika zawierający jedynie napis: „Rok 1863”.

Wydarzenia wojenne i skutki wojny były przyczyną wielu nieszczęść i potrzeb, które zostały odzwierciedlone na różnych znaczkach kwestarskich wydawanych przez liczne stowarzyszenia i instytucje.

Najwięcej znaczków kwestarskich jako motyw dekoracyjny ma wydrukowanego orła polskiego w koronie lub bez korony, są też znaczki z portretem legionisty, z czakiem beliniackim, ze skrzyżowanymi mieczami wplecionymi w wieniec i datami 1915–1916 oraz najczęściej z napisem: „Za Polskę”:

1. Znaczek o fantazyjnym kształcie z gliptografią przedstawiającą gałązkę oliwną i czapkę legionisty położoną na szabli, w górnej części skrót P.d.L.P. rozszyfrowany jako Komitet Pań dla Legionów Polskich.
2. „Dla naszych żołnierzy i legionistów”.
3. „Tydzień opieki legionowej 1917”.
4. „20 listopada 1916”.
5. „Królestwo Legionom”.
6. „N.K.N. na fundusz Legionów”.
7. „Legiony Polskie 3 maja 1915. K.N.”.
8. „Legionom polskim”.
9. „Legionom cześć”.

Wiele bardziej dekoracyjnych znaczków kwestarskich wydrukowano „na sieroty, rodziny legionistów, inwalidów i rekonwalescentów”:

1. Znaczek ze sceną przedstawiającą legionistę z kulami inwalidzkimi przytrzymywanego przez zakonnicę. Podpis „Na inwalidów – żołnierzy polskich”.
2. W ozdobnym kartuszu postać legionisty o kulach i napis: „Komitet Pomocy dla Inwalidów Wojennych”, pod kartuszem nierozpoznane inicjały artysty „zj”.
3. Znaczek z widokiem wieży zamkowej zwieńczonej orłem legionowym, a w centralnej części sylwetki dwóch żołnierzy inwalidów z kulami. Napis w otoku: „Związek Inwalidów Wojennych Rzeczypospolitej Polskiej 1914–1919”.
4. Centralny Związek Inwalidów Wojennych wydał prosty w kompozycji znaczek z datami 1914–1918 otoczonymi winietą perełkową.

W czasie działań wojennych wielu żołnierzy straciło wzrok, powstały więc organizacje i stowarzyszenia  pomagające ociemniałym, którzy znaleźli się w najtrudniejszej sytuacji życiowej. Wydano między innymi znaczek kwestarski z napisem: „Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi, 3 września 1916”. Towarzystwo Pomocy Ociemniałym Żołnierzom „Latarnia” wydało znaczki z motywem świecącej latarni morskiej. Znaczki te zostały wykonane gumowym stemplem, fioletową farbą.

Żołnierze i ich najbliżsi byli najczęstszymi beneficjentami kwest. W kolekcjach prywatnych i zbiorach państwowych znajduje się niezliczona ilość znaczków kwestarskich na powyższe cele. Aby pomóc rodzinom legionistów, wydano w kilkunastu wersjach znaczki kwestarskie o różnych kształtach, ale o podobnym lub tym samym liternictwie, najczęściej w bardzo jasnoniebieskim kolorze na białym kartonie:

1. Istnieje kilka wersji znaczka kwestarskiego o treści „Dla ofiar pocisków hajdamackich”.
2. Pomoc byłym jeńcom”.
3. „Na dochód na najnieszczęśliwszych ewakuowanych”.
4. Sekcja opieki nad żołnierzem P.Z.N.K.”
5. „Na doraźną pomoc dla żołnierzy Polskich w Kielcach”.
6. „Żołnierzowi Polskiemu 16.II.1919”. Winieta ilustrowana dwoma stojącymi na wprost siebie żołnierzami z karabinami, w tle widać wschodzące słońce.
7. „Aktorzy      krakowscy      żołnierzowi w polu”, 11 grudnia 1919 roku. Ilustrację Znaczki kwestarskie wydrukowane „na sieroty, rodziny legionistów, inwalidów i rekonwalescentów” stanowi portyk kolumnowy z tympanonem, a między podstawami kolumn ułożona jest piramida z kul.
8. Dwa znaczki kwestarskie o identycznym rysunku, lecz z innymi intencjami. Ilustracja przedstawia orła siedzącego na szabli i czapkę legionisty, zaś w tle wschodzące słońce. Jeden znaczek pochodzi z kwesty na rzecz Wojska Polskiego, jest datowany na 1 kwietnia 1917 roku, drugi został wydany przez Towarzystwo „Piechur” na krajowy zlot w Racławicach 14 października 1917 roku.

Po kryzysie przysięgowym w 1917 roku i internowaniu legionistów między innymi w Szczypiornie, Beniaminowie i Łomży społeczeństwo postanowiło pomóc osadzonym w fatalnych warunkach legionistom funduszami zdobytymi w czasie kwest i tak wydano następujące znaczki kwestarskie:

1. „Na internowanych legionistów”, 30 halerzy. Znaczek okrągły wycinany w ząbki.
2. „Na internowanych legionistów”. Znaczek prostokątny z podobnym liternictwem z takim samym nominałem – 30 halerzy.
3. „Na odzież dla zwolnionych legionistów”, 1 korona. Znów to samo liternictwo, jednak znaczek wykrojony w kształcie serca.
4. „Na pomnik dla niezłomnych  bohaterów Szczypiorna i Beniaminowa 1917–1918”.
5. „Na «Gwiazdkę» dla Szczypiorny 1917”. Ilustrację stanowi opleciony drutem kolczastym orzeł polski z koroną cierniową na piersiach i datą „18–30 XI”.
6. „Na odzież dla zwolnionych legionistów”. Znaczek drukowany na hektografie, składający się wyłącznie z tekst
7. „Na powrót jeńców Polaków z Syberii”. Jeden z niewielu znaczków kwestarskich sygnowanych przez zakład litograficzny Krzepowskiego w Krakowie.

Cały teren wojenny usłany był grobami żołnierzy i ludności cywilnej. Kwesty, które odbywały się zwłaszcza w okresie Zaduszek, miały służyć utrzymaniu mogił:

1. „Ochrona grobów”. Znaczek owalny w pionie barwy czerwonej z widokiem fragmentów cmentarza.
2. „Cześć poległym! Towarzystwo Polski Żałobny Krzyż”. Niebieski znaczek wykonany stemplem kauczukowym.
3. „Poległym za Ojczyznę cześć!”. Litografia w kolorze fioletowym. Ilustracja przedstawia kobietę nad grobem z krzyżem i czapką legionisty. Znaczek ma kształt tarczy herbowej.
4. „Opieka nad grobami legionistów polskich”. Krzyż z wieńcem i orłem legionowym otoczony dużym wieńcem, poniżej wiersz: „Jeśli zabłądzą tu stopy czyje, / Znad brzegów Wisły, znad Niemna zdroju, / Niechaj mi powie czy Polska żyje, / Wtedy dopiero umrę w spokoju”.
5. „Cześć poległym bohaterom za Polskę. Krzywopłoty Załęże. 19 listopada 1914–1916”. Znaczek owalny z falbanką wokół, litografia w kolorze czerwonym.
6. „Na utrzymanie mogił Bohaterów Obrońców Ojczyzny 1914–1920”. Znaczek niebieski z ząbkami, nominał 5 gr.
7. „5 gr na rok na Groby Bohaterów”. W centralnej części na krzyżu w formie Virtuti Militari orzeł polski, a na ramionach krzyża napis: „Cześć bohaterom 1920”, między ramionami krzyża cyfry 5; znaczek ząbkowany.
8. „Cześć poległym! 1 listopada 1914–1918/1919”, wpisane w ramiona krzyża wojskowego połączone wieńcem. Kartonik w formie pionowo ułożonego rombu, druk czarno-biały.

Podobnie jak na przytuliska dla weteranów powstania styczniowego kwestowano również na schroniska dla legionistów polskich:

1. Luksusowy znaczek (gliptografia) z wizerunkiem orła legionowego przepasanego szarfą z napisem: „Schronisko legionistów”.
2. Na schronisko dla Legii Inwalidów Wojsk Polskich. Znaczek o nominale 10 groszy, centralnie umieszczona scena przedstawia dwóch żołnierzy z karabinami skierowanymi na wroga, a między nimi trzeci żołnierz właśnie trafiony kulą upada.
3. „Pomoc byłym jeńcom”, w owalu litografia barwna przedstawiająca stojącego o lasce żołnierza inwalidę. Sygnowany St. Miszewski i spółka.

Józefowi Piłsudskiemu i instytucjom działającym pod jego imieniem dedykowano wiele znaczków kwestarskich, najczęściej z wizerunkiem wodza lub jego inicjałami:

1. „W hołdzie i czci Polacy. 19 marzec 1918”. Na okrągłej apli w kolorze mundurów legionistów Krzyż Kawalerski, w środku portret Józefa Piłsudskiego, na ramionach cytat.
2. „Na ochronkę imienia Józefa Piłsudskiego”. W otoku z napisem portret Józefa Piłsudskiego.
3. „Niech żyje Józef Piłsudski, 6 sierpień 1914–1917”. Znaczek w kształcie rombu, w centralnej części miniatura odznaki NKN, dodatkowo data 6 sierpnia 1914 roku, słowa „Za Polskę” i skrzyżowane miecze w wieńcu.
4. Portret Józefa Piłsudskiego w wieńcu i napis: „19.3.1918 Józef Piłsudski”. Dodatkowo na kartoniku odręczny dopisek „Warszawa wiec akademicki”.

Zniszczone kraje, gospodarka i brak możliwości zarobkowania spowodowały ogromną nędzę i głód. Potrzeby były tak wielkie, że nawet niezliczone kwesty nie wystarczały dla wszystkich:

1. „Komitet Ratunkowy Piotrków” – głodnym. W górnej części w otoku dwojaki z gorącą strawą, a poniżej kartusz z niewielkim orłem nad datą 1915 rok.
2. „Kraków dla głodnych w Warszawie”, 1 korona.
3. „Polski Komitet pomocy ofiarom głodu w Rosji na głodnych Polaków Marek 10”.
4. „Kuchnia wojenna dla dzieci”. Ilustracja w różowym kolorze przedstawia dymiący kociołek na ogniu.
5. „Pogotowie głodowe dla chorych dzieci”. Luksusowy znaczek kwestarski o fantazyjnym kształci W centralnej części ilustracji dziecko z miseczką jedzenia.
6. „Pomoc głodnym w Sosnowcu”, 20 groszy. Siedząca matka z dzieckiem wyciąga rękę po chleb.
7. „Dożywianie najbiedniejszej dziatwy K.O.P. we Lwowie”.
8. Luksusowy znaczek barwy fioletowej (gliptografia) o fantazyjnym kształcie wydany przez Biuro Informacji o Nędzy Wyjątkowej.
9. Luksusowy znaczek kwestarski w kolorze różowym. Towarzystwo Niesienia Pomocy Biednym Rosjanom. W górnej części biała flaga.
10. „Na dzieci ofiar ostatnich walk”, 1 korona.
11. Karnet ze znaczkami kwestarskimi wydany przez Obywatelską Komisję Ofiarności Publicznej w Warszawie, zawiera osiem znaczków z wizerunkami sławnych postaci.
12. „Na ochronki dla małych dzieci w Krakowie”, 50 groszy, bez daty.
13. TOM (Towarzystwo Opieki Młodzieży). Hasło propagandowe: „Przez wychowanie młodzieży do odrodzenia Ojczyzny”. Piękna kompozycja ilustracji, stojący chłopiec krakowiak trzyma tarczę z literami TOM, obok siedzi krakowianka trzymająca otwartą książkę.
14. „Na chore dzieci w stacji sanitarnej w Kobylnicy”.
15. „Na uzdrowisko dla dzieci zagrożonych suchotami”, 29 lipca 1919 roku. Poniżej winiety napis: „Olkusz”.
16. „PPS – dziecko na wieś”. Prosty znaczek z tekstem w liniowej winietce.
17. „Towarzystwo Przytulisk  Niedoli  Dziecięcej.  Koło  Świętej  Barbary”, 20 gr. Na ilustracji anioł prowadzący dziecko.
18. „Zakład Wychowawczy imienia księdza Siemaszki”.
19. „Dla dzieci na przytułek imienia Stanisława Jachowicza”. Romb z litograficznym przedstawieniem chryzantem.

Czasem znaczki kwestarskie w formie wstążeczek papierowych i tekstylnych oraz w podobny sposób przygotowane kotylioniki posiadają bardzo interesujące notatki osób biorących udział w kwestach. Informacje zawarte w tych zapiskach dają nam wiedzę o akcjach charytatywnych prowadzonych przez najmniejsze grupy wsparcia dla potrzebujących:

1. Kotylioniki papierowe jedwabne, bawełniane, z odręcznymi dopiskami, 11 kwietnia 1915, Dąbrowa.
2. Kotyliony z dopiskiem: „Wieczór batalionu kadrowego POW”, 25 listopada 1916.
3. Wstążeczka z dopiskiem „Przemarsz Batalionu Galicy”, 20 lutego 1915.
4. Kwiat rumianku z dopiskiem „Zbiórka na Ofiary wojny Patronatu Sierot i Wdów w Kielcach”, 14 maja 1918.

Święta Bożego Narodzenia i Wielkanoc były okresem najbardziej nasilonych działań kwestarskich, ponieważ każdy miał kogoś z bliskich na froncie i każdy chciał dać żołnierzom choćby namiastkę bliskości przez przekazane prezenty.

Dlatego zarówno kwestarze działali intensywniej, jak i dobroczynność społeczeństwa była wówczas wyjątkowa. Z ogromnej liczby świątecznych znaczków kwestarskich wybrałem najbardziej charakterystyczne:

1. Seria znaczków kwestarskich na gwiazdkę dla dzieci legionistów w grudniu 1916 roku. Wydała Liga Kobiet PW, każdy ze znaczków ma formę chorągiewki biało-amarantowej z pieczątką Ligi Kobiet i herbem jednego z województw.
2. „Na gwiazdkę dla legionistów” – znaczek kwestarski z motywem choinki w zimowej scenerii, 1917 rok.
3. „Na gwiazdkę dla legionistów” – kolorowy litografowany znaczek z partiami złoconymi przedstawia choinkę ze świeczkami.
4. Dwujęzyczny tekstowy znaczek o nominale 20 halerzy na gwiazdkę dla żołnierzy i legionistów – „Weihnachtsbescherung 1916 für soldaten und Legionare”.
5. „Gwiazdka Żołnierza Polskiego w Radomiu” – tekst obramowany winietką.
6. Seria różnokolorowych okrągłych znaczków z napisem: „Gwiazdka dla legionistów 1916”. Wewnątrz motyw sześcioramiennej gwiazdy i orzełek legionowy.
7. Znaczek wielkanocny z napisem: „Na święcone dla żołnierzy”.
8. „Święcone dla żołnierza dowództwo artylerii polowej w Rembertowie”. Tekst wpisany w jajko, w którego dolnej części znajdują się skrzyżowane armaty.
9. „Na święcone dla rannego żołnierza” – znaczek na różowym kartoniku.

Solidarność pomiędzy miastami, regionami a nawet państwami dała się zarejestrować również na znaczkach kwestarskich:

1. Znaczek kwestarski z napisem: „na Lwów i Wilno”. Kwadratowy kartonik z tekstem w otoku.
2. „Na gospodę żołnierską w Płocku”.
3. „Na ofiary wojen kresowych”. Piękna ilustracja przedstawia rozpaczającą matkę z córką na tle spalonego domu i mogiły z krzyżem.
4. „Kresy Wschodnie TSL” (Towarzystwo Szkoły Ludowej) – znaczek okrągły z falbanką.
5. „Obrońcom i ofiarom Litwy i Białej Rusi”. Luksusowy wytłaczany znaczek kwestarski z wizerunkiem konnego żołnierza wpisanego w gałąź laurową i szablę.
6. „Na rzecz najbiedniejszych prawosławnych w Płocku”, 2 kwietnia 1919 roku.
7. „Zbiórka na Podlasie i Wilno”, prosta winietka z sygnaturą „druk Łęski”.

Wśród osób kwestujących i organizujących kwesty przewodziły zawsze kobiety, a ściślej mówiąc, organizacje kobiece, na przykład Liga Kobiet N.K.N., Koło Polek, Koło Patriotek itp.:

1. Znaczek w formie rombu z gliptografią przedstawiającą beliniaka na koniu, z podpisem: „Koło Polek”.
2. W podobnym układzie i kompozycji drukowany znaczek w czerwonym kolorze, jednak napis pełniejszy: „Na czołówkę Koło Polek”.
3. „Na pomoc dla Lwowa” Koła Patriotek.
4. „KPD LP Koło Polek dla Legionów Polskich”.
5. „Liga Kobiet MKM na dzień legionistów na dom rodzinny”.
6. „Gniazdo Łódzkie przytulisko sierot”. Owalny znaczek w formie gniazda z pisklętami.

Bieda i nieszczęście dotykały wszelkich nacji, między innymi Żydów, co znalazło odzwierciedlenie w akcjach kwestarskich:

1. „Datek na rzecz Ochronki dla biednych dzieci żydowskich przy ulicy Mostowej”, 50 groszy. Napis obwiedziony secesyjną winietą.
2. Znaczek kwestarski z wizerunkiem Berka Joselewicza z nieustalonej kwesty.
3. Pierwsza tania kuchnia wielkanocna 1917 rok – „Erste billige Osterkuche”. Ilustracja przedstawia dużą grupę Żydów wewnątrz synagogi.
4. Okrągły znaczek na fioletowym kartonie z napisem: „Wspierajcie biedne sieroty i wdowy”. Ostatnia Posługa Szel Emes. Wewnątrz scenka z wdową i dwoma sierotami.

Mimo że propagandowe akcje plebiscytowe były prowadzone w szerokim zakresie, to znaczki kwestarskie związane z tymi akcjami należą do wielkich rzadkości. Możliwe, że przyczyną była wieloletnia walka z wszelkimi przejawami polskości. Spośród zachowanych egzemplarzy kilkadziesiąt znajduje się w zbiorach rodziny Sosenków:

1. „Śląsk do Polski”. Zielony kartonik bez dekoracji.
2. „Kwit na 10 Mp (marek polskich) złożonych na Plebiscyt Górnośląski”. Druk hektograficzny na tanim papierze.
3. „Dar dla uchodźców i rannych Górnoślązaków”, 1 korona. Prostokątny kartonik, druk czerwony, w centralnej części orzeł polski.
4. „Śląsk musi być nasz” – dwukolorowy znaczek kwestarski z klęczącym Ślązakiem wyciągającym ręce do szyi polskiego orła.
5. „Pomoc dla Śląska. Koło Patriotów”. Różowy karnecik i skromna pionowa winietka.
6. „Danina konsumcyjna – Śląsk nasz tak nam dopomóż Bóg”, 1921 rok, 20 marek.
7. „Jednoczmy Polskę – Na plebiscyt Okręg Częstochowski”. W centralnej części orzeł na tarczy.
8. „Plebiscyt. Wola ludu dokona cudu Warmia-Mazury, Spisz i Orawa, Śląsk Cieszyński, Śląsk Górny”, 5 marek. Dwubarwny bogato ilustrowany znaczek z orłem polskim w centralnej części.
9. „Śląsk,  Spisz,  Orawa,  Mazury,  Radomskowski  komitet  plebiscytowy, 50 fenigów”.
10. „Spisz, Orawa, Czadecki Piotr Borowy 1858–1932”, 5 groszy.
11. „Śląsk, Orawa, Spisz muszą być nasze”.
12. „Przygranicze pancerzem Rzeczypospolitej. Tydzień Polskiego Związku Zachodniego”. Ilustracją jest mapa z zaznaczonymi Kresami Zachodnimi i Północnymi.

Zbliżająca się II wojna światowa wywołała aktywność różnych, trudnych dziś do zidentyfikowania organizacji i grup ludzi, które starały się, przewidując nieszczęście, choć w minimalnym stopniu poinformować i ostrzec społeczeństwo, wydając znaczki kwestarskie o dziś nieustalonym zasięgu propagandowym i finansowym.

1. „KOP.OW.ZPN. MIECZ I PŁUG 20 gr. Na dozbrojenie polskich oddziałów armii podziemnej. Zjednoczone Organizacje 3 Maja 1943”. Ilustrację stanowi grupa idących, uzbrojonych mężczyzn. Obok nich widać miecz i pług, a nad nimi orła w locie.
2. Święto Morza 29 czerwca 1943 rok „Słowianie na oceany”. Szata graficzna podobna, tylko ilustracją jest krążownik. Wydawca: Miecz i Pług.
3. Znaczek nieznanego wydawcy z napisem: „Bojkotujemy towary hitlerowskich Niemiec”. Ilustrację stanowi swastyka z głową brodatego mężczyzny, wokół widać cztery ręce uzbrojone w zakrwawione noże.
4. „Z mieczem w ręku daj nam wrócić Panie, 3 maja 1940 roku”. Ilustrację stanowi postawiony pionowo miecz opleciony drutami kolczastymi, a obok znajduje się lądujący orzeł w koronie.

Ukazujące się w podziemiu poza granicami Polski ulotki i znaczki propagandowe o niezwykłej grafice oraz motywach i podpisach stanowią do dziś zagadkę, jak, gdzie i przez kogo były wydawane i kolportowane. Oto kilka z nich:

1. „Antychryst bolszewik” – radziecki żołnierz przybijający Chrystusa do krzyża. Znaczek traktowany był jako nalepka na listy.
2. „Katyń Auschwitz Mołotow Ribbentrop pakt 8 do 2339 Poland will Never Forget Nor Forgive”.
3. Znaczek z postrzelanym polskim sztandarem i napisem: „Poland first to fight”.
4. Znaczek z fragmentem zburzonej Warszawy i napisem: „Remember Warsaw”.
5. Znaczek z napisem: „Gestapo PPR”. Ilustrację stanowi orzeł polski i dwie ręce ze sztyletami skierowanymi na orła; jedna ręka na mankiecie ma swastykę, druga sierp i młot.
6. Amerykański znaczek pomocy dla Polski z napisami: „To help people in Polen Would you help us. American Relief for Poland”. Ilustrację stanowi panorama Nowego Jorku ze Statuą Wolności i kobietą z dzieckiem.

Po zakończeniu działań wojennych nie ustało wydawanie i kolportowanie znaczków kwestarskich, choć uwarunkowania w nowym ustroju i nowe potrzeby zmieniły całkowicie ich charakter:

1. „Dar na grobowiec ofiar niemieckich w Krzesławicach”. Ilustracja to rzędy grobów i orzeł bez korony.
2. „Rodzinom ofiar terroru faszystowskiego, podczas wyborów”, 20 zł.
3. „Zbiórka na wdowy i sieroty po Byłych Więźniach Politycznych 1939–1945”. W centralnej części trójkątny czerwony znak z literą P.
4. „Fundusz pomocy dla wdów i sierot po kombatantach 1914–1918 i 1939–1945”. Ilustracja to dwie sylwetki kobiety i chłopca.
5. „Pomoc zimowa O.C.S. na front walki z głodem i chłodem”, 5 zł. Ilustracją jest kobieta z chłopcem w zimowym pejzażu.

Zburzona Warszawa, symbol zniszczeń naszego kraju, wymagała kolosalnego wysiłku całego społeczeństwa, aby ją odbudować, więc w sposób dobrowolny i odgórnie zorganizowany składano datki na Fundusz Odbudowy Stolicy (FOS):

1. „Warszawa czeka twej pomocy”. Ilustrację stanowi zburzona Warszawa i ręce układające cegły.
2. „Na odbudowę Warszawy”, 10 zł, komitet województwa śląsko-dąbrowskiego. W centrum znaczka Syrenka na tle mostu, na drugim planie panorama robotniczego Śląska.
3. „Dolny Śląsk w Warszawie”,  20 zł, 1946 rok. Trzyczęściowa  ilustracja, w centrum trzej robotnicy, a po bokach zburzona i odbudowana Warszawa.

Telegramy patriotyczne

Powszechny zwyczaj wysyłania ozdobnych telegramów gratulacyjnych należy datować na 1894 rok, czyli na stulecie powstania kościuszkowskiego. W tym właśnie roku powstały telegramy z wizerunkiem Tadeusza Kościuszki i napisem: „Cel narodowy i dobroczynny”. Wprawdzie pierwsze telegramy wydawano w Krakowie, ale szybko inicjatywę przejęli, ryzykując wolnością, poznaniacy, zwłaszcza związani z Towarzystwem Czytelni Ludowych w Poznaniu (TCL). Ideą kolportowania tych telegramów o niezwykłym ładunku treści patriotycznych zawartych w ilustracjach i napisach było zdobywanie funduszy głównie na walkę z zaborcami i na oświatę. Cena tych telegramów znacznie przewyższała ceny zwykłych urzędowych. Dodatkowo uzyskiwano fundusze ze sprzedaży patriotycznych zalepek listowych, którymi zaklejano złożone na kilka części telegramy. Najczęściej pojawiającym się motywem ilustracyjnym był orzeł polski oraz dwu- lub trójpolowy herb Polski, Litwy i Rusi. Wiele telegramów ozdabiał portret Tadeusza Kościuszki, a z czasem zaczęto na nich umieszczać portrety innych sławnych Polaków: królów, bohaterów narodowych, wieszczów, a nawet działaczy patriotycznych. Niezwykle ważnym motywem był widok Wawelu, panorama Krakowa, Warszawy, Poznania, Lwowa, Leszna, Inowrocławia i innych miast oraz pomników i zabytków historycznych.

Celom kwestarskim służyły również pocztówki, a wśród nich wyróżniały się te, które dla odrodzenia Ojczyzny wydawał Bolesław Ostoja-Ostaszewski. Pocztówki te, nazwane przez Ostaszewskiego WICI, rozprzedawano na różnych balach, rautach, w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych i innych miejscach, gdzie gromadzili się goście, którym leżało na sercu wyzwolenie ojczyzny, natomiast nie były dostępne w zwykłych trafikach, kioskach ani sklepach, bo, po pierwsze, były na to zbyt drogie, a po drugie, konfiskowała je cenzura. Pocztówki nazywał sam wydawca proroczymi, gdyż już w 1902 roku przewidział datę 1918 jako rok odzyskania przez Polskę niepodległości. Pocztówki były numerowane najpierw od 1 do 44, a następnie do numerów bliskich 200. Przez wiele lat Ostaszewski utrzymywał, że wie, kto jest „Zbawcą narodu polskiego”, nazywał go symbolicznym czterdzieści i cztery. W zbiorach rodziny Sosenków znajduje się poważny (największy) zbiór tych pocztówek, brakuje jednak pocztówki numer 44, na której miało się znaleźć wyjaśnienie, kto jest tym oczekiwanym wodzem, który da Polsce wolność.

Cegiełki i nalepki na okna były kolportowane na równi ze znaczkami kwestarskimi, jednak ceny ich były wielokrotnością kwot, jakie podczas zbiórek ulicznych wrzucano do puszek. Ceny zwykłych nalepek na okna miały na pewno rozsądną granicę mieszczącą się w przedziale wielokrotności ceny (10 do 20 razy) zwykłych znaczków kwestarskich, natomiast cegiełki często miały bardzo wysokie nominały i w wielu domach przechowywano je później przez lata jako chwalebny dowód dobroczynności. Jeśli chodzi o tematykę kwest za pomocą nalepek na okna i cegiełek, to zdecydowanie można stwierdzić, iż pokrywa się ona z tematyką kwest ulicznych.

Analizując materiały historyczne znajdujące się w archiwach Fundacji Zbiorów Rodziny Sosenków oraz w licznych prywatnych kolekcjach, można stwierdzić, że apele polskiego archiwum wojennego, na które zareagowało wielu obywateli żyjących w latach Wielkiej Wojny i później, pozwoliły zachować dla potomnych dużo przedmiotów, w tym znaczków kwestarskich, świadczących o czasach i historii. Szczególnie ważne jest to, że przechowano z pozoru błahe, a często mało atrakcyjne wizualnie drukowane pamiątki kwest. Przez wiele lat nie były one doceniane nie tylko przez historyków, ale nawet przez rynek antykwaryczny, który nie spodziewał się po handlu takimi drobiazgami sukcesów finansowych. Na szczęście dzięki docenieniu ważności tego typu świadków historii przez krakowskie antykwariaty prowadzące działalność aukcyjną takie druki ulotne zajmują coraz ważniejsze pozycje i zyskują na znaczeniu w wielu nowych kolekcjach historycznych druków ulotnych.