Jacek Purchla

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Architektura III Rzeszy w Krakowie – dziedzictwo kłopotliwe?¹Choć niemieckie wizje urbanistyczne Krakowa pozostały na papierze, a wzniesione przez Niemców w latach 1940–1944 budowle wtopiły się w krajobraz miasta, warto o nich przypomnieć, zwłaszcza że w polskich publikacjach były dotychczas ze zrozumiałych względów pomijane albo informowano o nich w sposób pobieżny i bałamutny. Tymczasem historii urbanistyki i architektury III Rzeszy poświęcono już bardzo obfitą literaturę przedmiotu, głównie – co zrozumiałe – niemiecko- i anglojęzyczną. Literatura ta dotyczy również polskich miast, zarówno tych, które w 1939 r. znalazły się w granicach Rzeszy, np. Poznań i Łódź, a także m.in. Toruń i Oświęcim, jak i Krakowa oraz Warszawy. Niemieckie plany podboju i hitlerowska polityka ludobójstwa, zwłaszcza w Polsce, bezpośrednio powiązana z urbanistycznymi wizjami okupantów przesądziły o jednoznacznej kwalifikacji całego dorobku architektów III Rzeszy jako „dziedzictwa nienawiści” (heritage of atrocity). Nie może to jednak oznaczać pomijania i ignorowania tego zjawiska w badaniach nad sztuką XX w. w Polsce.

Upadek państwa polskiego we wrześniu 1939 roku otworzył nowy rozdział w historii Krakowa. 6 września miasto zostało zajęte przez oddziały Wehrmachtu²Wroński, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974, s. 13; A. Chwalba, Dzieje Krakowa. Kraków w latach 1939–1945, t. V, red. J. Bieniarzówna, J.M. Małecki, Kraków 2002, s. 17–18.. O szczególnym losie Krakowa pod okupacją niemiecką lat 1939–1945 ­przesądzić miały decyzje podejmowane w Berlinie. Już 15 września Adolf Hitler wyznaczył Hansa Franka – ministra bez teki w rządzie Rzeszy i prezesa monachijskiej Akademii Prawa Niemieckiego (Akademie für deutsches Recht) – na głównego szefa administracji cywilnej na polskich terytoriach zajmowanych przez Wehrmacht³D. Schenk, Hans Frank. Biografia generalnego gubernatora, przeł. K. Jachimczak, Kraków 2009, s. 141.. 12 października Hitler podpisał dekret o utworzeniu z polskich terenów okupowanych przez Niemcy, a niewcielonych bezpośrednio do Rzeszy, tak zwanego Generalnego Gubernatorstwa (Generalgouvernement)⁴Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939–1945, t. 1: 1939–1942, red. Z. Polubiec, przeł. D. Dąbrowska, M. Tomala, Warszawa 1970, s. 116–117.. Na mocy dekretu, który wszedł w życie 26 października 1939 roku, Hans Frank został podniesiony do rangi generalnego gubernatora i został bezpośrednio podporządkowany kanclerzowi Rzeszy⁵Tamże, s. 116. Ostateczny kształt terytorialny Generalnego Gubernatorstwa w 1939 r. był wypadkową rywalizacji najważniejszych polityków III Rzeszy. Został on arbitralnie rozstrzygnięty przez Wilhelma Fricka, ministra spraw wewnętrznych Rzeszy, na niekorzyść Hansa Franka. Generalne Gubernatorstwo nie tylko pozbawione zostało dostępu do morza, ale też istotnych gospodarczo terytoriów, które Frank utracił w wyniku przegranej rywalizacji z Gauleiterami sąsiednich prowincji: Brachtem (Śląsk), Greiserem (Kraj Warty) i Kochem (Prusy Wschodnie). Sam Frank szacował swoje straty na około 50% „należnego terytorium”. Rozstrzygnięcia terytorialne 1939 r. przesądziły o szczególnej słabości gospodarczej Generalnego Gubernatorstwa. Zob. M. Housden, Hans Frank. Lebensraum and the Holocaust, Houndmills–New York 2003, s. 92 i nn.. Uznał więc, że sprawuje w tworzonym Generalnym Gubernatorstwie najwyższą władzę i podlega wyłącznie Hitlerowi⁶„Poglądy Franka można by streścić następująco: Generalne Gubernatorstwo podlega wprawdzie niemieckiej władzy zwierzchniej, ale jako przyboczny kraj Rzeszy jest niezależne od ministerstw Rzeszy, zatem on, Frank, może działać samodzielnie, czerpiąc przy tym niekontrolowane przez nikogo korzyści”. Zob. D. Schenk, dz. cyt., s. 152. Taka interpretacja miała w następnych latach doprowadzić do ostrego konfliktu pomiędzy Frankiem a Heinrichem Himmlerem, który jako komisarz Rzeszy do spraw umacniania niemieckości rościł sobie prawa do każdego zajętego przez Wehrmacht obszaru. Zob.: B. Mącior-Majka, Generalny Plan Wschodni. Aspekty ideologiczny, polityczny i ekonomiczny, Kraków 2007, s. 175–176.. Równocześnie od początku wprowadzał na terytorium „swego państwa” własny Führerprinzip⁷M. Housden, dz. cyt., s. 87. „Frank czuł się w Generalnym Gubernatorstwie jak mały Hitler, który zasłużonym towarzyszom partyjnym wręcza swoją fotografię z dedykacją. Wymagał oddawania honorów i uległości, w dniu swoich urodzin kazał się budzić dęciem w rogi. Zainstalował na zamku honorową wartę SA i honorową formację Schutzpolizei. Rozwijano czerwony chodnik, ponieważ on tak zarządził”, zob. D. Schenk, dz. cyt., s. 161.. Stało się to swoistym credo Franka – namiestnika Führera, a zarazem suwerena w niemieckim Nebenlandzie nad Wisłą – i miało przesądzić o jego szczególnych planach wobec Krakowa. 26 października 1939 roku generalny gubernator podpisał w Warszawie pierwsze rozporządzenie o odbudowie administracji okupowanych polskich obszarów. Już w drugim paragrafie tego dokumentu, wydanego w języku polskim, zapisano: „Siedzibą Generalnego Gubernatora jest miasto Krakau (Kraków)”⁸Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka, dz. cyt., s. 123..

Wybór Krakowa na stolicę tworzonego przez III Rzeszę quasi-państewka wynikał nie tylko z osobistych ambicji Franka. Wpisywał się bowiem również w przyjętą przez Hitlera strategię likwidacji polskości. Genezę nieoczekiwanego „awansu” Krakowa na gorąco analizował Jan Dąbrowski:

Chodziło o miasto większe o charakterze wielkomiejskim, mogące dać zdobywcom wszelkie korzyści wielkiego miasta, a nie stanowiącego swym ogromem pozycji trudnej do opanowania. Warszawa, położona daleko od granic Rzeszy, Warszawa, miasto prawie półtoramilionowe, które w r. 1939 złożyło dowody swego nastroju walki – odstraszało Niemców zarówno swą odległością, jak swą wielkością. Obawiano się, że trzeba będzie dosyć długiego okresu czasu, zanim zdoła się ściągnąć do Warszawy i osiedlić tam tak wielką ilość Niemców, by mogli odgrywać jakąś rolę w mieście, a cóż dopiero, by mogli to miasto opanować i zamienić na miasto niemieckie. Spodziewano się, że pięć razy mniejszy Kraków, położony o półtorej godziny drogi od dawnej granicy, będzie można pochłonąć znacznie szybciej, że znacznie prędzej będzie można ściągać tutaj większą ilość Niemców i że ta sama ich ilość, która zniknęłaby jako niewielka mniejszość w Warszawie, będzie mogła osiągnąć przewagę w mieście⁹J. Dąbrowski, Rządy niemieckie w Krakowie, w: Kraków pod rządami wroga 1939–1945, red. tegoż, Biblioteka Krakowska nr 104, Kraków 1946, s. 5–6..

Przesądziło to o losie Krakowa, któremu władze hitlerowskie wyznaczyły w istocie nie tylko rolę stolicy Nebenlandu, ale i wzorowego miasta niemieckiego na wschodzie. Celowi temu służył specjalny program „odpolszczenia” Krakowa, polegający z jednej strony na stosowaniu krwawego terroru, z drugiej zaś na niszczeniu polskich elit oraz instytucji kulturalnych i naukowych¹⁰ Zob. np. J. Purchla, Paradoksy stołeczności, w: Kraków i Norymberga w cywilizacji europejskiej. Materiały międzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach 6–7 grudnia 2004, red. tenże, Kraków 2005, s. 195–196; A. Chwalba, dz. cyt., s. 41–85..

4 listopada 1939 roku Frank został przyjęty w Berlinie przez Hitlera. Uzgodniono wówczas, że siedzibą generalnego gubernatora zostanie zamek na Wawelu¹¹Charakterystycznym wątkiem narady z 4 XI było „wyróżnianie” przez Hitlera Krakowa kosztem Warszawy; zob. „Pan Generalny Gubernator miał od godz. 13.30 do godz. 15.15 bardzo szczegółową naradę z Führerem. Führer omówił z Generalnym Gubernatorem sytuację ogólną, poinformował go o swoich planach i wyraził zgodę na pracę Generalnego Gubernatora na terenie Polski, zwłaszcza na zburzenie zamku w Warszawie i zaniechanie odbudowy tego miasta, ponadto zezwolił na wprowadzenie się do zamku w Krakowie, przewiezienie dzieł sztuki oraz zorganizowanie pomocy humanitarnej”. Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs in Polen 1939–1945, red. W. Präg, W. Jacobmeyer, Stuttgart 1975, s. 59. Jeszcze w sprawozdaniu z kolejnej rozmowy, którą Frank odbył z Hitlerem w Berlinie 6 II 1944 r., ­zapisano: „Führer zapytał się potem o Warszawę i wyraził opinię, że Warszawa przysparza mi najwięcej trosk w Generalnym Gubernatorstwie. Führer wskazał za absolutnie prawidłowe, że z Krakowa zrobiliśmy stolicę; Warszawa, jak tylko będzie ku temu sposobność, musi zostać zniszczona”. Tamże, i s. 788–789.. Trzy dni później odbył się triumfalny wjazd Franka do Krakowa¹²D. Schenk, Krakauer Burg. Wawel jako ośrodek władzy generalnego gubernatora Hansa Franka w latach 1939–1945, przeł. P. Zarychta, Kraków 2013, s. 57–59.. Zainscenizowane z przepychem objęcie przez niemieckiego urzędnika władzy na Wawelu zapowiadało wielkie ambicje nowego „króla Polski”. Miały się one wkrótce przełożyć na wizje urbanistyczne i plany spektakularnych przedsięwzięć budowlanych, którym osobiście patronował Frank i które miały służyć szybkiemu przekształceniu Krakowa w „Norymbergę Wschodu”¹³J. Purchla, Hubert Ritter i hitlerowskie wizje Krakowa, „Rocznik Krakowski” 2005, t. 71, s. 159–187.. Naśladując Hitlera, Frank uznawał się za wielkiego budowniczego¹⁴D. Schenk, Hans Frank… dz. cyt., Biograf Hansa Franka – Dieter Schenk – podkreśla, że podejmowane projekty budowlane „były przeprowadzane według dyrektyw Franka. (…) Z czasem było ich tak wiele, że podczas narady w 1944 roku eksperci budżetowi przestrzegli nawet generalnego gubernatora przed zbyt wielkimi kosztami zagrażającymi budżetowi Generalnego Gubernatorstwa”. Tegoż, Krakauer Burg… dz. cyt., 108..

Realizacja wizji i planów generalnego gubernatora zależała zarówno od wydarzeń na frontach II wojny światowej, jak i zmieniających się niemieckich koncepcji nowo powołanego tworu administracyjnego, jakim było Generalne Gubernatorstwo, ograniczonych możliwości ekonomicznych Nebenlandu, a także politycznej pozycji samego Franka w strukturach partyjnych III Rzeszy¹⁵Obszernie na temat zmieniających się niemieckich koncepcji wobec Generalnego Gubernatorstwa pisała ostatnio Beata Mącior-Majka. Zob. B. Mącior-Majka, dz. cyt., zwłaszcza strony: 126–130 i 176–177..

Początkowo władze niemieckie określały Generalne Gubernatorstwo mianem kraju okupowanego. 2 grudnia 1939 roku na konferencji kierowników działów Generalnego Gubernatorstwa Frank powiedział: „Nie wiadomo jeszcze, jaka będzie ostateczna struktura Generalnego Gubernatorstwa. Nie wiadomo też, czy Generalne Gubernatorstwo będzie w ogóle istnieć. W tej kwestii miarodajna jest (…) wola Führera, który chce, aby ten obszar stanowił pierwszy teren kolonialny narodu niemieckiego”¹⁶Tamże, s. 129; Zob. też: S. Piotrowski, Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1957, s. 400..

Klęska Francji oznaczała zasadniczą zmianę koncepcji wobec terytoriów okupowanych na wschodzie¹⁷C. Madajczyk, Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia, Warszawa 1961, passim.. 8 lipca 1940 roku Frank rozmawiał z Hitlerem w Berlinie na temat przyszłości podległej mu jednostki¹⁸Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka, dz. cyt., s. 229; Zob. też: Das Dienst­tagebuch des deutschen Generalgouverneurs… dz. cyt., 251–254.. Wówczas nastąpiła charakterystyczna zmiana nazwy Generalnego Gubernatorstwa, w której zrezygnowano z frazy: „für die besetzen polnischen Gebiete” („dla okupowanych obszarów Polski”)¹⁹B. Mącior-Majka, dz. cyt., s. 130.. Dotychczasowe terytorium okupowane zostało podniesione do rangi „istotnej części składowej Rzeszy Niemieckiej”²⁰Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka, dz. cyt., s. 230., czego konsekwencją było przystąpienie do tworzenia nowej wizji urbanistycznej Krakowa – wzorowego miasta niemieckiego na wschodzie, siedziby rządu i centralnych urzędów Nebenlandu. Już latem 1940 roku Kraków znalazł się – obok niedawno zdobytych przez hitlerowskie Niemcy Strasburga i Luksemburga – na liście Gauhaupstädte, to znaczy miast, które miały otrzymać nowy szlif urbanistyczny w wielkim stylu²¹W. Nerdinger, Bauen im Nationalsozialismus. Vor der quantitativen Analyse zum Gesamtzusammenhang, w: Bauen im Nationalsozialismus. Bayern 1933–1945, red. W. Nerdinger, München 1993, s. 20–27.. W przypadku Krakowa plan dotyczył nie tylko przeniesienia nad Wisłę hitlerowskiego modelu przebudowy wielkich miast, ale także wykorzystania urbanistyki jako narzędzia Eindeutschung – wzmacniającego politykę odpolszczania Krakowa. Entuzjastą polityki zniemczania miast Generalnego Gubernatorstwa, w tym jej stolicy, był sam Frank²²A. Chwalba, dz. cyt., s. 44.. Wizje urbanistyczne dotyczące Krakowa, które zaczął snuć w 1940 roku, ściśle się wiązały z jego ambicjami i aktywną polityką kulturalną w stolicy Generalnego Gubernatorstwa, którą chciał wykreować na nową niemiecką metropolię²³T. Höpel, Kulturpolitik in Europa im 20. Jahrhundert. Metropolen als Akteure und Orte der Innovation, Göttingen 2017, s. 140–160..

12 lipca 1940 roku w Krakowie, referując swoje berlińskie spotkanie z Hitlerem, Frank mówił między innymi:

Fakt, że Führer interesował się sprawą Zamku, budową nowych gmachów publicznych [jest: służbowych – J.P.] oraz klubów w miastach dystryktowych stanowi dla mnie wyraźny dowód, jak bardzo Führer życzy sobie, żeby z pełną rozmachu budową niemieckiego państwa światowego szły też w parze szeroko zakrojone posunięcia w tym zakresie. Führer interesował się bardzo naszymi zamierzeniami w dziedzinie kultury. Musiałem złożyć sprawozdanie o planach na odcinku teatru. Führer powiedział, że uważa Zamek za wspaniały odpowiednik katedry w Strasburgu i że od Strasburga poprzez Norymbergę i Pragę aż do Krakowa biegnie imponująca linia niemieckiej świadomości kulturalnej i symboli niemieckiej potęgi²⁴C. Madajczyk, dz. cyt., s. 230–231; Zob. też: Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs…, dz. cyt., s. 252..

Iluzja i euforia towarzyszące wielkiej kreacji urbanistycznej, mającej się rozpocząć w Krakowie latem 1940 roku, nie tylko się łączyły ze szczytem powodzenia Hitlera i sukcesami III Rzeszy na frontach II wojny światowej, ale również zbiegły z okresem największej prosperity samego Franka. Podkreś­lają to Werner Präg i Wolfgang Jacobmeyer, pisząc we wstępie do wydania Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs in Polen 1939–1945 (Dziennika służbowego niemieckiego generalnego gubernatora w Polsce w latach 1939–1945):

(…) okres od wiosny 1940 roku do końca 1941 roku stanowi punkt kulminacyjny, jeśli chodzi o umocnienie władzy generalnego ­gubernatora. Frank nie tylko wzmocnił swoją pozycję osobistą, ale również udało mu się przeforsować daleko idącą autonomię jego ­własnej administracji na tle roszczeń wysuwanych przez obce [berlińskie] administracje²⁵Tamże, s. 27..

15 lipca 1940 roku Frank zwołał na Wawelu naradę poświęconą problemom urbanistyki i architektury stolicy Generalnego Gubernatorstwa. W cytowanej powyżej książce odnotowano, że podjęto następujące tematy: „Omówienie kwestii budownictwa w Krakowie, rozbudowa i odtworzenie budynków administracji, ulic i hoteli, ewakuacja dzielnicy żydowskiej zamieszkałej przez 60 000–70 000 Żydów, utworzenie lokali mieszkalnych dla rodzin niemieckich urzędników, planowanie przestrzenne miasta”²⁶Tamże, s. 255.. W spotkaniu uczestniczyli gubernator dystryktu krakowskiego Otto von Wächter, starosta krakowski Karl Schmidt oraz tajny nadradca Richard Rattinger²⁷Tamże.. Kolejną naradę poświęconą rozbudowie miasta zwołał Frank już 23 lipca. Nie przypadkiem ponownie wziął w niej udział Rattinger²⁸Tamże, s. 257. W tym spotkaniu obok Rattingera wziął również udział architekt Edgar Horstmann., który miał w latach 1940–1942 odegrać pierwszoplanową rolę jako główny doradca i koordynator architektonicznych wizji gubernatora.

Architekt Rattinger był zapewne – jak wielu innych współpracowników Franka w Krakowie – dobrym znajomym generalnego gubernatora z czasów bawarskich. Był też w Monachium osobą znaną i aktywną. Urodzony w 1875 roku, dyplom inżyniera uzyskał na Monachijskim Uniwersytecie Technicznym w 1903 roku. Karierę zawodową rozpoczął od posady rządowego architekta w bawarskim urzędzie budownictwa, by w latach 1911–1920 pełnić funkcje kierownicze w bawarskim Landesverein für Heimatschutz²⁹Bayerisches Hauptstaatsarchiv, München, akta personalne Richarda Rattingera, sygn. BayHStA MK-Akt 36057.. Wybór nie był przypadkowy. Twórczość architektoniczna Rattingera – odwołująca się do tradycji i rodzimości – bliska była filozofii wernakularyzmu w duchu idei ruchu Heimatschutz powołanego do życia w Niemczech w 1904 roku przez Ernsta Rudorffa i Paula Schultze-Naumburga. Wywodzący się bezpośrednio z Heimatschutz Heimatstil – styl zreformowanej architektury czerpiący inspiracje z lokalnej i regionalnej tradycji budowlanej – dobrze korespondował z ideami volkistowskimi.

Ideologia volkistowska była reakcją na nowoczesność. Żywiołowe procesy urbanizacyjne wywołane przez industrializację zagrażały – w opinii volkistów – poczuciu bezpieczeństwa i statusowi społeczności lokalnych³⁰N. Goodrick-Clarke, Okultystyczne źródła nazizmu. Tajemne kulty aryjskie i ich wpływ na ideologię nazistowską, przeł. J. Prokopiuk, J. Tyczyńska, Warszawa 2001, s. 15.. Ucieczka od nowoczesności prowadziła do idealizacji wiejskiej nostalgii i „zakorzenienia z naturą i Volkiem”³¹B. Mącior-Majka, dz. cyt., s. 13.. Fundamentalnymi założeniami ideologii volkistowskiej były prymat Volku i nienawiść do Żydów – antynowoczesność volkistów oznaczała też antysemityzm³²Tamże, s. 16.. Ruch volkistowski – niezwykle popularny w Monachium pierwszej ćwierci XX wieku – istotnie wpłynął na poglądy Hitlera i Himmlera, między innymi w kwestii przestrzeni życiowej oraz czystości rasowej³³Tamże, s. 20–35.. Frank w czasie swoich studiów na Uniwersytecie Monachijskim na początku lat dwudziestych również znalazł się w polu silnego oddziaływania kręgów volkistowskich³⁴Już latem 1919 r. Frank został członkiem skrajnie prawicowego stowarzyszenia Die Thule-Gesellschaft propagującego w Monachium idee volkistowskie. Por. M. Housden, dz. cyt., s. 20–21..

Aktywna działalność publiczna Rattingera i jego sprzyjanie ideologii volkistowskiej pozwoliły mu w 1920 roku objąć prestiżową posadę syndyka (kanclerza) na Monachijskim Uniwersytecie Technicznym. Urząd ten sprawował do przejścia w stan spoczynku w 1937 roku³⁵Bayerisches Hauptstaatsarchiv, München, akta personalne Richarda Rattingera…; w związku z przejściem w stan spoczynku Rattinger otrzymał pisemne podziękowanie od Adolfa Hitlera datowane na 13 IX 1937 r.. Frank w latach 1927–1929 próbował robić karierę uniwersytecką na tej samej uczelni jako asystent w Seminarium Prawniczym³⁶D. Schenk, Hans Frank…, dz. cyt., s. 37.. Zapewne nie było więc dziełem przypadku, że w kwietniu 1940 roku Rattinger – przywrócony do służby publicznej na wezwanie generalnego gubernatora – objął w Krakowie posadę Sonderbeauftragter und Chefreferentfür alle Hochbaufragen im Generalgouvernement (specjalnego wysłannika i naczelnika sektora budownictwa w Generalnym Gubernatorstwie)”³⁷9 IX 1939 r. Rattinger skierował odręczny list do bawarskiego Ministerstwa Edukacji i Kultury, wnioskując o przywrócenie do służby publicznej. Fakt osobistej interwencji Franka w sprawie oddelegowania Rattingera do Krakowa dokumentuje korespondencja zainteresowanego z bawarskim Ministerstwem Edukacji i Kultury z 18 V i z 30 IX 1940 r., zachowana w teczce personalnej Rattingera. Zob. Bayerisches Hauptstaatsarchiv, München, akta personalne Richarda Rattingera…. Funkcję tę będzie ofiarnie sprawował do swej śmierci w lipcu 1942 roku³⁸Richard Rattinger zmarł 24 VII 1942 r. i został pochowany na monachijskim Ostfriedhof. Bayerisches Hauptstaatsarchiv, München, akta personalne Richarda Rattingera…; zob. też: Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs… dz. cyt., gdzie Hans Frank zanotował pod datą 26 VII 1942 r.: „Opublikowanie nekrologu zmarłego Tajnego Nadradcy Rattingera”., a więc przez okres największej aktywności Franka na polu urbanistyki i architektury³⁹Szczególną rolę Richarda Rattingera „na dworze” Hansa Franka potwierdza notatka pt. Bauaufgaben in Krakau zamieszczona we wrześniowym numerze „Der Baumeister” z 1940 r.: „Zgodnie z informacją kierownika wydziału budownictwa na obszarze Generalnego Gubernatorstwa planowana jest budowa dzielnicy niemieckiej w Krakowie. W tej dzielnicy w pierwszej kolejności mają znaleźć się siedziby organów Generalnego Gubernatorstwa, a w ich pobliżu mają zostać zbudowane w terminie późniejszym rozległe tereny sportowe i różne budynki mieszkalne. Prace nad kształtem tej dzielnicy praktycznie już się rozpoczęły. Architekci Panther, Köttgen i Horstmann są do dyspozycji kierownika wydziału budownictwa i zajmują się pracami oraz wykonaniem projektów. Osobą pełniącą rolę łącznika między wydziałem budownictwa a generalnym gubernatorem będzie tajny radca Rattinger”. „Der Baumeister” 1940, Heft 9, s. 165.. Podczas narady, która odbyła się 23 lipca 1940 roku, Frank przedstawił Rattingerowi swoją architektoniczną wizję Krakowa. Jednym z najpilniejszych zadań inwestycyjnych była według generalnego gubernatora budowa luksusowego hotelu dla niemieckich dygnitarzy. Jego standard miał mieć atrybuty nowoczesności typowe dla „miasta o globalnym znaczeniu!”⁴⁰M. Housden, dz. cyt., s. 84..

W Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs odnotowano kilka narad budowlanych Franka z Rattingerem⁴¹Dalsze narady Franka z Rattingerem odnotowane w Das Diensttagebuch des deu­tschen Generalgouverneurs… odbywały się w Krakowie w 1940 r.: 6 XI – „Zagadnienia budownictwa i planowania (Tajny Radca Rattinger, naczelnik zamku Löv)”; 2 XII – „Rozbudowa budynków administracyjnych i reprezentacyjnych, planowanie przestrzenne miasta Kraków (Tajny Radca Rattinger)”; w 1941 r.: 8 V – „Narady dotyczące zagadnień budownictwa (Naczelny Radca Budowlany Rattinger)”; 31 VII – „Obiekty budowlane w Krakowie (Naczelny Radca Budowlany Rattinger)”; 21 XI – „Budowa obiektów administracyjnych i kulturalnych w Krakowie i Warszawie, rozpoczęcie wielkiego programu budownictwa mieszkaniowego 1942 (Naczelny Radca Rattinger)”. Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs… dz. cyt., 303, 309, 371, 391 i 446.. W ostatniej, która odbyła się 11 kwietnia 1942 roku, uczestniczył również Theodor Bauder – prezydent głównego wydziału budownictwa (Hauptabteilung Bauwesen) w rządzie ­Generalnego Gubernatorstwa⁴²Tamże, s. 485.. Nie ulega więc wątpliwości, że ściągnięty przez Franka z Monachium – „kolebki ruchu” – Rattinger pełnił na dworze generalnego gubernatora rolę ideologa odpowiedzialnego za poprawność polityczną oraz odpowiednią jakość artystyczną tworzonych w Krakowie koncepcji urbanistycznych i projektów architektonicznych utrzymanych w stylistyce III Rzeszy, zgodnie z hitlerowską „nauką narodowo-polityczną”⁴³Wpływ Rattingera na kształt tworzonych na Wawelu hitlerowskich wizji Krakowa związany jest z jego stosunkiem do ruchu volkistowskiego. Na jego sympatie może wskazywać nie tylko aktywność jako architekta w ruchu Heimatschutz, ale i przynależność do Deutsche Volkspartei w latach 1927–1928. Zob. Bayerisches Hauptstaatsarchiv, München, akta personalne Richarda Rattingera…. Trzeba też podkreślić, że wizje te pozostały przede wszystkim w sferze planów. Uwaga ta dotyczy również niektórych operacji odpolszczania Krakowa, takich jak na przykład „zadanie usunięcia w możliwie krótkim czasie kopców Piłsudskiego i Kościuszki” powierzone przez Franka w kwietniu 1941 roku ówczesnemu pełnomocnikowi szefa dystryktu (i późniejszemu staroście miejskiemu) Rudolfowi Pavlu⁴⁴Polecenie to wydał Frank 16 IV 1941 r. na naradzie „na temat planów zniemczenia i rozbudowy Krakowa oraz zburzenia polskich pomników w tym mieście”. Zob. Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka, s. 339–340. W Diensttagebuch pod datą 16 IV 1941 r. odnotowano tylko: „Narady na temat poszczególnych zagadnień rozbudowy i administracji miasta Kraków (Gr Wächter, pełnomocnik dystryktu Pavlu)”, Dziennik służbowy niemieckiego generalnego gubernatora…, dz. cyt., 356. Co charakterystyczne, polecenie zburzenia obu kopców Frank wydał tuż po poufnym spotkaniu z Hitlerem w Kancelarii Rzeszy w Berlinie w marcu 1941 r. Hitler miał wówczas powiedzieć, że Generalne Gubernatorstwo może być krajem tak samo niemieckim jak Nadrenia. Ustalono wówczas, iż Generalne Gubernatorstwo zostanie skolonizowane i zgermanizowane, a zamiast Polaków jego obszar zamieszka 4–5 milionów Niemców..

Pomysł zniszczenia zamykających perspektywę Błoń kopców Kościuszki i Piłsudskiego łączył się z projektami tworzonymi przez działającą od 1940 roku w Krakowie Baudirektion des Generalgouverneurs, która miała odpowiadać za przygotowanie i realizację wszystkich podejmowanych bezpośrednio przez Hansa Franka zadań budowlanych. Na jej czele stanął Oberbaurat Otto Hofer pracujący od października 1940 roku nad koncepcją tak zwanej Dzielnicy Niemieckiej (Deutsches Viertel) – zlokalizowanego na krakowskich Błoniach kompleksu gmachów administracji rządowej i dystryktowej oraz innych centralnych urzędów Generalnego Gubernatorstwa⁴⁵Ein neues deutsches Viertel in Krakau, „Bauen, Siedeln, Wohnen” 1940, Heft 15, s. 516; N. Gutschow, Ordnungswahn. Architekten planen im „eingedeutschten Osten” 1939–1945, Gutersloh [i in.] 2001, s. 54–55; M. Fabiański, J. Purchla, Historia architektury Krakowa w zarysie, Kraków 2001, s. 91–92; Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór Kartograficzny, Deutsches Viertel in Krakau, Entwurf der Baudirektion des Generalgouvernneurs, Oktober 1940, sygn. nr: Okup 8..

Alternatywę wobec hitlerowskich koncepcji zabudowy Błoń stworzył w tym samym czasie przysłany do Krakowa lipski architekt Hubert Ritter. W lipcu 1940 roku otrzymał on z Ministerstwa Rzeszy (Reichsministerium) w Berlinie zadanie przygotowania Generalbebaungsplan von Krakau (Ogólnego planu zabudowy Krakowa). W maju 1941 roku plan był gotowy. Jego najbardziej spektakularną i oryginalną część stanowił pomysł reprezentacyjnej niemieckiej dzielnicy rządowej (Regierungsviertel) na Dębnikach, gdzie na powierzchni około 250 hektarów powstać miała wizytówka Nowych Niemiec na wschodzie. Zgodnie z koncepcją Rittera winna była ona spełniać zarówno funkcje administracyjne, jak i reprezentacyjne, stanowiąc miejsce pracy dla około 10 tysięcy urzędników i funkcjonariuszy. W programie funkcjonalnym Regierungsviertel obok siedzib rządu, administracji dystryktowej, władz NSDAP, Wehrmachtu, poczty, kolei i innych urzędów Generalnego Gubernatorstwa przewidziano między innymi kantyny i kasyna, tereny rekreacyjne i sportowe. U podstaw wyboru Dębnik leżała ich prestiżowa lokalizacja: właściwe relacje i komunikacja z historycznym centrum Krakowa oraz walory urbanistyczne zakola Wisły pod Wawelem. W centralnej części dzielnicy, przy jej głównym placu, stanąć miała monumentalna ­Festhalle – miejsce wielkich nazistowskich zebrań oraz uroczystości i główna „świątynia miasta”. Program funkcjonalny Regierungsviertel został wyraźnie podporządkowany swoistej sakralizacji przestrzeni, w której miały dominować rozległe „place zebrań i place marszowe”⁴⁶ J. Purchla, Hubert Ritter i hitlerowskie wizje…, dz. cyt., passim..

Koncepcja niemieckiej dzielnicy rządowej na Dębnikach swoją spektakularnością stawiała Kraków na równi z wieloma niemieckimi metropoliami III Rzeszy. Nie przypadkiem też nakreśloną przez Rittera wizję Dębnik coraz częściej wymienia się w niemieckich publikacjach poświęconych architekturze obok najwybitniejszych dzieł faszystowskiej urbanistyki III Rzeszy⁴⁷W. Nerdinger, dz. cyt., s. 26; C. Hölz, Veit Stoss in Nürnberg – Wit Stwosz w Krakowie, w: Wit Stwosz – Veit Stoss. Artysta w Krakowie i Norymberdze, red. C. Hölz [i in.], przeł. M. Wrzosek-Müller, München 2000, s. 10 i 12–13; N. Gutschow, dz. cyt., s. 51–54; W. Nerdinger, Siedlung Rundling, Lipsia. Un modello dimenticato, „Casabella” 2002–2003, nr 66 (698), s. 72–73..

Wysoką klasą swego warsztatu Hubert Ritter stanowił niewątpliwy wyjątek na tle innych niemieckich architektów, którzy w 1. połowie lat 40. XX wieku przewinęli się przez stolicę Generalnego Gubernatorstwa. Eindeutschung Krakowa było w redakcji Rittera powiązane z wcześniejszym „projektem” Hitlera – Neugestaltung deutscher Städte, który niewątpliwie stanowił bazę dla wczesnych wizji Franka⁴⁸Ogłoszony w październiku 1937 r. program Neugestaltung deutscher Städte stał się podstawą przygotowywania planów przebudowy około 40 największych miast Rzeszy. Zob. P. Krakowski, Sztuka Trzeciej Rzeszy, Kraków 1994, s. 66.. W tym sensie Ritter swoją wizją Dębnik wyprzedził Generalplan Ost i volkistowskie wizje Heinricha Himmlera, wielkiego rywala Franka⁴⁹7 X 1939 r. Hitler podpisał dekret O umacnianiu niemieckości. Na mocy tego dekretu Himmler został mianowany pełnomocnikiem Rzeszy do realizacji tych zadań, które miały kluczowe znaczenie dla niemieckiej polityki ludnościowej. Nadrzędne znaczenie przypisano umocnieniu niemczyzny według ogólnych dyrektyw Hitlera. W ramach tego zadania chodziło o „ukształtowanie nowych niemieckich terenów osiedleńczych”, czyli zniemczenie podbitych i włączonych do Rzeszy zachodnich ziem Polski”, zob. B. Mącior-Majka, dz. cyt., s. 92 i 93. W ten sposób Himmler uzyskał już w październiku 1939 r. pełnomocnictwa dla późniejszego Generalplan Ost, które dawały mu „przewagę” polityczną i kompetencyjną nad Frankiem. Zob. tamże, gdzie także więcej na temat Generalplan Ost i natury konfliktu pomiędzy Himmlerem i Frankiem.. Casus planu Rittera to równocześnie intrygujący przykład próby wpisania dogmatów nazistowskiej ideologii i zatrutych owoców jej urbanistyki w tkankę miasta, które od wieków karmiło się zupełnie inną filozofią⁵⁰B. Mącior-Majka podkreśla, iż badacze Generalplan Ost pomijali dotychczas „ideo­logiczne uwarunkowania tego planu”. Zob. tamże, s. 239. Tę uwagę można też odnieść do wielu badaczy architektury III Rzeszy..

Uwikłanie III Rzeszy w wojnę na wschodzie i narastające od przełomu 1942 i 1943 roku – czyli od zakończonej niemiecką klęską bitwy pod Stalingradem – niepowodzenia militarne Wehrmachtu przyczyniły się do odłożenia wielkich urbanistycznych wizji w czasie, a de facto rezygnację z ich realizacji⁵¹ „Rozumiał to Hitler, skoro polecił zawiesić planowanie zadań na czas powojenny. Z powstałej sytuacji zdawał sobie sprawę również Joseph Goebbels, który w okólniku z 15 lutego 1943 r. zadeklarował nowe stanowisko Rzeszy wobec narodów Europy żyjących pod okupacją niemiecką (…). Również Himmler jako komisarz Rzeszy do umacniania niemieckości zmniejszył swoje zainteresowanie pracami nad Generalsiedlungsplan, który miał być modyfikacją GPO [Generalplan Ost – J.P.]”. Zob. B. Mącior-Majka, dz. cyt., s. 7..

18 lutego 1943 roku Hitler ogłosił „wojnę totalną”⁵²Tamże, s. 124. Nie przypadkiem więc – z wyjątkiem sprawy siedziby Franka na Wawelu – sprawy budowlane były odnotowane w oficjalnym Diensttagebuch generalnego gubernatora jeszcze tylko trzykrotnie: 31 I 1942 r. – „Zapoznanie się z makietą miasta Kraków i narada poświęcona rozwojowi budownictwa miasta Kraków (sekretarz stanu Mühlmann)”; 26 III 1942 r. – „Narada budowlana m.in. na temat planowania przestrzennego miasta, budowy Domu Włoskiego w Krakowie przy wsparciu Włoch (radca Rzeszy Zinkau, radca budowlany Stahl)”; 19 IV 1944 r. – na posiedzeniu rządu Generalnego Gubernatorstwa: „Starosta miejski dr Krämer składa sprawozdanie na temat rozbudowy obrony przeciwlotniczej oraz kwestii hoteli i mieszkań”. Była to ostatnia wzmianka [w DTB] na tematy związane z ­urbanistyką i budownictwem w Krakowie pod niemiecką okupacją. Zob. Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs…, dz. cyt., 467, 483, 837.. Już wcześniej hamulcem ambitnych planów Franka w Krakowie był nieuregulowany status Generalnego Gubernatorstwa. Analizując pięć faz stosunku Rzeszy do ­Generalnego Gubernatorstwa do roku 1941 wyodrębnionych przez Gerharda Eisenblättera⁵³G. Eisenblätter, Grundlinien der Politik des Reichs gegenüber dem Generalgouvernement 1939–1945, Frankfurt am Main 1969, s. 195–200., Beata Mącior-Majka słusznie podkreśla, że oczekiwane od dawna przez Franka określenie statusu owego tworu administracyjnego nie przyniosło satysfakcjonujących rozstrzygnięć. Generalne Gubernatorstwo utrzymało status quasi-kolonialnego Nebenlandu Rzeszy Niemieckiej. Hitler świadomie unikał określenia relacji Generalnego Gubernatorstwa wobec Rzeszy przede wszystkim dlatego, by w przyszłości nie narzucać sobie żadnych ograniczeń w zakresie polityki narodowościowej⁵⁴B. Mącior-Majka, dz. cyt., s. 177.. Trzeba także podkreślić, że wojna osłabiała ekonomiczne podstawy realizacji tak olbrzymich zadań inwestycyjnych, jak plany budowy Regierungsviertel na Dębnikach⁵⁵J. Purchla, Hubert Ritter i hitlerowskie wizje…, dz. cyt., passim.. Tego rodzaju gigantomania budziła również sceptycyzm, a nawet ironiczne reakcje samych krakowian. Edward Kubalski zanotował w swoim dzienniku pod datą 3 kwietnia 1941 roku:

Miałem możność oglądania planów niem. dotyczących nowej dzielnicy reprezentacyjnej w Dębnikach vis à vis Wawelu (wykonanych przez inż. niem. Richtera [sic!] zajętego w budownictwie miejskim). Na planie znika cała lewa strona ul. Kościuszki z pozostawieniem tylko klasztoru PP. Norbertanek. Znikają tu całe Dębniki dzisiejsze. Na ich miejsce olbrzymie place i zieleńce, bloki budynków, w tem centralnego o długości 500 m. Projekty w stylu berlińsko-partyjnym. W głębi pod Krzemionkami Dworzec Kolejowy. Wszystko razem jeden humorystyczny humbug nie do zrealizowania. I za to biorą ci Panowie pieniądze⁵⁶E. Kubalski, Niemcy w Krakowie. Dziennik 1 IX 1939–18 I 1945, red. J. Grabowski, Z.R. Grabowski, Kraków–Budapeszt 2010, s. 123..

Mimo zarządzenia nakazującego wstrzymanie od marca 1942 roku wszystkich prac budowlanych na terenach Rzeszy ze względu na sytuację wojenną Frank nie porzucił swoich planów. Jeszcze w lutym 1944 roku prezydent wydziału głównego do spraw finansów rządu GG Hermann Senkowsky oficjalnie ostrzegał Franka, że prowadzona przez niego rozległa działalność budowlana jest zagrożeniem dla budżetu Generalnego Gubernatorstwa⁵⁷D. Schenk, Hans Frank…, dz. cyt., s. 189.. Oczkiem w głowie generalnego gubernatora była przede wszystkim budowa nowej ­kancelarii na Wawelu, która osobiście zajmowała Franka do roku 1944⁵⁸Potwierdzają to kolejne zapisy generalnego gubernatora w Das Diensttagebuch… z dni: 2 XII 1939, 4 IX 1940, 18 VII 1941, 16 XII 1942, 11 VI 1943 i 9 II 1944: 2 XII 1939 r. – „Minister Rzeszy dr Seyß-Inquart omawia podział urzędu Gubernatora Generalnego na poszczególne wydziały, a także przyszłe ulokowanie tych wydziałów w obu pozostających do dyspozycji budynkach Akademii Górniczej i Domu Piłsudskiego. Ulokowanie zostanie ustalone w taki sposób, że wydziały rządowe i organy władzy oraz wydziały gospodarcze znajdą swoją siedzibę w Domu Piłsudskiego. Za najważniejsze uważa się, by kierownicy wydziałów pozostali przy swoich wydziałach. Gubernator Generalny, minister Rzeszy dr Frank informuje, że zorganizował w zamku własną kancelarię, a jej kierowanie powierzył radcy sądu krajowego dr. Keithowi”. 4 IX 1940 r. – „Ponadto pan Generalny Gubernator w ślad za inicjatywą radcy sądu krajowego dr. Keitha wydaje następujące zarządzenie: Kancelaria na terenie zamku zmieni swoją nazwę ze skutkiem natychmiastowym i nazywać się będzie «Kancelaria Generalnego Gubernatora». Swoją siedzibę urzędową mieć będzie wyłącznie na terenie zamku w Krakowie. Dla wszystkich bezpośrednich spraw służbowych pana Generalnego Gubernatora właściwą instytucją centralną w obszarze ogólnych spraw państwowych jest tylko rząd Generalnego Gubernatorstwa, natomiast kancelaria Generalnego Gubernatora jest podmiotem właściwym dla spraw osobistych. Ponadto radca sądu krajowego dr Keith otrzymuje zadanie przeprowadzenia szeroko pojętej rozbudowy kancelarii, zwłaszcza poprzez sprowadzenie wybitnych prawników; ponadto zostaje mu zlecone niezwłoczne spowodowanie rozbudowy budynku administracyjnego na terenie zamku dla celów planowanej kancelarii Generalnego Gubernatora”. 18 VII 1941 r. – „Sprawy budowlane, m. in. dotyczące zmniejszenia budżetu na budownictwo i rozbudowy budynków administracyjnych (starszy radca budowlany Hofer, radca sądu apelacyjnego Keith, architekt Koettgen)”. 16 XII 1942 r. – „Sprawy budowlane, m.in. dotyczące kwestii wstrzymania prac nad nowym budynkiem kancelarii na terenie zamku i stanu prac budowlanych prowadzonych w związku z tym budynkiem (prez. Bauder, dyrektor ds. budownictwa Hofer, architekt Kaulfuß, radca sądu apelacyjnego dr Keith)”. 11 VI 1943 r. – „Narada w sprawie budowy nowej kancelarii na terenie zamku (szef kancelarii Pierwszy Prokurator dr Meidinger)”. 9 II 1944 r. – „Narada w sprawie przyspieszenia postępu prac budowlanych prowadzonych w nowych obiektach na terenie zamku jako «wyraz władzy Rzeszy Wielkoniemieckiej» – za zgodą Hitlera – (Pierwszy Prokurator dr Meidinger, architekci Palezieux i Korinthenberg”. Zob. Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs…, dz. cyt., s. 74, 269, 386, 593, 685 i 795.. Christoph Klessmann stawia tezę, że tak wielkie zaangażowanie i wysiłki Franka, by nadać budynkowi nowej kancelarii na Wawelu prestiżowy charakter, były projekcją i próbą kompensacji politycznej marginalizacji generalnego gubernatora⁵⁹C. Klessmann, Der Generalgouverneur Hans Frank, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte” 1971, t. 19, s. 255. Z tezą tą polemizuje Martyn Housden. Zob. M. Housden, dz. cyt., s. 105.. Jest rzeczą charakterystyczną, że Frank jeszcze w lutym 1944 roku uzasadniał konieczność kontynuowania, a nawet intensyfikacji prac na Wawelu, argumentując, że jest to: „Machtausdruck des Großdeutschen Reiches – mit Zustimmung Hitlers (symbol władzy Rzeszy Wielkoniemieckiej sprawowanej [przez Franka] – za zgodą Hitlera”⁶⁰Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs…, dz. cyt., s. 795.. To również dowód na to, że jego działania w Krakowie do końca podporządkowane były nazistowskiej ideologii. W związku z tym można zadać pytanie, czym jest architektoniczne dziedzictwo pozostawione w przestrzeni „matecznika Polski” przez III Rzeszę i jaka jest jego wartość?

Wysiłek inwestycyjny hitlerowskich Niemiec w Krakowie analizował już przed laty Krzysztof Broński⁶¹K. Broński, Ruch budowlany w Krakowie pod okupacją hitlerowską, „Rocznik Krakowski” 1987, t. 53, s. 161–181.. W swoich badaniach wykazał, że niemiecka aktywność budowlana – w porównaniu z planami przedwojennego zarządu miasta – została w Krakowie poważnie ograniczona. Dotyczyło to w pierwszej kolejności sektora usług publicznych w zakresie edukacji, kultury i służby zdrowia⁶²Tamże, s. 165.. Okupacyjna administracja budowlana wprowadzała również stopniowo rygorystyczne zakazy dotyczące inwestycji cywilnych. O ile początkowo ograniczenia te nie były w Krakowie restrykcyjne, o tyle po agresji na Związek Sowiecki zezwolenia ściśle reglamentowano. Latem 1943 roku ruch budowlany w sektorze cywilnym został zamrożony⁶³Tamże, s. 166.. Zmienił się też radykalnie rynek inwestycji architektonicznych, który niemal od razu zdominowały niemieckie firmy oraz Baudienst⁶⁴Na koniec 1943 r. zarejestrowano w Krakowie 47 przedsiębiorstw budowlanych, z których 30 było firmami niemieckimi zatrudniającymi 7971 pracowników (w większości Polaków oraz Ukraińców). W firmach polskich pracowało zaledwie 1561 osób. Służba Budowlana (Baudienst) już w 1941 r. zatrudniała ponad 11 000 junaków. Tamże, s. 167–168.. W porównaniu z poziomem przedwojennej produkcji budowlanej istniejący w warunkach wojennej okupacji potencjał wykonawczy był bardzo ograniczony, a wytworzony przez niego zasób – niewielki⁶⁵Tamże, s. 181..

Energicznym inwestorem stały się natomiast niemieckie koleje. Już w listopadzie 1939 roku powołano Generalną Dyrekcję Kolei Wschodnich (Generaldirektion der Ostbahn) z siedzibą w Krakowie. Podlegała ona bezpośrednio Ministerstwu Transportu Rzeszy w Berlinie i zarządzała siecią kolejową na terenie całego Generalnego Gubernatorstwa, w ścisłym związku z Niemieckimi Kolejami Rzeszy⁶⁶D. Lulewicz, Z dziejów krakowskiego węzła kolejowego – przebudowa i modernizacja w latach 1939–1945, „Krzysztofory” 2009, t. 27, s. 110.. W wyniku działań inwestycyjnych dyrekcji Ost­bahnu na terenie stolicy Generalnego Gubernatorstwa została przeprowadzona wielka, dwuetapowa modernizacja krakowskiego węzła kolejowego. Realizacja planów „Otto” i „Ostbau” wiązała się z przygotowaniami, a następnie z prowadzeniem działań wojennych na wschodzie⁶⁷Tamże.. Najważniejszym skutkiem tych działań pozostaje budowa w latach 1942–1943 tak zwanej małej kolei obwodowej łączącej stacje Kraków-Łobzów i Kraków-Płaszów o długości ponad dziewięciu kilometrów oraz otwarta rok później łącznica wyprowadzająca ruch towarowy z Płaszowa w kierunku Warszawy. Przeprowadzona z rozmachem i w błyskawicznym tempie inwestycja pozwoliła całkowicie uwolnić krakowski Dworzec Główny od ruchu tranzytowego⁶⁸Tamże, s. 114–115.. Wśród innych rezultatów planów „Otto” i „Ostbau” wymienić trzeba nie tylko istotną modernizację infrastruktury technicznej całego węzła, ale i rozbudowę wielkiego kompleksu stacji towarowych w Płaszowie i w Prokocimiu wraz z osiedlem mieszkaniowym dla pracowników tego węzła⁶⁹Tamże, s. 116–127..

W latach 1940–1943 Niemcy rozwinęli i zmodernizowali lotnisko Rakowice-Czyżyny, które od czerwca 1941 roku stanowiło jedną z najważniejszych baz Luftwaffe obsługujących front wschodni. W związku z tym zbudowano między innymi bardzo nowoczes­ny betonowy pas startowy o długości dwóch kilometrów oraz nowe drogi kołowania⁷⁰Śladami lotniczych tradycji Małopolski, Kraków 2006, s. 10, seria Acta Aeronautica.. Strategiczne znaczenie miała również sieć drogowa miasta⁷¹M. Housden, dz. cyt., s. 84–85.. Jej modernizacja i rozbudowa miała w czasie wojny służyć trzem celom: militarnemu, sanitarnemu i estetyczno-propagandowemu. Dlatego oprócz porządkowania i brukowania ulic oraz placów w śródmieściu (między innymi przebudowa placu Dworcowego) Niemcy poprowadzili w Krakowie dwie nowe arterie tranzytowe. W 1943 roku otwarto wyprowadzającą na zachód Reichstrasse (dzisiaj ulica Królewska) jako oś nowej niemieckiej dzielnicy mieszkaniowej, a rok później zakończono budowę arterii łączącej Aleje Trzech Wieszczów z ulicą Wielicką (dzisiejsza aleja Krasińskiego oraz ulice Konopnickiej i Kamieńskiego)⁷² K. Broński, dz. cyt., s. 175–176..

Nie ulega wątpliwości, że „stołeczność” Krakowa w Generalnym Gubernatorstwie i prowadzona przez III Rzeszę wojna na wschodzie w istotny sposób przyczyniły się w latach 1940–1944 do rozbudowy i modernizacji krakowskiej infrastruktury komunikacyjnej.

Rozmach i zadęcie planów Franka przełożyły się na niemal czterokrotne powiększenie obszaru miasta, do ponad 165 kilometrów kwadratowych. 1 czerwca 1941 roku z inicjatywy Hansa Franka do jego „globalnej stolicy” przyłączono 28 gromad i dwie gminy wiejskie, zwiększając liczbę mieszkańców Krakowa o 72 tysiące, do poziomu 320 tysięcy osób⁷³ A. Chwalba, dz. cyt., s. 33. Co interesujące, niemieckie władze okupacyjne zakładały pierwotnie powiększenie Krakowa aż do obszaru 243,27 km², planując przyłączenie jeszcze 14 kolejnych gromad podmiejskich: Swoszowic, Opatkowic, Przewozu, Mydlnik, Zielonek, Olszanicy, Bosutowa, Bolenia, Mogiły, Mistrzejowic, Batowic, Dziekanowic, Węgrzec i Bibic. Zob. A. Fiderkiewicz, Sprawozdanie Prezydenta stoł. król. m. Krakowa w przedmiocie dzielnic przyłączonych do miasta w r. 1941 [Kraków 1945], maszynopis powielany, Muzeum Historyczne m. Krakowa, sygn. III 8908, s. 36.. Było to w dotychczasowej historii miasta największe poszerzenie jego granic, a co charakterystyczne, decyzja okupacyjnych władz niemieckich została po wojnie podtrzymana. Operację tę trzeba zatem zapisać po stronie aktywów, które III Rzesza pozostawiła w dawnej stolicy Polski⁷⁴Więcej na ten temat zob.: J. Purchla, Dzielnicowe dylematy Krakowa 1791–1991,
w: Kraków – metropolia, t. 2: Dylematy rozwoju, red. tenże, Kraków 2017, s. 16–18..

W pierwszej fazie okupacji Niemcy kończyli lub kontynuowali w Krakowie budowę kilku znajdujących się w 1939 roku w stanie surowym ­monumentalnych gmachów, wśród nich Miejskiej Hali Targowej przy alei Daszyńskiego⁷⁵ B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa 1918–1939. Budynki, ludzie, historia, Kraków 2013, s. 249., Państwowego Banku Rolnego przy ulicy Dunajewskiego (przy okazji obniżono ów „drapacz chmur” o kilka pięter⁷⁶K. Broński, dz. cyt., s. 181.) i Muzeum Narodowego, zgodnie z poleceniem Franka zaadaptowanego na potrzeby kasyna miejskiego⁷⁷Tamże, s. 177; D. Błońska, O Muzeum Narodowym w czasie drugiej wojny światowej, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym” 2014, t. 28, s. 85–128.. Niektóre obiekty użyteczności publicznej, które zaczęto wznosić przed 1939 rokiem, w czasie wojny wielokrotnie przeprojektowywano, dostosowując je do nowych funkcji publicznych. Pouczająca jest w tej kwestii historia budowanego od 1938 roku Instytutu Balneologicznego przy alei Focha 33. Od 1940 roku wykonywano projekty i prace adaptacyjne w celu urządzenia w miejscu Instytutu hotelu miejskiego, by ostatecznie w 1942 roku zdecydować o przeznaczeniu budynku na potrzeby biurowe określanego mianem „Verwaltungsgebäude der Werke des Generalgouvernements A.G. (Budynku Administracyjnego Zakładów Generalnego Gubernatorstwa S.A.)” oraz Ost-Energie S.A. w Krakowie. Kolejne wersje projektów wykonywał Józef Gałęzowski, autor przedwojennej koncepcji siedziby Instytutu⁷⁸Katalog rysunków architektonicznych ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, Cracoviana, cz. 2, oprac. W. Mossakowska, kwerenda i inwentaryzacja Z. Kucielska, Z. Tobiaszowa, Warszawa 1986, poz. 1168–1567, s. 176–233.. Gałęzowski – do 1939 roku profesor architektury na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych i jej dwukrotny rektor – był absolwentem Politechniki w Dreźnie. W czasie okupacji hitlerowskiej działał w konspiracyjnym Komitecie Odbudowy Zamku Wawelskiego⁷⁹Encyklopedia Krakowa, red. A.H. Stachowski, Warszawa–Kraków 2000, s. 227., wykonując równocześnie na zlecenia Niemców projekty architektoniczne (także na potrzeby Rittera!)⁸⁰Na współpracę Józefa Gałęzowskiego z Hubertem Ritterem zwróciłem już uwagę w moim artykule, zob. J. Purchla, Hubert Ritter i hitlerowskie wizje…, dz. cyt. s. 179.. Warto przy tej okazji wspomnieć, że zatrudnianie przez niemieckich okupantów wybitnych polskich architektów, wśród nich Adolfa Szyszko-Bohusza, Józefa Gałęzowskiego czy Zbigniewa Kupca, do poważnych zadań projektowych podejmowanych w Krakowie wynikało z bardzo różnych powodów. Jednym z nich był uderzający brak zdolnych niemieckich architektów gotowych zrealizować wizje Franka⁸¹Jest rzeczą charakterystyczną, że wielu wybitnych niemieckich architektów, w tym Albert Speer i Clemens Klotz, pracowało w latach 1940–1944 na potrzeby Gauleiterów prowincji sąsiadujących z Generalnym Gubernatorstwem..

Jak więc ocenić wkład Tysiącletniej Rzeszy w kształtowanie krajobrazu kulturowego Krakowa w czasie 1961 dni jego wymuszonej stołeczności? Gdy miasto było w tym czasie poddane brutalnemu terrorowi, a jego szacowne mury stały się ofiarą bezprzykładnej próby wydziedziczenia. Odpowiedź nie jest oczywista, a pozostawiony przez Niemców w Krakowie zasób budowlany bardzo niejednorodny. Co charakterystyczne, zdecydowana większość produkcji architektonicznej III Rzeszy „wtopiła się” w przestrzeń miasta i nie budzi emocji. Dotyczy to przede wszystkim architektury mieszkaniowej. W październiku 1940 roku starosta miejski Schmidt szacował, że w Krakowie wznoszono wówczas 65 budynków zawierających 300 mieszkań⁸²W latach 1940–1941 kończono w Krakowie budowę wielu obiektów mieszkaniowych, w tym kamienic, których wznoszenie rozpoczęto przed wybuchem wojny. Dotyczyło to również inauguracji budowy pierwszej niemieckiej dzielnicy mieszkaniowej w rejonie parku Krakowskiego oraz domów przy ulicach Karłowicza i Symfonicznej w lutym 1941 r. Zob. K. Zimmerer, Życie codzienne niemieckich urzędników w Krakowie, w: Kraków – czas okupacji 1939–1945, red. M. Bednarek [i in.], Kraków 2010, s. 150–153; „Krakauer Zeitung” 15 II 1941.. Planowano kolejne 180 budynków, a zatem – 1000 kolejnych mieszkań⁸³M. Housden, dz. cyt., s. 84.. Wojna na wschodzie szybko zweryfikowała te plany. W latach 1941–1944 na terenie Krakowa wybudowano ostatecznie obiekty mieszkalne – przeznaczone do wyłącznego użytku ludności niemieckiej – o łącznej kubaturze 296 tysięcy metrów sześciennych⁸⁴K. Broński, dz. cyt., s. 174..

Wizytówką III Rzeszy w Krakowie miała się stać przede wszystkim nowa dzielnica mieszkaniowa nur für Deutsche (tylko dla Niemców) o kubaturze około 260 tysięcy metrów sześciennych⁸⁵K. Butelski, Architekt Zbigniew Kupiec 1905–1990. Ewolucja twórczości od modernizmu do regionalizmu, Kraków 2012, s. 150.. Została ona specjalnie zaprojektowana na potrzeby napływających z Rzeszy niemieckich funkcjonariuszy i personelu administracyjnego. Zlokalizowano ją w zachodniej części miasta w pobliżu siedziby rządu oraz innych instytucji Generalnego Gubernatorstwa usytuowanych przy reprezentacyjnych Alejach Trzech Wieszczów. Osią niemieckiej dzielnicy mieszkaniowej stała się nowo otwarta magistrala Reichstrasse (obecnie ulica Królewska). W ten sposób na grunt krakowski przeszczepiano, w myśl obowiązującej w Niemczech hitlerowskich zasady Licht und Luft („światło i powietrze”), typowe dla III Rzeszy wzorce architektury mieszkaniowej. Krakowską dzielnicę nur für Deutsche tworzył zespół 65 trzy-, cztero- i pięciokondygnacyjnych bloków nakrytych czterospadowymi dachami ceramicznymi, o charakterystycznych, białych obramieniach okiennych. Budynki zostały od siebie oddzielone szerokimi pasami zieleni, na których zlokalizowano schrony przeciwlotnicze⁸⁶M. Fabiański, J. Purchla, dz. cyt., s. 92.. Całość założenia ma charakter otwarty. Przy budowie krakowskiej Reichstrasse zastosowano nowatorskie rozwiązania. Przez cały okres międzywojenny podstawową formą budownictwa mieszkaniowego w Krakowie pozostawała kamienica, dominująca w latach trzydziestych w krajobrazie nowych dzielnic⁸⁷J. Purchla, Urbanistyka, architektura i budownictwo, w: Kraków w latach 1918–1939, t. 4, red. J. Bieniarzówna, J. Małecki, Kraków 1997, s. 174–175, Dzieje Krakowa.. Dotychczasowa zwarta zabudowa, oparta na module ściśle podporządkowanym tradycyjnej zasadzie placu i ulicy, została przy Reichstrasse zastąpiona zabudową mieszkaniową skierowaną w głąb działek. W rezultacie uzyskano duże zielone dziedzińce i nieciągłą linię zabudowy wzdłuż ulicy⁸⁸K. Butelski, dz. cyt., s. 151–152.. Był to przełom w historii urbanistyki i architektury Krakowa. A autorami tego przełomu – projektantami i wykonawcami niemieckiej dzielnicy mieszkaniowej nur für Deutsche – byli Polacy!

Prace projektowe nad niemiecką dzielnicą mieszkaniową rozpoczęto w połowie 1940 roku w Miejskim Urzędzie Budowlanym (Stadtbauamt) kierowanym przez architekta Georga Stahla, a realizację założenia ukończono tuż po wojnie. Głównym projektantem zespołu mieszkaniowego przy Reichstrasse był Zbigniew Kupiec, a współpracowali z nim Zbigniew Olszakowski, Tadeusz Futasewicz oraz Prot Komornicki⁸⁹Tamże, s. 151; K. Broński, dz. cyt., s. 174. Zbigniew Kupiec był absolwentem Politechniki Lwowskiej i uczniem m.in. Witolda Minkiewicza. Od 1932 r. z sukcesem prowadził praktykę budowlaną w Gdyni, stając się jednym z najważniejszych architektów tego szybko rozwijającego się w latach trzydziestych miasta. Zrealizował w Gdyni wiele wybitnych dzieł należących już dzisiaj do klasyki polskiego modernizmu, takich jak kamienica Orłowskich „Bon Marche” przy ulicy Świętojańskiej czy kamienica dla spółki Pantarei przy ulicy Abrahama. Wysiedlony przez Niemców z Gdyni, wrócił po 1939 r. do rodzinnego Krakowa. Por. K. Butelski, dz. cyt., passim.. Wszystkie obiekty zostały wybudowane przez krakowskie przedsiębiorstwa budowlane, między innymi przez Tadeusza Tombińskiego oraz firmę Żeleński i Pogany. Prace nadzorował niemiecki inżynier Weber⁹⁰K. Broński, dz. cyt., s. 174.. Początki dzielnicy mieszkaniowej przy dzisiejszej ulicy Królewskiej w latach 1940–1946 dobrze ilustrują realia powstawania niemieckiej architektury w stolicy Generalnego Gubernatorstwa. Dawna dzielnica nur für Deutsche jest dzisiaj jednym z najatrakcyjniejszych rejonów mieszkaniowych Krakowa i w żadnym stopniu nie stanowi dla mieszkańców dziedzictwa kłopotliwego. Nie jest to wcale przykład odosobniony. Większość zrealizowanego w latach 1940–1945 dorobku budowlanego III Rzeszy wtopiła się bowiem w tkankę urbanistyczną miasta. Uwaga ta dotyczy na przykład akcji porządkowania urbanistycznego Krakowa energicznie prowadzonej przez Miejski Urząd Budowlany pod kierunkiem architekta Georga Stahla. Prace te doprowadziły między innymi do oczyszczenia otoczenia Wzgórza ­Wawelskiego, otwarcia widoku z ulicy Krakowskiej na kościół Bożego Ciała oraz przebicia arkadowych podcieni w domach przy ulicach Grodzkiej, Krakowskiej i w kościele św. Idziego⁹¹Tamże, s. 178.. Przeprowadzone przez Stahla „korekty” stanowią dzisiaj integralny element zabytkowego śródmieścia Krakowa wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Zdarzało się jednak, że były kontestowane przez współczesnych krakowian⁹²Krytykiem działań porządkowych Georga Stahla był m.in. Edward Kubalski, który w swoim dzienniku zapisał: „18.VII. Zarząd budownictwa miej., a raczej obecny jego szef niem. inż. Stahl zachorował na podcienia. Teraz przebija się nowe w ul. Grodzkiej po lewej stronie, idąc od Rynku między ul. Św. Józefa a Senacką przez 3 domy, z których jeden z ładną rokokową fasadą (pod nr 40) straci na tej zresztą tu niepotrzebnej operacji”.
Zob. E. Kubalski, dz. cyt., s. 227..

Nie pretendując do inwentaryzacji całego architektonicznego dziedzictwa Generalnego Gubernatorstwa, które powstało w Krakowie w latach 1939–1945, należy zauważyć, że hitlerowskie wizje i monarsze ambicje Franka nie pozostawiły zbyt wielu trwałych śladów obecności III Rzeszy w mieście. Tylko nieliczne budowle z tamtej epoki są lub mogą być przedmiotem dyskusji. Jeśli jednak uznać za Johnem E. Tunbridge’em i Gregorym Ashworthem, że każde dziedzictwo z zasady jest tematem debaty i kontrowersji⁹³J.E. Tunbridge, G.J. Ashworth, Dissonant Heritage. The Management of the Past as a Resource in Conflict, Chichester–New York 1996, passim., to mamy dziś w Krakowie kilka intrygujących przykładów dziedzictwa kłopotliwego (dissonant heritage), pozostawionego przez niemiecką III Rzeszę. Reprezentują one przede wszystkim szeroką gamę konfliktów pamięci i niepamięci. W byłej stolicy Generalnego Gubernatorstwa jest ona ciągle rozpięta pomiędzy terenem hitlerowskiego Zwangsarbeitslager Plaszow a kancelarią Hansa Franka na Wawelu.

Szczególnym przypadkiem niepamięci związanym z architektonicznymi kreacjami generalnego gubernatora jest reprezentacyjny budynek Feniksa przy Rynku Głównym 41. Jego twórca Adolf Szyszko-Bohusz odważnie zaproponował nowoczesną bryłę luksusowego domu czynszowego, który miał spełnić funkcję swoistego Looshaus – awangardowej prowokacji – przy krakowskim Rynku. Projekt i jego realizacja w latach 1928–1932 stały się w ­Krakowie ­przedmiotem dyskusji i kontrowersji⁹⁴B. Zbroja, dz. cyt., s. 132–135; M. Wiśniewski, Adolf Szyszko-Bohusz, współpr. R. Ochęduszko, Kraków 2013, s. 132–137.. Nie ulega jednak wątpliwości, że Szyszko-Bohusz stworzył dzieło wybitne. Dom pod Kominami – jak nazywano ten budynek w mieście – stał się jedną z pierwszych architektonicznych ofiar narodowego socjalizmu w Krakowie. Usytuowany w najbardziej prestiżowym miejscu, przy Adolf Hitler-Platz, prowokował Niemców swoją ostentacyjnie nowoczesną formą. Szybko został więc przez nich uznany za przykład „zwyrodniałej architektury żydowskiej”⁹⁵B. Zbroja, dz. cyt., s. 135.. Prowadzona przez Georga Stahla latem 1941 roku przebudowa elewacji frontowej Feniksa stała się znakomitą okazją do propagowania w Krakowie architektury zgodnej z hitlerowską „nauką narodowo-polityczną”⁹⁶H. Urban, Krakaus gegenwärtige und zukünftige Neubauten, „Das Generalgouvernement” 1941, Folge 7/8, s. 31.. Operacja ta stała się też pretekstem do antysemickiej retoryki i kampanii przeciw architekturze modernizmu prowadzonej w lokalnej prasie gadzinowej⁹⁷„Krakauer Zeitung” 10 VII 1941.. Entarteter Bau Szyszko-Bohusza została ostatecznie „obklejona” od strony Rynku klasycyzującymi pilastrami, a kominowa attyka zniknęła przykryta mansardowym dachem w duchu volkistowskim. Dziś fasada Feniksa od strony Rynku to zaledwie marna scenografia z czasów III Rzeszy, degradująca wartość artystyczną pomnika awangardy krakowskiej II Rzeczypospolitej⁹⁸R. Ochęduszko, Hitlerowska przebudowa gmachu towarzystwa ubezpieczeniowego „Feniks” w Krakowie, w: Mecenat artystyczny a oblicze miasta. Materiały LVI Ogólnopolskiej Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków 8–10 XI 2007, red. D. Nowacki, Kraków 2008, s. 303–316..

Najbardziej czytelnym pomnikiem architektury III Rzeszy w Krakowie pozostaje natomiast tak zwany Schloss Wartenberg wzniesiony w latach 1942–1943 w Przegorzałach na terenie przedwojennej posiadłości Szyszko-Bohusza⁹⁹M. Fabiański, J. Purchla, dz. cyt., s. 93.. Otto von Wächter, pełniący od września 1939 roku funkcję gubernatora dystryktu krakowskiego, zagarnął najpierw na swoje prywatne potrzeby ­malowniczą willę-basztę Szyszko-Bohusza zwaną Odyniec¹⁰⁰B. Zbroja, dz. cyt., s. 84–87; M. Wiśniewski, dz. cyt., s. 127–130.. Już jednak w 1941 roku w sąsiedztwie Odyńca przystąpiono do ­projektowania nowej letniej rezydencji gubernatora Wächtera wzorowanej na zamkach nad Renem. Plany monumentalnego gmachu efektownie ­zlokalizowanego na jurajskiej skale ponad doliną Wisły wykonał, zmuszony przez Wächtera, sam Szyszko-Bohusz. O ironio, krakowski architekt powtórzył w Przegorzałach rzut Zamku Prezydenta RP w Wiśle, który zaprojektował na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych dla Ignacego Mościckiego¹⁰¹Zob. Zamek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w Wiśle, red. J. Purchla, Kraków 2005.. W volkistowski kostium bryłę Schloss Wartenberg „ubrało” dwóch austriackich architektów: Richard Pfob i Hans ­Petermair. Sama idea wzniesienia pomyślanej z takim rozmachem letniej rezydencji stanowi dowód na rozpasanie hitlerowskich dygnitarzy oddelegowanych do Generalnego Gubernatorstwa. Pochodzący z Wiednia Wächter nie krył swoich nieposkromionych ambicji. Gdy w lutym 1942 roku objął stanowisko gubernatora dystryktu Galizien i przeniósł się do Lwowa, Frank zmuszony był do doprowadzenia rozpoczętej już wówczas kłopotliwej inwestycji do końca. W listopadzie 1943 roku – w czasie wizyty Heinricha Himmlera w Krakowie – oficjalnie przekazał komisarzowi Rzeszy ukończony Schloss Wartenberg, który miał odtąd pełnić funkcję sanatorium dla esesmanów¹⁰²B. Zbroja, K. Myślik, Nieznany portret Krakowa, Kraków 2010, s. 298–301.. Użytkowana dzisiaj przez popularną restaurację U Ziyada rezydencja jednego z największych zbrodniarzy hitlerowskich działających na terenie Generalnego Gubernatorstwa pozostaje swoistą atrakcją. Złowroga pamięć o Otto von Wächterze i Heinrichu Himmlerze została wymazana przez specjały kulinarne kurdyjskiej kuchni i spektakularny widok na dolinę Wisły.

Najbardziej intrygującym przykładem kłopotliwego dziedzictwa III Rzeszy w Krakowie pozostaje Wawel. Zwłaszcza dominujący w pejzażu Wzgórza Wawelskiego budynek numer 5 – owoc dyskusji i studiów projektowych, którego ogólną koncepcję w marcu 1941 roku zatwierdził osobiście Hans Frank¹⁰³H. Urban, dz. cyt., s. 29–31. Warto zwrócić uwagę na liczne analogie aranżacji wnętrz wawelskiej Verwaltungsgebäudes der Kanzlei Burg z wnętrzami monachijskiego Haus des Deutschen Rechts przy Ludwigstrasse 28. Został on z rozmachem wzniesiony w latach 1934–1939 dla Hansa Franka jako założyciela i prezydenta Akademie für Deutsches Recht. Autorem projektu był Oswald Bieber, profesor monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych, a po 1933 r. jeden z grupy „zaufanych” architektów otrzymujących najbardziej prestiżowe zlecenia związane z rozbudową Hauptstadt der Bewegung. W założeniach programu budowy siedziby Akademii podkreślano, że budowla „powinna stanowić kamienną podwalinę 19 punktu programu NSDAP i być punktem zwrotnym w rozpoczynającym się nowym rozdziale niemieckiej historii prawa”, zob. C. Gries, Erziehung und Ausbildung, w: Bauen im Nationalsozialismus, dz. cyt., s. 129, 131. Założenia te dobrze uzasadniały rozbudowaną część reprezentacyjną monachijskiej siedziby Hansa Franka, w tym m.in. salę wykładową, gabinet prezydenta Akademii i salę posiedzeń utrzymaną w stylu narodowo-socjalistycznym. Dumny ze swego Domu Prawa Hans Frank firmował nawet swoim nazwiskiem niewielką monografię pt. Haus des deutschen Rechts in München (wydaną w Monachium tuż przed wybuchem wojny). Zob. tamże..

Mimo stygmatu dziedzictwa niechcianego i politycznie niepoprawnej metryki urodzenia budynek numer 5 w formie budynku administracyjnego ­kancelarii (Verwaltungsgebäudes der Kanzlei Burg) przetrwał, jako wawelskie dziedzictwo III Rzeszy, w niezmienionym stanie zarówno okres PRL, jak i kilkanaście pierwszych lat III Rzeczypospolitej. Dopiero w latach 2006–2009 poddano kancelarię Hansa Franka spektakularnej przebudowie. Ten najnowszy rozdział „walki z niemczyzną” miał na celu „usunięcie chociaż w części piętna niemieckich poczynań na wzgórzu oraz poprawę architektury w tak ważnym i reprezentacyjnym miejscu”¹⁰⁴J. Gwizdałówna, Wawel podczas okupacji niemieckiej 1939–1945. Przemiany architektury. Echa architektury nazistowskiej, „Rocznik Krakowski” 2011, t. 77, s. 140.. Dziedzictwem kłopotliwym, a wręcz niechcianym (ungewolltes Erbe) okazały się tym razem między innymi długie kamienne balkony i wysokie drzwi Festsaal generalnego gubernatora¹⁰⁵Tamże.. Volkistowskie wnętrza budynku numer 5 przetrwały natomiast nietknięte¹⁰⁶Ani Edgar Horstmann (krewny Hansa Franka, absolwent szkoły przemysłowej), ani Franz Köttgen (biznesmen handlujący wcześniej tekstyliami) nie posiadali kompetencji w zakresie architektury. W związku z tym zatrudnili w swojej pracowni projektowej Adolfa Szyszko-Bohusza, który przygotowując kolejne warianty planów nowej kancelarii i de facto opóźniając ich realizację, miał istotny wpływ na ostateczny kształt budynku numer 5. Zob. M. Wiśniewski, dz. cyt., s. 43..

Ponad 60 lat po upadku III Rzeszy nie przewidziano już na Wawelu – szczególnym miejscu pamięci zbiorowej Polaków – miejsca dla Verwaltungsgebäudes der Kanzlei Burg. W opinii polskich konserwatorów królewskiej rezydencji architektoniczne dziedzictwo III Rzeszy nie pasowało do konstruowania narodowej pamięci o „świętej górze Polaków”. Było przedmiotem kontrowersji – zwłaszcza że miejsce tak ważne dla narodu jak Wawel konstytuuje naszą tożsamość¹⁰⁷Więcej na ten temat: J. Purchla, Wawel – dziedzictwo kłopotliwe?, w: Velis quod possis. Studia z historii sztuki ofiarowane Profesorowi Janowi Ostrowskiemu, red. A. Betlej [i in.], przeł. J. Wolańska [i in.], Kraków 2016, s. 491–498.. W ten sposób owo laboratorium polskiej pamięci zbiorowej stało się również w ostatnim czasie papierkiem lakmusowym naszego stosunku do dziedzictwa III Rzeszy. Czy jej materialne resztki pozostają w Krakowie dziedzictwem kłopotliwym i rzeczywiście winny być wymazywane z naszej pamięci?

Problem dotyczy dziś nie tylko nielicznych budowli architektury monumentalnej pozostawionej przez III Rzeszę w Krakowie, ale i historii Holokaustu. Szczególną rolę w naszej „grze w dziedzictwo” odgrywają bowiem miejsca pamięci. Składają się one zarówno z elementów materialnych, jak i niematerialnych, są bowiem długotrwałymi, utrzymującymi się przez pokolenia katalizatorami zbiorowej pamięci i tożsamości, które stanowią część społecznych, kulturowych i politycznych zwyczajów. Niemiecki obóz w Płaszowie (Konzentrationslager Plaszow bei Krakau), jeden z symboli Holokaustu, powstał w 1942 roku z rozkazu Heinricha Himmlera¹⁰⁸R. Kotarba, Niemiecki obóz w Płaszowie 1942–1945, Warszawa–Kraków 2009, passim.. Lokalizując obóz, sięgnięto po argument „wielkiego placu budowy”, którym miał się stać Kraków pod rządami Hansa Franka. Budowę obozu Niemcy traktowali jako specyficzny rodzaj robót prowadzonych w ramach akcji „rozwiązywania kwestii mieszkaniowej”¹⁰⁹K. Broński, dz. cyt., s. 181.. Centrum obozowe zostało z premedytacją zlokalizowane na terenie dwóch cmentarzy żydowskich. Przeznaczony pierwotnie dla Żydów, jako przedłużenie krakowskiego getta, kompleks baraków w obozie płaszowskim był systematycznie powiększany¹¹⁰K. Kocik, Płaszów. Próby upamiętnienia (1945–2007), w: Płaszów. Odkrywanie, red. M. Baran, Kraków 2016, s. 98.. Roboty wykonywały polskie firmy budowlane, a ich pracownicy zostali później więźniami obozu. W kwietniu 1944 roku więziono w nim 12 375 Polaków i 12 147 Żydów¹¹¹K. Broński, dz. cyt., s. 181.. W latach 1942–1945 przez obóz przeszło od 30 do 40 tysięcy osób. Przyjmuje się, że na terenie obozu KL Płaszów zamordowano od 8 do 10 tysięcy więźniów¹¹²K. Kocik, dz. cyt., s. 99.. Mimo podejmowanych po wojnie licznych prób upamiętnienia miejsca kaźni teren dawnego obozu pozostał nie tylko symbolem Holokaustu. Jest on dziś w Krakowie także symbolem „impasu pamięci” i braku skuteczności we właściwym zagospodarowaniu zachowanych 40 hektarów terenu poobozowego¹¹³M. Niezabitowski, KL Plaszow. Przełamanie niepamięci, w: Płaszów. Odkrywanie, dz. cyt., 10.. Dziedzictwo, stanowiąc naszą pamięć, jest naszym codziennym wyborem i współtworzy naszą zbiorową tożsamość. Dotyczy to również dziedzictwa kłopotliwego i niechcianego, pozostawionego nad Wisłą przez III Rzeszę.

Prezentowany tekst pochodzi z książki Jacka Purchli, Miasto i polityka. Przypadki Kra­kowa, Universitas, Kraków 2018, ss. 101–128. Wybór i układ fotografii pochodzą od redakcji.