Piotr Hapanowicz

Muzeum Krakowa ORCID: 0000-0001-8865-1470

Musaeum Polonicum Michała Jerzego Wandalina Mniszcha

Michał Jerzy Wandalin Mniszech¹Szerzej o Mniszchu pisali: J. Bartoszewicz, Michał Jerzy Mniszech, „Biblioteka Warszawska” 1852, t. IV, s. 478–504; A. Rosner, Mniszech Michał Jerzy Wandalin, w: Polski słownik biograficzny [dalej jako PSB], t. XXI, Wrocław 1976, s. 480–484; M. Bratuń, „Ten wykwintny, wykształcony Europejczyk”. Zagraniczne studia i podróże edukacyjne Michała Jerzego Wandalina Mniszcha w latach 1762–1768, Opole 2002. urodził się w 1742 roku²Często podawana jest błędna data 1748. Por. A. Rosner, dz. cyt., s. 480. w Dziewięczyżu na Rusi. Pochodził z zamożnego rodu magnackiego. Był synem wojewody podlaskiego Jana Karola i Katarzyny z Zamoyskich, wnukiem kasztelana krakowskiego i marszałka wielkiego koronnego Józefa Wandalina. Młody Mniszech kształcił się w pijarskim Collegium Nobilium w Warszawie, które miało wychowywać synów magnatów i bogatej szlachty jako przyszłą elitę społeczeństwa w poczuciu obywatelskiej odpowiedzialności za losy kraju. Szkoła ta wyróżniała się spośród innych szkół ówczesnej Rzeczypospolitej nowatorstwem programowym i wychowawczym. Edukację Mniszcha wspierał Feliks Łoyko (1717–1779), dyplomata, ekonomista i działacz polityczny, zaprzyjaźniony z jego rodziną. Po przedwczesnej śmierci ojca w 1759 roku Mniszech pozostawał pod opieką stryja, marszałka nadwornego koronnego Jerzego Augusta, przywódcy stronnictwa dworskiego w czasach króla Augusta III. W wieku zaledwie osiemnastu lat, w 1760 roku został pułkownikiem chorągwi pancernej, trzy lata później otrzymał starostwa jaworowskie i starzawskie. W 1762 roku wyjechał do Szwajcarii, gdzie kształcił się pod okiem wybitnego uczonego, naturalisty i kalwińskiego pastora Éliego Bertranda (1713–1797)³O. Fatio, Bertrand Elie (1713–1797), in Historisches Lexikon der Schweiz, ed. M. Jorio, Vol. 2, Basel 2003, s. 334.. W Szwajcarii młody Mniszech został członkiem honorowym berneńskiej Société Économique; fundując nagrody w konkursach na rozprawy dotyczące rolnictwa. W 1763 roku w Genewie poznał Woltera. W latach 1765–1768 Mniszech podróżował z bratem i preceptorem Éliem Bertrandem po Europie: odwiedził Niemcy, Holandię, Anglię, Francję, Włochy i Austrię⁴M. Bratuń, dz. cyt., s. 151–228; tenże, Die polnische Deutschlandreise in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts am Beispiel von Graf Michael Georg Mniszechs Reisebeschreibung 1765, „ Das Achtzehnte Jahrhundert”, J. 24, H. 1, Wolfenbüttel 2000, s. 13–24; tenże, Paris aux yeux des jeunes Sarmates éclairés en 1766–1767 d’après une correspondance inédite de Joseph et Michel-Georges Mniszech, „Studies on Voltaire and the Eighteenth Century”, V. 371, Oxford 1999, s. 257–274.. Głównym celem tych wojaży było zapoznanie się z zagadnieniami związanymi z szeroko pojętą ekonomią polityczną, na drugim miejscu był rozwój estetyczny, podziwianie zabytków sztuki i architektury⁵Tenże, „Ten wykwintny, wykształcony Europejczyk”…, dz. cyt., s. 151–153.. Do swych podróży Mniszech był wszechstronnie przygotowany, w ich trakcie prowadził szczegółowe diariusze. Był bacznym obserwatorem, żywo interesował się ekonomią, problemami społecznymi, nauką i sztuką. Jego chłonny, krytyczny i spostrzegawczy umysł czerpał nowości epoki Oświecenia z pierwszej ręki. W Paryżu gościł w słynnym salonie Madame Marie Thérèse Rodet Geoffrin (1699–1777). W 1766 roku przebywał w Londynie. Wśród pełnych entuzjazmu opisów londyńskich muzeów oraz tamtejszych zabytków szczególnie cenny jest opis Observations sur le Musée Britannique poświęcony British Museum. Bardzo wysoko oceniał w swoim diariuszu tę instytucję⁶Tamże, s. 103–149. Por. K. Malinowski, Prekursorzy muzeologii polskiej, Warszawa 1970, s. 13–15; Z. Libiszowska, Życie polskie w Londynie w XVIII w., Warszawa 1972, s. 28–29.. W latach 1767–1768 podróżował po Włoszech⁷M. Bratuń, Królestwo Sardynii i Turyn w relacjach podróżniczych Michała Jerzego Wandalina Mniszcha z roku 1767, „Italica Wratislaviensia” 2014, nr 5; F. Passetti, Un giovane polacco a Parma nel 1767, „Aurea Parma” 1991, nr 75, IX–XII, s. 235–238.. Mniszech przejawiał wyjątkowe zainteresowanie architekturą i sztuką. Z kart jego diariusza poświęconych Florencji na uwagę zasługuje szczegółowy, metodyczny opis Galerii Uffizi⁸Szerzej: M. Wrześniak, Florencja-muzeum. Miasto i jego sztuka w oczach polskich podróżników, Kraków 2013, s. 24, 25, 99–114; B. Biliński, Firenze nei „Journaux des Voyages” (1767) di Michele Mniszech, „Biuletyn Historii Sztuki” 1995, R. LVII, nr 1–2, s. 83–92..

Po powrocie do kraju, w 1768 roku Mniszech, człowiek o wysokiej kulturze osobistej, wszechstronnie wykształcony i przejęty ideami Oświecenia szybko znalazł się w otoczeniu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, włączając się w nurt planowanych reform w państwie. W mojej opinii był to w życiu Mniszcha okres największej kreatywności pod względem koncepcyjnym. Jego poglądy były nowoczesne, tchnęły świeżością, zaskakiwały celnym ujęciem. Ksiądz Grzegorz Piramowicz (1735–1801), znany pedagog, działacz oświatowy, określał go trafnie jako człowieka wykazującego się chęciami i przydatnością w działalności publicznej, a także znajomością kultury i prawa⁹J. Powidzki, „Muzeum Polskie” Michała Mniszcha, „Muzealnictwo” 1955, nr 4, s. 5.. Jako literat, historyk, kolekcjoner i wyrafinowany esteta Mniszech należał do grona najbliższych współpracowników króla, był jego doradcą w sprawach naukowych i kulturalnych. Uczestniczył w organizowanych przez monarchę na Zamku Królewskim w Warszawie obiadach czwartkowych, które gromadziły elitę umysłową Rzeczypospolitej. Zapewne podczas dyskusji na tych spotkaniach przedstawił pomysły swoich dzieł, takich jak: Projekt ufundowania Universitatis Scientiarum, albo powszechnego zbioru mędrców w Królestwie Polskim (1772)¹⁰T. Mańkowski, Galeria Stanisława Augusta, Lwów 1932, s. 17.; Myśli o geniuszu (1775) oraz Myśli względem założenia Musaeum Polonicum (1775). W 1777 roku wydał w Warszawie rozprawę Kazimierz Wielki. Praca ta miała wejść w skład „polskiego Plutarcha”, czyli polskiej wersji Żywotów sławnych mężów, projektowanego przez Stanisława Augusta. W 1777 roku Mniszech mocno zaangażowany w projekty naukowe i kulturalne był współtwórcą Towarzystwa Nauk Fizycznych. Na comiesięcznych jego zebraniach odczytywano rozprawy, demonstrowano doświadczenia, a nawet wynalazki, w przyszłości towarzystwo zamierzało podjąć działalność wydawniczą i – jak się wydaje – rozszerzyć swój profil o działalność literacko-krytyczną. W 1777 roku Mniszech został powołany w skład Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, organu Komisji Edukacji Narodowej (KEN). Towarzystwo to powołane było do opracowywania nowych programów i podręczników dla zreformowanych szkół, z czasem przejęło nadzór nad całym procesem edukacyjnym oraz prowadziło prace ustawodawcze. Mniszech przewodniczył wielu posiedzeniom tego gremium, był między innymi inicjatorem napisania polskich podręczników architektury dla szkół KEN. Według relacji ks. Alojzego Osińskiego (1770–1842), dla ułatwienia młodzieży nauki prawa Mniszech opracował tablicę Układ prawodawstwa (Warszawa 1777), a dla ułatwienia nauki historii analogiczną tablicę Układ umiejętności historii narodowej (rkps). Był także autorem pism pedagogicznych, dotyczących zwiedzania przez młodzież obcych krajów. W 1777 roku został komisarzem KEN; w jego gestii pozostawał departament wołyński. Sprawował też nadzór nad finansami KEN.

Kolejny etap jego życia związany był z szybką karierą dygnitarską, Mniszech sprawował wysokie stanowiska urzędnicze w państwie. W październiku 1777 roku otrzymał urząd cześnika wielkiego koronnego, w maju 1778 roku awansował na sekretarza wielkiego litewskiego. W tym też roku otrzymał Order Orła Białego. W tym czasie związki Mniszcha z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim zacieśniły się. W 1781 roku poślubił Urszulę z Zamoyskich, ukochaną siostrzenicę monarchy. Jak pisze Julian Bartoszewicz, dzięki temu małżeństwu Mniszech „wszedł do rodziny królewskiej i zajął znakomite w niej miejsce”¹¹J. Bartoszewicz, Michał Jerzy Mniszech, dz. cyt., s. 488., oczywiście przyspieszyło to też znacznie jego karierę. W maju 1781 roku objął urząd ministerialny, został marszałkiem nadwornym litewskim. Wkrótce potem gościł króla w swojej rezydencji w Wiśniowcu. W 1782 roku został wybrany do Rady Nieustającej, najwyższej władzy administracyjnej Rzeczypospolitej, w latach 1782–1786 przewodniczył jej Departamentowi Policji. Największym osiągnięciem w jego karierze politycznej był urząd marszałka wielkiego koronnego, który sprawował w latach 1783–1793. Marszałek wielki koronny był pierwszym „ministrem” w Koronie Królestwa Polskiego, miał dbać o bezpieczeństwo osobiste monarchy i spokój w miejscu jego przebywania. Kompetencje tego urzędu były zbliżone do współczesnego ministra spraw wewnętrznych. Był niejako pełnomocnikiem króla w kontaktach z otoczeniem, na wszystkich publicznych wystąpieniach poprzedzał króla. Decydował o dopuszczeniu na audiencji, przyjmował jako pierwszy zagraniczne poselstwa. Był też mistrzem ceremonii państwowych i dworskich. Mniszech poświęcał wiele czasu sprawowaniu urzędu marszałka. Dbał o utrzymanie porządku i spokoju na terenie Warszawy. Był znany z troski o wygląd zewnętrzny stolicy.

W 1787 roku, ciesząc się zaufaniem króla i łaskami carycy Rosji Katarzyny II, uczestniczył w spotkaniu tych monarchów w Kaniowie. Był zwolennikiem kompromisu króla z rodem książąt Czartoryskich. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego jego „gwiazda zachodzi”, jak pisał Bartoszewicz, nie odznaczał się szczególną aktywnością, należał do przeciwników stronnictwa patriotycznego. Bronił uprawnień królewskich i senatu, swobód szlacheckich¹²Tamże, s. 500.. Występował przeciwko likwidacji Rady Nieustającej i przeciwko zerwaniu z Rosją. Był zwolennikiem orientacji prorosyjskiej, tylko w sojuszu z Katarzyną II widział szansę na przeprowadzenie stopniowych reform w Rzeczypospolitej. Od 1791 roku przewodniczył Komisji Policji. Uchodził za człowieka związanego z ambasadorem rosyjskim Otto Magnusem von Stackelbergiem, ale niesłusznie oskarżano go, że był opłacany przez Rosjan. Działalność Mniszcha jako marszałka budziła emocje, krytykowano go za nadużycia władzy w Warszawie. W czasie dyskusji nad wprowadzeniem prawa o miastach opowiedział się jednak za zezwoleniem mieszczanom na kupowanie majątków ziemskich, za dopuszczeniem ich do stopni oficerskich, do wyższych godności duchownych i funkcji urzędniczych. Ustawę rządową, czyli Konstytucję 3 maja przyjął z ukrytym niezadowoleniem. Niedobrze układały się jego relacje z nowymi władzami Warszawy na czele z Ignacym Wyssogotą Zakrzewskim.

W okresie wojny w obronie Konstytucji 3 maja wobec ultimatum Katarzyny II poparł decyzję króla z 23 lipca 1792 roku o przystąpieniu do konfederacji targowickiej i kapitulacji wojska¹³K. Zienkowska, Stanisław August Poniatowski, Wrocław 1998, s. 354.. Po zajęciu kraju przez wojska rosyjskie przywrócono Mniszchowi jurysdykcję marszałkowską w Warszawie; we ­wrześniu 1792 roku wprowadził cenzurę prewencyjną, wydał uniwersał nakazujący meldowanie wszystkich przybywających do Warszawy. Jednocześnie jednak Mniszech starał się bojkotować niektóre zarządzenia nowych władz związanych z Targowicą. W kwietniu 1793 roku wyjechał do Grodna na sejm, gdzie odmówił wejścia w skład deputacji traktatowej, której zadaniem miało być zatwierdzenie traktatu rozbiorowego. Ostatecznie wobec dalszych nalegań i gróźb ambasadora rosyjskiego Jakoba Sieversa 8 lipca 1793 roku ustąpił z urzędu marszałka wielkiego koronnego. Zrezygnował z pełnienia funkcji publicznych, choć nadal pozostawał w najbliższym otoczeniu Stanisława Augusta. Po abdykacji króla należał z żoną do wąskiego grona osób, którym pozwolono wyjechać z Poniatowskim do Petersburga. Wraz z nim uczestniczyli w ważnych uroczystościach państwowych i towarzyskich, między innymi w koronacji cara Pawła I w Moskwie. Mniszchowie prowadzili bardzo wystawne życie, pozostając w otoczeniu Poniatowskiego aż do jego śmierci. Gdy car powołał specjalną komisję dla uporządkowania i zinwentaryzowania archiwum Stanisława Augusta, Mniszech wszedł w jej skład jako jedyny Polak. W 1798 roku powrócił do Polski obdarzony tytułem tajnego rzeczywistego radcy cesarstwa. Ponadto został uhonorowany najwyższym odznaczeniem Cesarstwa – orderami św. Andrzeja oraz Aleksandra Newskiego. Wcześniej uzyskał austriacki tytuł hrabiego.

Do końca życia mieszkał w Wiśniowcu, przywrócił świetność tamtejszej dawnej rezydencji Wiśniowieckich. Uczestniczył w życiu naukowym i kulturalnym Wołynia. Kompletował i uzupełniał cenne zbiory obrazów i miniatur, kolekcje przyrodnicze, wielką bibliotekę. Pewną część zbiorów przekazał Tadeuszowi Czackiemu. Zmarł 2 marca 1806 w Wiśniowcu.

*  *  *

Michał Jerzy Wandalin Mniszech należał do ścisłej, intelektualno-politycznej elity Rzeczypospolitej Obojga Narodów drugiej połowy XVIII wieku. Uważam, że jego refleksje zebrane w artykule Myśli względem założenia Musaeum Polonicum z 1775 roku stanowią najważniejszy projekt w XVIII-wiecznej literaturze polskiej dotyczącej zagadnienia muzealnictwa. Jak pisze Michał Mencfel, memoriał ten należy postrzegać przez pryzmat starań Mniszcha w zakresie realizacji dwóch innych inicjatyw, a mianowicie: reformy szkolnictwa w ramach działań Komisji Edukacji Narodowej oraz planów utworzenia „zgromadzenia obywatelów uczonych”, czyli akademii nauk¹⁴Michał Mencfel, Podróż angielska Michała Jerzego Wandalina Mniszcha i projekt powołania Muzum Polskiego,, „Muzealnictwo” 2021, nr 62, s. 257..

Genezę instytucji muzeum można odnaleźć w odległych epokach historycznych, poprzez włoski renesans aż do starożytności hellenistycznej. Jednakże nowożytne pojęcie tej instytucji jest dziedzictwem drugiej połowy XVIII wieku i łączy się ściśle z epoką oświecenia¹⁵Szerzej: Z. Żygulski jun., Muzea na świecie. Wstęp do muzealnictwa, Warszawa 1982, s. 48–63; M. Borusiewicz, Nauka czy rozrywka. Nowa muzeologia w europejskich definicjach muzeum, Kraków 2012, s. 13–37.. Przełomowym wydarzeniem w tej dziedzinie było powołanie do życia wspomnianego British Museum w 1753 roku, które zostało uroczyście otwarte dla publiczności w styczniu 1759 roku. Powstało ono jako miejsce przechowywania przekazanej testamentem narodowi angielskiemu kolekcji lekarza, uczonego i kolekcjonera starożytności sir Hansa Sloana (1660–1753). W akcie powstania tej instytucji czytamy, że jest ono utworzone: „nie tylko dla badań i rozrywki ludzi uczonych i ciekawych, lecz dla publicznego użytku i pożytku”¹⁶G. Lewis, [hasło] Museum, w: Encyclopaedia Britannica, Chicago 1998, s. 482.. Naród angielski otrzymał wielkie kolekcje biblioteczne, przyrodnicze i sztuki antycznej. Niezmiernie istotne było oddanie muzeum w służbę społeczeństwa. Podstawowym celem British Museum było powiększenie zbiorów oraz ich ekspozycji, miało zaspokajać potrzeby poznawcze odbiorcy. Muzeum to stało się równocześnie instytutem badawczym, w jego bibliotekach, archiwach i pracowniach kształciły się i kształcą kolejne pokolenia uczonych. W tym aspekcie przypomina ono działający w III wieku p.n.e. w Aleksandrii hellenistyczny Musejon, który był nie tylko muzealnym zbiorem obiektów, lecz przede wszystkim instytucją zrzeszającą uczonych.

Ideowe początki polskiego muzealnictwa sięgają właśnie okresu oświecenia i ściśle łączą się z dziełem modernizacji państwa za rządów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Polskie muzealnictwo próbowano kształtować w czasie niewiele odbiegającym od analogicznych działań w innych państwach Europy Zachodniej. Z postulatami zreformowania szkolnictwa korespondowały starania o utworzenie kolekcji muzealnych. W szeroko zakreślonym programie, obok projektów utworzenia w Warszawie centralnych, nowocześnie pomyślanych instytucji, jak Akademia Nauk, Akademia Sztuk Pięknych, Biblioteka Narodowa, znalazło się także Muzeum Narodowe. Ambicje powołania do życia takiej instytucji pojawiły się przede wszystkim u samego króla i jego doradców artystycznych: Michała Mniszcha, Augusta Moszyńskiego, Marcelego ­Bacciarellego. Pierwszy projekt stworzenia muzeum opracował generał major Stefan Chardon de Rieule (zm. 1785), dyrektor gmachów rządowych i manufaktur Stanisława Augusta. Projekt ten opublikował w roku 1766 w broszurze zatytułowanej Projet pour rassembler sans aucune depense toutes les richesses de la Pologne¹⁷Tekst znamy tylko z późniejszego tłumaczenia. Szerzej: E.D. Chardon de Rieule, Projekt zgromadzenia bez żadnych wydatków wszystkich bogactwa naturalnych Polski, 1766, w: Muzeum w kulturze pamięci na ziemiach Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Antologia wczesnych tekstów, red. T.F de Rosset, M.F. Woźniak, E. Bednarz-Doiczmanowa, t. 1. 1766–1882, Toruń 2020, s. 31–42; komentarz P. Daszkiewicz, s. 43–52.. Miała być to instytucja o profilu przyrodniczym. Kolejny kompleksowy już projekt opracował bohater niniejszego opracowania – Michał Mniszech. Opublikował go w roku 1775 w artykule Myśli względem założenia Musaeum Polonicum w czasopiśmie „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, będącym niejako organem elity umysłowej skupionej wokół króla Stanisława Augusta Poniatowskiego¹⁸Myśli względem założenia Musaeum Polonicum, w: „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, Vol. IX, cz. 11, Warszawa 1775, s. 212–226. Por. „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770–1777), red. J. Platt, Wrocław 1968, s. 66–75; J. Powidzki, dz. cyt., s. 5–9; M.J. Wandalin Mniszech, Myśli względem założenia Musaeum Polonicum 1775, w: Muzeum w kulturze pamięci…, dz. cyt., s. 53–61; komentarz M. Mencfel, s. 62–70.. Rozprawa, podpisana inicjałem „M.M.”, przez długi czas była przypisywana księciu Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu¹⁹L. Dębicki, Puławy (1762–1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego, t. 1, Czasy przedrozbiorowe, Lwów 1887, s. 41, 63–69.. Ostatecznie Elżbieta Aleksandrowska ustaliła, że autorem tego tekstu był Mniszech²⁰E. Aleksandrowska, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. 1770–1777. Monografia bibliograficzna, Wrocław 1959, s. 97.. Być może pisząc artykuł, autor zainspirował się tytułem wcześniejszego dzieła Józefa Aleksandra Jabłonowskiego Museum Polonum, seu collectionem in Regnis Poloniae et Magno Ducatu Lithvaniae Sciriptorum editorum et edendorum opus bipartium…, wydanego w 1752 roku we Lwowie. Całkiem możliwe, że Mniszech w tytule swego opracowania nawiązywał do znanego mu wielotomowego dzieła Musaeum Florentinum Antonio Francesco Goriego (1691–1757), wydanego we Florencji w latach 1731–1762. Irena Turowska-Barowa przypuszcza, że projekt Mniszcha pozostawał w związku z koncepcją biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego dotyczącą utworzenia akademii nauk, którą Mniszech rozwinął w swojej rozprawie Projekt ufundowania Universitatis Scientiarum²¹I. Turowska-Barowa, „Zabawy Przyjemne y Pożyteczne” (1770–1777). Ze studiów nad literaturą stanisławowską, Kraków 1933, s. 74–75, 213.. Uważam, że znaczny wpływ na poglądy Mniszcha w dziedzinie poszerzenia wiedzy i przyśpieszenia rozwoju gospodarczego w Rzeczypospolitej miał jego wspomniany szwajcarski mentor Élie Bertrand. Będąc w Polsce w latach 1765–1766, zajął się on przede wszystkim reformowaniem polskiego rolnictwa. Przygotował „Projekt zwiększenia zysku z ziemi przez oddanie własności w ręce polskich chłopów i tym samym ulepszenia rolnictwa” [Projet pour augmenter le revenu des terres par la propriété des paysans polonais et pour perfectionner par là l’agriculture], w którym krytykował niewolnicze poddaństwo nie tylko sprzeczne z godnością człowieka, lecz także niekorzystne dla ogólnego poziomu rolnictwa²²Szerzej: M. Bratuń, Nieznany projekt Elie Bertranda dotyczący zreformowania rolnictwa Rzeczypospolitej, „Czasopismo Zakładu Narodowego Imienia Ossolińskich” 2005, z. 16, s. 97–114.. Następnie Bertrand opracował „Projekt założenia Akademii Nauk i Sztuk Pożytecznych w Warszawie” (1766) [Projet pour l’établissement d’une Académie des Sciences et des Arts utiles à Varsovie en 1766], w którym – powołując się zarówno na doświadczenia własne, zdobyte w Société Économique de Berne, jak i na podobne akademie działające w Londynie, Berlinie i Paryżu – twierdził, że ustanowienie wspomnianej akademii jest najpewniejszym i najszybszym sposobem oświecenia narodu²³B. Kumor, Projekt założenia Akademii Nauk i Sztuk Pożytecznych w Warszawie (1766), „Kwartalnik Historyczny” 1978, R. LXXXIV, nr 2, s. 395–406..

Koncept Mniszcha był konkretny, pomyślany z rozmachem, a jego twórca na pewno korzystał z królewskiej konsultacji. Źródło rękopiśmienne zawiera własno­ręczne poprawki Stanisława Augusta²⁴Biblioteka Czartoryskich, rkps 1748. Por. T. Mańkowski, Mecenat artystyczny Stanisława Augusta, Warszawa 1976, s. 121.. Nie ulega wątpliwości, że zarówno król, jak i Mniszech czerpali inspiracje z nowo powstających instytucji zagranicznych. W mojej opinii na wizję powstania Musaeum Polonicum w znacznej mierze wpłynęła ówczesna koncepcja funkcjonowania British Museum, którą obaj panowie poznali podczas pobytu w Londynie. Musaeum Polonicum miało być przede wszystkim ośrodkiem wiedzy, a nie sztuki czy estetyki. Jak pisze Michał Mencfel, miało stanowić jakoby oświeceniową, encyklopedyczną kontynuację kunstkamery, skonstruowaną według metody Kartezjusza i systematyki Karola Linneusza²⁵M.J. Wandalin Mniszech, Myśli względem założenia Musaeum Polonicum 1775, komentarz M. Mencfel, w: Muzeum w kulturze pamięci…, s. 62–70.. Zadaniem Muzeum było nie tylko gromadzić i prezentować zbiory, ale przede wszystkim realizować cele oświatowe, służyć upowszechnianiu wiedzy, a w rezultacie podnoszeniu poziomu cywilizacyjnego na ziemiach polskich. W przekonaniu Mniszcha nauki posiadały bowiem wielką moc sprawczą, gdyż nie tylko „pomnażają światła”, ale także potrafią „szczepiać cnotę, władzę duszy kierować”²⁶„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770–1777). Wybór, oprac. J. Platt, Wrocław 1968, s. 66.. Najważniejszą przesłanką do utworzenia takiej placówki było przekonanie o skuteczności muzeum jako narzędzia upowszechniania wiedzy oraz przeświadczenie o jego użyteczności w podźwiganiu pogrążonego w kryzysie państwa.

Mniszech miał świadomość, że opracowana przez niego koncepcja Musaeum Polonicum była prekursorska na ziemiach polskich. Jego projekt wyprzedzał „dalszych zamysłów skutki”²⁷Tamże.. W wizji Mniszcha Musaeum Polonicum miało być szeroko rozbudowaną, wielooddziałową instytucją o charakterze wybitnie utylitarnym i racjonalistycznym. Idee oświecenia znalazły w tym projekcie wielostronne odbicie, szczególnie kult nauki i oświaty w służbie ojczyzny i jego społeczeństwa. Zaznaczał się tu charakterystyczny dla XVIII wieku brak rozdziału pomiędzy naukami humanistycznymi a przyrodniczymi, choć te ostatnie były faworyzowane. Muzeum w koncepcji Mniszcha było pomyślane jako warsztat naukowy przyszłej akademii nauk. Jak pisze Janusz Powidzki, nie chodziło tu jednak o modną i typową dla XVIII wieku kolekcję, nawiązującą do wcześniejszych „cabinets de curiosités”²⁸J. Powidzki, dz. cyt., s. 5–6.. Nie chodziło tu o snobizm władcy, możnych przedstawicieli rodów, nie o modę czy „gust” rządzących. Głównym celem działania muzeum miało być krzewienie oświaty, ­oddziaływanie, ­dokumentowanie przeszłości i opisywanie jej osiągnięć. Była to koncepcja ­bliska doktrynie encyklopedystów, którą w tym czasie fascynował się także król. Mniszech projekt swój opracował, biorąc pod uwagę aktualne wtedy postulaty dydaktyczne. Muzeum w jego zamyśle miało być elementem spójnego systemu nauki i oświaty, na który składałyby się też szkoły urządzone według wytycznych KEN oraz „zgromadzenie obywatelów uczonych”, czyli akademia nauk. Projekt Mniszcha łączył się z głęboką wiarą w trwały związek nauki, edukacji i postępu. Z jego tekstu można wnioskować, że zbiory muzealne miały przede wszystkim zaspokajać potrzeby poznawcze odbiorcy, stać się środkiem dydaktycznym, kształcić przyszłe pokolenia na przykładzie dawnych czasów. Pisał on, że należy zabezpieczyć „potomności, środki pewne, przyzwoite, łatwe, gruntujące jej dobro prawdziwe, a z rozumnej wynikające edukacji”²⁹„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770–1777). Wybór, dz. cyt., s. 66.. Edukacja, w tym działania KEN, byłaby, jego zdaniem, skuteczniejsza, gdyby do nauki i podręczników dołączyć artefakty godne naśladowania, „wzory pewne, wiodące do prędszego i nieomylnego rzeczy poznania”. Temu mają służyć zbiory biblioteczne i muzealne, które mogą i powinny przyśpieszać sposoby nabywania wiedzy i umiejętności, czyniąc je łatwiejszymi, a także bardziej atrakcyjnymi. Ten swój postulat naczelny Mniszech nazywał „duchem pożyteczności”³⁰Tamże, s. 67.. W wypowiedzi tej chodziło o eksponaty proponowanego muzeum, które – jak sądził – mogłyby spełniać zadania szeroko pojętej pomocy dydaktycznej. Myśl ta stanowiła stały wątek w nowożytnej refleksji muzeologicznej. Należy podkreślić utylitarny charakter postulatu oraz zrozumienie u Mniszcha znaczącej roli pamięci wzrokowej w edukacji.

Jeżeli chodzi o organizację samej instytucji proponowanej przez Mniszcha, to nawiązywała do tradycyjnego rozwiązania obowiązującego w epoce nowożytnej, czyli połączenia biblioteki oraz gabinetów. U Mniszcha biblioteka i archiwum miały stanowić wielki instytut o szerokiej gamie dyscyplin naukowych połączonych z wielooddziałowym muzeum o typie zbiorów mieszanych. Przewagę w nim miały działy przyrodniczo-techniczne. Autor uwzględniał działy artystyczne w takim stopniu, by mogły służyć w rozwoju nauki historii. Wynikało to zapewne z faktu, że postawa autora w młodości ukształtowała się pod wpływem przyrodniczego kierunku studiów nadanych przez Bertranda. Należy jednak wspomnieć o tendencji panującej w ówczesnym kolekcjonerstwie polskim. Wyrażały się one w skłonności do tworzenia różnego rodzaju „gabinetów fizycznych”. W mojej opinii znacząca wartość postulatów Mniszcha polegała przede wszystkim na tym, że skupiał się na sprawach Rzeczypospolitej, dążąc do poznania i modernizacji kraju w różnych jego aspektach. W jego projekcie czytamy: „Zatrzymujmy się w obrębach granic ojczyzny, poznajmy własny kraj, oszacujmy jego bogactwa, wybadajmy, co nam natura użyczyła. Wynalazki tę naszą ciekawość wskrzeszać, starania zastanawiać, umysły zagrzewać powinny”³¹Tamże, s. 71.. Na uwagę zasługuje jego świadomość i poszanowanie dla użyteczności różnego rodzaju przedmiotów dla dobra narodu, podkreślenie roli postępu technicznego w ludzkiej pracy.

W kolejności potrzeb proponowanego przez siebie pomysłu pierwsze miejsce wyznaczył Mniszech bibliotece wraz z archiwum, podobnie jak się to początkowo działo w antycznym Muzeum Aleksandryjskim³²J. Powidzki, dz. cyt., s. 6.. Mniszech podkreślał specjalną rolę biblioteki, pisząc: „zbiór ksiąg rozsądnie wybranych (…) zdaje się najpierwszym starań naszych celem”. Miało to być „zbiorem pożyteczności, źródłem nauk krajowych”, inspiracją dla wszystkich poszukujących „oświecenia”³³„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770–1777). Wybór, dz. cyt., s. 68.. W jego koncepcji biblioteka miała istotne znaczenie dla upowszechnienia historii narodowej, gromadząc opracowania i źródła do dziejów ojczystych oraz dzieła specjalistyczne, poświęcone poszczególnym naukom. Akcentował, że wszystkie one powinny być wolne od „zagmatwania, czczych wyrażeń, obostronnych definicji” i sprowadzone do „myśli jawnych, słów zrozumiałych, spojeń dowiedzionych”, czyli – jak możemy przypuszczać – miały mieć charakter encyklopedyczny.

Co warto podkreślić, Mniszech proponował wzorem rozwiązań w innych państwach, w tym Francji³⁴Pierwszy akt prawny na świecie dotyczący przekazywania egzemplarza obowiązkowego został ustanowiony w 1537 r. przez króla francuskiego Franciszka I., Anglii, Szwecji, Rosji, wprowadzenie egzemplarza obowiązkowego (wysyłanego do bibliotek) wszelkich druków, co stanowiło novum na ziemiach polskich. Pisał, że potrzebny jest w tej sprawie zapis ­prawny w formie ustawy, na mocy której „każdy autor nowego dzieła, czy to tłumaczonego czy wynalezionego, każdy bibliopola [sprzedawca ksiąg, księgarz] nową wydający książkę, egzemplarz oprawny do składu narodowego złożyć jest obowiązany”³⁵„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770–1777). Wybór, dz. cyt., s. 70.. Dzięki inicjatywie Mniszcha w 1780 roku wprowadzono regulację prawną, na mocy której wszyscy drukarze w Koronie mieli obowiązek wysłać za darmo jeden egzemplarz każdego wydanego przez siebie tytułu do Biblioteki Załuskich w Warszawie, zaś z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego do Biblioteki Akademii Wileńskiej³⁶M. Gomułka. Egzemplarz obowiązkowy na przestrzeni wieków, „Biuletyn EBIB” 2013, nr 2 (138), s. 1..

Ponadto Mniszech dostrzegał konieczność gromadzenia starych rękopisów oraz zgłaszał potrzebę wykonywania ich kopii i odpisów w celach dydaktycznych³⁷„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”…, dz. cyt., s. 68.. Jak trafnie ujmuje Powidzki, Mniszech po raz pierwszy ma ziemiach polskich postawił tę sprawę publicznie „w sposób tak rewelacyjny i rewolucyjny zarazem”³⁸J. Powidzki, dz. cyt., s. 6.. Doceniał rolę zbiorów artystycznych, ale będąc realistą doskonale zdającym sobie sprawę z kryzysu politycznego i finansowego państwa, proponował w pierwszym okresie istnienia muzeum ograniczenie się do użycia eksponatów zastępczych: kopii, opisów i przedstawień graficznych, które miały zachęcić i służyć do poznania sztuk wyzwolonych³⁹„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770–1777). Wybór, dz. cyt., s. 71.. Podkreślał, że wśród nich powinny się znaleźć „wyobrażenia ludzi w ojczyźnie znakomitych, na hołd potomności zasługujących” zebrane w porządku chronologicznym, z krótkim opisaniem ich dziejów⁴⁰Tamże, s. 73.. Kryterium wyboru tych wizerunków miało charakter przede wszystkim historyczny, nie zaś artystyczny. Dzieła sztuki w jego muzeum odgrywałyby jedynie rolę świadectwa przeszłości lub ilustracji. Analogicznie traktował zbiory numizmatyczne⁴¹Tamże, s. 71.. Zgodnie z przyjętymi wówczas praktykami łączył gabinet numizmatyczny z gliptoteką. Celem tych wszystkich działań miał być rozwój nauki i oświaty w Rzeczypospolitej, udzielenie narodowi pewnych podstaw i wskazówek, w tym objaśnienia praw rządzących historią i współczesnością oraz wskazania innowacji w życiu gospodarczym i społecznym⁴²Tamże, s. 69..

Kolejne dwa działy planowanego muzeum: fizyczny i geograficzny, były bliższe zainteresowaniom Mniszcha, stąd też w zamierzeniach są zdecydowanie bardziej rozbudowane. Pisał: „Instrumenty rozmaite fizyce eksperymentalnej służące, jako to: maszyny pneumatyczne, elektryczne etc., pryzmaty dzielące kolory, dalej mikroskopy różne, i inne urządzenia służące do optyki, bardzo potrzebne, mniej u nas znane, w osobnym dziale mieścić się mogą. Przyłączyć jeszcze należy instrumenty służące w geometrii praktycznej, do mierzenia gruntów, wysokości, poznania odległości etc. i inne tak pospolite, potrzebne mechanice, do usprawnienia pracy, zwiększające prędkość (…)”⁴³Tamże, s. 72..

Tą samą troską kierował się, proponując utworzenie działu mającego prezentować mechanizację rolnictwa. Stwierdzał przy tym, że modele maszyn, które mogłyby znaleźć zastosowanie w rolnictwie oraz w fabrykach, usprawniałyby i skracałyby pracę, czyniąc ją „prędszą i doskonalszą”⁴⁴Tamże, s. 73..

Kolejny dział poświęcony był geografii. Nawiązując do wzorów angielskich i francuskich, Mniszech wnioskował o utworzenie w muzeum zbioru kartograficznego, obejmującego mapy kraju i plany ważniejszych miast. Mapy miały być jak najbardziej szczegółowe. Podkreślał, że celem priorytetowym tego działu było dokładne poznanie kraju, opisanie jego ziem i województw, określenie ich granic, biegu rzek, położenia gór, miast i wsi, stopnia ich wysokości i długości⁴⁵Tamże, s. 72..

W osobnym dziale Musaeum Polonicum miały się znaleźć zbiory przyrodnicze. Był to pierwszy program organizacji centralnego ogólnopolskiego muzeum przyrodniczego, pełniącego równocześnie funkcję instytucji naukowej i ośrodka dokumentacyjnego.

Projekt całkiem na czasie, bowiem wielki rozkwit nauk przyrodniczych w XVIII wieku, zapoczątkowany przez dzieło szwedzkiego uczonego Karola Linneusza, miał ścisły związek z rozwojem wielkich muzeów przyrodniczych⁴⁶J. Dzik, Dzieje idei narodowego muzeum przyrodniczego, w: 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Dzieje i perspektywy, materiały sesji naukowej, Zamek Królewski, 16–17 listopada 2005 r., Warszawa 2006, s. 432–433.. W ujęciu Mniszcha dział przyrodniczy miał był złożony z trzech odrębnych części. Autor określał go jako trzy królestwa składające się na historię naturalną⁴⁷„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770–1777). Wybór, dz. cyt., s. 73.. Celem ich powołania była chęć poznania i właściwego wykorzystania bogactw naturalnych kraju. Pierwsze regnum to mineralogia i gleboznawstwo. Mniszech postulował poznanie występujących w kraju minerałów i kruszców, a także różnych rodzajów ziemi i kamieni⁴⁸Tamże.. Jako jeden z pierwszych zwracał uwagę na konieczność inwentaryzacji „osobliwości polskich”, pisząc, że przy każdym obiekcie powinno się umieścić metrykę z zaznaczeniem miejsca pochodzenia⁴⁹Autorem projektu inwentaryzacji „osobliwości polskich” z 1786 r. był ks. Ksawery Zubowski. Por. B. Suchodolski, Nauka polska w okresie Oświecenia, Warszawa 1953, s. 338 i nast.. Radził także interesować się różnymi gatunkami „ziem, glin, piasków”, gdyż ich znajomość może służyć rozwojowi i udoskonaleniu rolnictwa oraz wytwórczości⁵⁰„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770–1777). Wybór, dz. cyt., s. 74..

Druga część działu przyrodniczego to Regnum animale, czyli „królestwo zwierząt”. W jego skład zaliczył między innymi ryby, motyle, węże, jaszczury, a także inne rodzaje gadów, owadów i zwierząt, jako „ogniwa niepojętego stworzeń łańcucha”. Osobno wskazywał na potrzebę gromadzenia okazów ornitologicznych występujących na ziemiach polskich. Mniszech dzielił ptactwo na wodne, leśne i swojskie, czyli hodowlane. Okazy w muzeum miały być starannie wypchane, by utrzymał się ich kształt i piękno upierzenia. Przy nich miały się także znajdować ptasie gniazda i jaja⁵¹Tamże.. Ponadto do zbiorów miały zostać dołączone ich opisy zaczerpnięte między innymi z dzieła Histoire naturelle générale et particulière Buffona (Georges’a-Louisa Leclerca) i innych naturalistów⁵²Tamże..

Trzecia część tego działu przyrodniczego to Regnum vegetale, czyli świat roślin, ujęty w kilku wariantach. Jego rozszerzona wersja obejmowała założenie ogrodu doświadczalnego, gdzie rosłyby zioła, rośliny i drzewa – zarówno dzikie, jak i ogrodowe, zarówno pożyteczne, jak i tylko interesujące. Dwa kolejne projekty tego działu, o zredukowanym programie, sprowadzały się do utworzenia „herbarium” oraz zbioru owoców zakonserwowanych in spiritu vini. Trzeci zaś pomysł był minimalistyczny i ograniczał się do wykonania kolorowanych sztychów różnego rodzajów okazów. Mniszech w swoim projekcie postulował nie tylko gromadzenie zbiorów i prowadzenie badań; lecz radził jeszcze, aby „ku pożytkowi powszechnemu kraju” najwłaściwsze metody siania i sadzenia oraz hodowli tych roślin „były dostatecznie opisane i udostępnione”⁵³Tamże, s. 75..

W projekcie Mniszcha zwraca uwagę konsekwentne, niemal uparte dążenie do popularyzacji wiedzy w różnych dziedzinach, modernizacji rolnictwa i wytwórczości, chęć podniesienia poziomu życia w Polsce do standardu zaobserwowanego przez autora za granicą. Autor oceniał realne możliwości powołania do życia Musaeum Polonicum. Świadomy, że czynnikiem hamującym w powstaniu i funkcjonowaniu instytucji w pierwszym okresie jej istnienia będą niewielkie możliwości finansowe państwa, pisał, że nazbyt ambitne i daremne były wysiłki, by zgromadzić tak cenne i rzadkie obiekty, jakie są w europejskich instytucjach modelowych, jak British Museum, boloński Istituto delle Scienze czy wspaniała florencka Galeria Uffizi. Mniszech pisał: „Zostawmy rzeźby kosztowne, obrazy bezcenne, te przyjemne sztuk wyzwolonych pieścidła, Narodom słusznie chlubiącym się, pierwszych światła promieni. Niech się stają wzorami do naśladowania (…)”. Apelował, aby wykorzystać środki tańsze, szybsze i łatwiejsze, które mogą przynosić także korzyść i pożytek⁵⁴Tamże, s. 70–71.. Mniszech podnosił, że dla powstania instytucji i jej funkcjonowania w pierwszych latach istnienia wystarczy dwadzieścia tysięcy złotych polskich rocznie. Pisał: „Jaka wyniknie korzyść z wprowadzenia tych nauk w kraju, każdy dobrze myślący, dobrze życzący łatwo oceni. Zarzucą może nakłady potrzebne, odpowiem na to, że bez kosztu, bez starań żadnej doskonałości nie osiągniemy”⁵⁵Tamże, s. 75..

Wydawało się, że bogaty w koncepcje i ważny w swej treści ideologicznej program Mniszcha powinien wywołać żywą reakcję choćby w formie dyskusji. Niestety, spotkał się on z „oziębłością”. Projekt nie doczekał się odzewu, skwitowano go milczeniem prawie całkowitym. Niestety, ta pożyteczna, nowatorska inicjatywa w końcu XVIII wieku nie została zrealizowana. Także przedstawiony w 1785 roku przez wojewodę podlaskiego Józefa Salezego Ossolińskiego projekt utworzenia przy Szkole Głównej Koronnej (jak nazywał się wówczas Uniwersytet Jagielloński) publicznej galerii sztuki narodowej⁵⁶M. Chamcówna, Józefa Salezego Ossolińskiego „Projekt galerii sztuk wyzwolonych narodowej 1785”, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego” 1959, Seria A, nr 17, s. 109–122; J.S. Ossoliński, Projekt Galleryi Sztuk wyzwolonych Narodowey, 1785, w: Muzeum w kulturze pamięci…, dz. cyt., s. 71–88; komentarz T. F de Rosset, s. 89–96; I. Arabas, Niezrealizowany projekt narodowego muzeum historii naturalnej księżnej Anny Jabłonowskiej, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2012, t. 75, nr 3–4, s. 167–180. nie zyskał oddźwięku. Wprawdzie król Stanisław August z pasją gromadził dzieła sztuki, niewątpliwie z planem ich udostępnienia narodowi, jednak ostatecznie upadek Rzeczypospolitej przekreślił te zamierzenia⁵⁷W 1795 r. jego kolekcja liczyła na ponad 2200 obrazów i 30 000 rycin, w tym prace Rembrandta, Rubensa i van Dycka. Szerzej: Kolekcja dla króla. Obrazy dawnych mistrzów ze zbiorów Dulwich Picture Gallery w Londynie, katalog, Warszawa 1992; A. Jasińska, A. Jasiński, Stara kolekcja – nowa architektura Dulwich Picture Gallery w Londynie, „Muzealnictwo” 2016, nr 57, s. 212–225.. W 1801 roku, już po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej, ideę powołania Musaeum Polonicum podjęła i w pewnym zakresie zrealizowała księżna Izabela Czartoryska w Świątyni Sybilii w Puławach, a w 1805 roku temat podjął Stanisław Kostka Potocki w Muzeum Starożytności w Wilanowie⁵⁸K. Malinowski, Prekursorzy muzeologii polskiej, dz. cyt., 15–18; T. Mikocki, Kolekcja rzeźb i waz antycznych Stanisława Kostki Potockiego w Wilanowie na tle współczesnych jej zbiorów starożytności w Polsce, „Studia Wilanowskie” 1982, t. VIII, s. 55–83..

*  *  *

Michał Mniszech (1742–1806), potomek magnackiej rodziny, wykształcony Europejczyk, erudyta, historyk, literat, kolekcjoner, należał do grona najbliższych współpracowników króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pnąc się po szczeblach kariery dygnitarskiej, szybko osiągnął wysoki urząd ministerialny: marszałka wielkiego koronnego. Jego postawa ideowa była trwale związana ze światopoglądem epoki oświecenia. Mniszech był jednym z twórców nowożytnej polskiej koncepcji muzeologicznej. Uważam, że była to pierwsza kompleksowa wizja instytucji muzealnej na ziemiach polskich. Musaeum Polonicum miało być zarówno centralnym archiwum, jak i biblioteką główną oraz muzeum ze zbiorem materiałów historycznych, okazów przyrodniczych i przykładów współczesnej techniki. W zamierzeniu miało być głównie ośrodkiem wiedzy, a nie sztuki czy estetyki. Muzeum miało gromadzić i prezentować zbiory, ale przede wszystkim realizować cele oświatowe w służbie ojczyzny i jego mieszkańców, znajdując swój wyraz w określeniu „duch pożyteczności”. Apologia nauki i edukacji łączyła się u niego z podkreśleniem ich użyteczności w życiu codziennym, w rozwoju i modernizacji rolnictwa, a także wytwórczości i przemysłu. W projekcie Mniszcha znajdujemy nie tylko program rozwoju nauk, lecz również konieczność wprowadzenia egzemplarza obowiązkowego dla bibliotek, postulat edycji źródeł historycznych oraz powołania licznych specjalistycznych działów muzealnych: biblioteczno-archiwalnego, numizmatycznego, graficznego, gliptoteki, galerii portretów, mineralogii, geografii, fizyki, ornitologii, zoologii, botaniki oraz modeli maszyn rolniczych. Wprawdzie Mniszech nie postawił jasno sprawy udostępnienia muzeum wszystkim, lecz jego wizja „Muzeum Polskiego” jako placówki oddanej w służbę narodu i społeczeństwa stanowiła wyraźną zapowiedź muzeum w sensie nowoczesnym, ogólnodostępnego w myśl sentencji Cunctis patet ingressus („Wszystkim wstęp wolny”).