Anna Piotrowska

Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka im. Hugona Kołłątaja w Krakowie

Biblioteka, którą zrodziła niepodległość

„Dążenie do wolności jest wielką siłą człowieka”.

Antoni Kępiński

Pierwsza wojna światowa dała wielką szansę polskiemu narodowi na wyzwolenie. Konflikt zbrojny trzech mocarstw zaborczych, a potem ich upadek otworzył Polsce drogę do wolności. W skład odrodzonego państwa polskiego weszły ziemie, które przez ponad stulecie pozostawały pod różnymi zaborami.

Sytuacja zjednoczonych ziem była bardzo zróżnicowana pod względem gospodarczym i społecznym. Przed nowym rządem stanęło niełatwe zadanie odbudowy kraju zniszczonego przez zaborców i okaleczonego przez działania wojenne. Proces organizowania życia państwowego przebiegał w niezwykle trudnych warunkach. Przemysł i rolnictwo stały na bardzo niskim poziomie, a gospodarka borykała się z inflacją. W odrodzonej Polsce należało odbudować cały system edukacji.

Niewola polityczna nie pozwoliła szkolnictwu polskiemu prawidłowo się rozwijać. Szkolnictwo pruskie i rosyjskie na ziemiach polskich nie liczyło się z potrzebami polskiego społeczeństwa i jako narzędzie wynarodowiania wręcz wrogie było jego życzeniom. W Galicji przez długi czas społeczeństwo za mało okazywało energii, by wpływać na szkołę i dostosowywać ją do swych społecznych i narodowych potrzeb¹S. Kot, Historia wychowania, T. 2, Warszawa 1996, s. 359..

W pierwszym okresie po odrodzeniu państwa polskiego podstawowym zadaniem władz oświatowych było przejęcie szkolnictwa porozbiorowego i jego unifikacja. Niezwykle trudną do rozwiązania kwestią po odzyskaniu niepodległości była sprawa kadr nauczycielskich. Wraz z opuszczeniem Polski przez władze zaborcze wyjechała znaczna część nauczycieli niebędących Polakami. Tadeusz Łopuszański, kierujący w tym czasie Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, podczas posiedzenia Sejmu tak przedstawiał sytuację:

W byłej dzielnicy pruskiej brak w tej chwili 2500 sił; wnet będzie brakować więcej. Z 3600 nauczycieli Polaków tam zajętych, czwarta część nie ma kwalifikacji nauczycielskich, a z pozostałych wykwalifikowanych sił duża część nie włada jeszcze należycie językiem polskim. Była Galicja ma przeważnie siły wykwalifikowane. Najgorzej sprawa przedstawia się w byłym Królestwie. Obecnie mamy nauczycieli 15 tysięcy, to znaczy, że w ciągu wojennych lat, przybyło w szkolnictwie Królestwa około 10 000 nowych sił; wszystkie te siły są niewykwalifikowane i zawodowo, i pod względem ogólnego wykształcenia²T. Łopuszański, Ustawa o tymczasowym  ustroju władz szkolnych, w: Sprawozdanie Stenograficzne z 150 Posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dnia 28 maja 1920 r., szp. 14–42, http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/plain-content?id=7192 (dostęp: 24.06.2018)..

Wielkie zapotrzebowanie na kadry nauczycielskie powodowało konieczność zatrudniania sił mniej wykwalifikowanych, co pociągało za sobą potrzebę dokształcania nauczycieli. Skuteczna, celowa i ukierunkowana edukacja zależy od dobrze przygotowanych, kompetentnych kadr pedagogicznych. Kwestia kształcenia i doskonalenia nauczycieli miała także dla ówczesnych władz priorytetowe znaczenie.

„Najgruntowniej oświecony profesor potrzebuje niemałej pomocy od dobrych książek”.

Hugo Kołłątaj

Integralną częścią systemu oświaty były zawsze biblioteki. Od końca XVIII wieku aż do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku zarówno biblioteki tworzone na ziemiach polskich w trzech zaborach, jak i te, które powstawały wśród emigrantów czy zesłańców, miały na celu przede wszystkim naukę języka polskiego, edukowanie i wychowywanie młodego pokolenia do niepodległości Rzeczypospolitej. Były także kuźnią postaw patriotycznych i religijnych wśród narodu polskiego. Zadaniem gromadzonej w nich literatury było nie tylko przypominanie o niegdysiejszej wielkości Rzeczypospolitej, ale też wskazywanie dróg, jakimi należy kroczyć, aby nie zagubić tożsamości narodowej, wielowiekowej tradycji i wiary chrześcijańskiej przodków. Bez względu na to, gdzie powstawały, ich podstawową rolą było edukowanie Polaków³R. Skrzyniarz, Tworzenie bibliotek jako działalność wspierająca wychowanie ku niepodległej Rzeczypospolitej, „Polska Myśl Pedagogiczna” 2015, R. 1, s. 173.. Decydenci oświaty tamtego okresu starali się propagować ideę książnicy jako warsztatu pracy intelektualnej, patrząc na biblioteki przez pryzmat nie tylko obowiązków zawodowych, ale w głównej mierze z pozycji miłośników i użytkowników książek.

Ustawa o tymczasowym ustroju władz szkolnych, przyjęta przez Sejm Ustawodawczy 4 czerwca 1920 roku, powierzyła naczelne kierownictwo i nadzór zwierzchni nad wychowaniem publicznym w Rzeczypospolitej Polskiej Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego⁴Ustawa z dnia 4 czerwca 1920 roku o tymczasowym ustroju władz szkolnych, „Dziennik Ustaw” 1920, nr 50, poz. 304..

Jednym z pierwszych ministrów był Tadeusz Łopuszański – człowiek mający znamienny wpływ na pierwsze lata kształtowania się oświaty w wyzwolonej Polsce. Urodził się w 1874 roku we Lwowie. W 1891 roku ukończył Gimnazjum św. Anny w Krakowie, następnie kontynuował naukę, podejmując studia z zakresu fizyki i matematyki na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W roku szkolnym 1895/1896 zaczął uczyć w Gimnazjum św. Anny w Krakowie, a w latach 1896–1899 pracował w I Krakowskiej Szkole Realnej. 13 grudnia 1919 roku został mianowany ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w gabinecie Leopolda Skulskiego i ustąpił wraz z tym gabinetem 24 lipca 1920 roku. Następnie od 7 sierpnia 1920 do 28 lutego 1927 roku był wiceministrem. Kierował jednak faktycznie sprawami resortu oświaty, zwłaszcza w okresie, gdy funkcję ministrów sprawowali Maciej Rataj i Antoni Ponikowski. Łopuszański nie należał do żadnego stronnictwa, ale poglądami zbliżony był do prawicowych kół oświatowych⁵S. Konarski, Tadeusz Jan Paweł Łopuszański, https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/tadeusz-jan-pawel-lopuszanski (dostęp: 24.06.2018)..

Tadeusz Łopuszański wyznawał pogląd, że inteligencja polska nie spełnia warunków koniecznych, aby podołać zadaniom nowo odrodzonego państwa polskiego. Potrzebą chwili stawało się wychowanie nowego typu ludzi: świadomych obowiązków, które przed nimi stoją w sferze życia państwowego, i zdolnych stawić czoło niełatwym wyzwaniom⁶R. Łętocha, O lepszą szkołę, pomyślność kraju i zdrowsze społeczeństwo: Tadeusz Łopuszański jako pedagog i wychowawca, https://nowyobywatel.pl/2014/01/27/o-lepsza-szkole-pomyslnosc-kraju-i-zdrowsze-spoleczenstwo-tadeusz-lopuszanski-jako-pedagog-i-wychowawca/ (dostęp: 24.06.2018).. Duże znaczenie przywiązywał do wyposażenia szkół w bogate, zasobne biblioteki, które stanowiły jego zdaniem ważny element edukacji.

W planach stworzenia nowoczesnego systemu edukacyjnego władze oświatowe odrodzonej Polski wyznaczały ważną rolę naukom o wychowaniu, zwłaszcza pedagogice i psychologii. Szczególną troskę o rozwój tych dziedzin wykazywał właśnie Łopuszański. Był faktycznym twórcą pierwszego stowarzyszenia naukowego polskich pedagogów. Z jego inicjatywy minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Maciej Rataj podpisał 15 czerwca 1921 roku rozporządzenie powołujące do życia Komisję Pedagogiczną:

w celu zorganizowania, ożywienia i ułatwienia polskiej pracy nauko- wej na polu pedagogii i stworzenia w ten sposób silnych podstaw teoretycznych dla przyszłego rozwoju naszego wychowania i szkolnictwa⁷J. Miąso, Komisja Pedagogiczna Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (1921–1928) i jej rola w rozwoju nauk pedagogicznych, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 2003, t. 42, s. 135–159..

W skład Komisji weszli zasłużeni jeszcze w latach zaborów działacze oświatowi i popularyzatorzy, między innymi Ksawery Prauss, Teodora Męczkowska i Paweł Sosnowski. Niemal wszyscy związani byli ze szkołami wyższymi, zwłaszcza z Uniwersytetem Jagiellońskim (Władysław Heinrich, Stanisław Kot, Zygmunt Mysłakowski, Stefan Szuman). Komisja Pedagogiczna miała realizować swoje zadania między innymi poprzez organizowanie warsztatów pracy naukowej na polu pedagogiki, w tym także w bibliotekach⁸Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 15 czerwca 1921 o powołaniu do życia Komisji Pedagogicznej, „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego” 1921, nr 8, poz. 86; Statut Komisji Pedagogicznej Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, tamże, poz. 87, art. 1..

Dla celów administracyjnych państwo zostało podzielone na okręgi szkolne kierowane przez kuratorów. Kuratorium okręgu szkolnego obejmowało jedno lub kilka województw. Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 18 września 1921 roku, dotyczące zmiany granic okręgu szkolnego lwowskiego i utworzenia okręgu szkolnego krakowskiego (Dz.U. Nr 82, poz. 575), wydzieliło z okręgu szkolnego lwowskiego obszar obejmujący województwo krakowskie i utworzyło w jego granicach okręg szkolny krakowski z siedzibą kuratora tego okręgu w Krakowie. Pierwszym Kuratorem Okręgu Szkolnego Krakowskiego został Jan Owiński, profesor Gimnazjum św. Anny w Krakowie.

Historia krakowskiej biblioteki pedagogicznej, która jest przedmiotem tego opracowania, wiąże się ściśle z dziejami tegoż gimnazjum, noszącego obecnie nazwę I Liceum Ogólnokształcącego im. Bartłomieja Nowodworskiego. To jedna z najstarszych istniejących i nieprzerwanie działających w Polsce szkół średnich o charakterze świeckim, powołana do życia uchwałą senatu Akademii Krakowskiej (dzisiejszego Uniwersytetu Jagiellońskiego) w 1586 roku. Zrodzona w czasie renesansu świecka szkoła narodowa, która w okresie XVII i XVIII wieku wydała tej miary Polaków co król Jan III Sobieski, Wespazjan Kochowski, Wojciech Bogusławski, Stanisław Trembecki, znalazła swoje rozwinięcie w epoce oświecenia.

Zreformowane w 1777 roku przez Hugona Kołłątaja Szkoły Nowodworskie stały się wzorem dla stworzenia jednolitej organizacji oświatowej w Polsce. Organizacja ta przetrwała upadek Rzeczypospolitej i owocowała w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku. Mimo akcji germanizacyjnej władz austriackich szkoła nie straciła swego narodowego charakteru.

W dziejach Polski zapisali się na trwałe jej wychowankowie: Jędrzej Śniadecki, Józef Bem, Jan Matejko, Karol Estreicher⁹Charakterystyka I LO, http://www.nowodworek.krakow.pl/index.php/o-szkole/informacje/81-charakterystyka-i-lo (dostęp: 24.06.2018).. Wśród wybitnych absolwentów nowodworskiej szkoły znaleźli się także wspominany już minister Tadeusz Łopuszański oraz ówczesny kurator Jan Owiński.

Liczni uczeni krakowscy ukończyli tę szkołę albo ściśle z nią współpracowali i być może w tym należy upatrywać przyczynę tego, że na pierwszą siedzibę krakowskiej biblioteki pedagogicznej wyznaczono właśnie budynek tejże szkoły zlokalizowany przy placu Na Groblach 9, gdzie w 1922 roku utworzono Centralną Bibliotekę Nauczycielską Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego.

Zarys funkcjonowania bibliotek pedagogicznych określono wstępnie w zarządzeniu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 23 sierpnia 1921 roku, w którym za główne cele ich działania przyjęto polepszenie warunków pracy nauczycieli i pomoc w ich samokształceniu. Cytując za Zofią Wiskonttową fragment przemówienia kuratora Okręgu Szkolnego Wileńskiego Zygmunta Gąsiorowskiego z 1929 roku, czytamy:

Myślą przewodnią Ministerstwa, a więc i moją, było stworzenie takich warunków pracy nauczyciela, aby miał możność pogłębiania swojej wiedzy ogólnej i zawodowej, miał źródło, skąd mógłby czerpać wskazania praktyczne. Wobec katastrofalnych warunków, w jakich pracuje dziś nauczyciel, nie można wymagać, aby sam mógł sobie stworzyć taki warsztat pracy. To, na co nie może zdobyć się jednostka, dokonujemy dziś wspólnym wysiłkiem nauczycielstwa i Ministerstwa¹⁰Z. Wiskonttowa, Biblioteki pedagogiczne kuratoriów okręgów szkolnych, „Przegląd Biblioteczny” 1937, R. 11, z. 3, s. 12..

Za pierwszą bibliotekę pedagogiczną uznaje się powołaną w 1917 roku Bibliotekę Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, która pełniła funkcję centralnej, wzorcowej biblioteki pedagogicznej o zasięgu ogólnopolskim. Pierwszą okręgową książnicą pedagogiczną była, powstała w 1921 roku, Okręgowa Biblioteka Pedagogiczna Kuratorium Okręgu Szkolnego Pomorskiego. Działająca w latach 1921–1932, została reaktywowana dopiero w 1938 roku.

Biblioteką pedagogiczną o charakterze okręgowym, której działalność trwała nieprzerwanie od 1922 roku aż do wybuchu II wojny światowej, była biblioteka w Krakowie¹¹J. Dzieniakowska, Państwowe biblioteki dla nauczycieli, Kielce 2009, s. 168–169. .

„Biblioteka to przybytek na ścieżaj otwarty, zapraszający każdego w progi.

Wejdź gościu i stań się przyjacielem…”.

Jan Wiktor

Krakowska biblioteka pedagogiczna posiadała w gmachu Gimnazjum św. Anny bezpieczną siedzibę aż do wybuchu II wojny światowej. 6 września 1939 roku Niemcy zajęli budynek szkolny, oddając go później do dyspozycji Hitlerjugend. Pracownicy Gimnazjum zdążyli uratować tylko część majątku i ciekawsze pozycje książkowe. Pozostały sprzęt i księgozbiór Niemcy wyrzucili na dziedziniec szkoły i spalili¹²J. Bąk, Semper in altum, Kraków 1976, s. 267..

Nie przetrwały księgi inwentarzowe i katalogi biblioteki ani żadne dokumenty z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Jedynym dokumentem potwierdzającym istnienie biblioteki krakowskiej od 1922 roku jest informacja zamieszczona przez Kuratora Okręgu Szkolnego doktora Tadeusza Kupczyńskiego w „Dzienniku Urzędowym Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego” w 1930 roku¹³Dziennik Urzędowy dla Okręgu Szkolnego Krakowskiego Wydawany przez Kuratorium O.S.K. w Krakowie” 1930, nr 2, poz. 43, s. 48–49.. Kurator wyjaśnił, iż publikuje te informacje, ponieważ niektóre szkoły, szczególnie w obszarze województwa kieleckiego, nie były dotąd należycie poinformowane o Centralnej Bibliotece Nauczycielskiej w Krakowie i jej zadaniach, dlatego kuratorium podaje do wiadomości nauczycielstwa dane o jej organizacji i przeznaczeniu.

To porządkowanie informacji o działalności bibliotek pedagogicznych nastąpiło w wyniku podjęcia przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego próby ujednolicenia w skali ogólnopolskiej kwestii prawno-organizacyjnych dotyczących kuratoryjnych bibliotek pedagogicznych¹⁴J. Dzieniakowska, Państwowe biblioteki dla nauczycieli, dz. cyt., s. 186.. W 1926 roku Ministerstwo rozesłało do kuratoriów okręgów szkolnych statut i regulamin bibliotek nauczycielskich Okręgu Szkolnego Krakowskiego¹⁵„Dziennik Urzędowy dla Okręgu Szkolnego Krakowskiego Wydawany przez Kuratorium O.S.K. w Krakowie” 1926, nr 6, poz. 124. jako wzory, z zaleceniem ewentualnego dopracowania analogicznych aktów normatywnych dla książnic istniejących w poszczególnych okręgach. Następnie w 1927 roku, na mocy okólnika z 18 marca w sprawie nadzoru nad okręgowymi bibliotekami pedagogicznymi, doszło do formalnego objęcia przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego opieki nad bibliotekami kuratoriów okręgów szkolnych. Zadanie to powierzono Łopuszańskiemu.

Z informacji zamieszczonej przez kuratora Kupczyńskiego w „Dzienniku Urzędowym” dowiadujemy się, że w 1930 roku biblioteka krakowska liczyła 15 tysięcy tomów i około 20 tysięcy broszur. Prawie połowę stanowiły wydawnictwa opublikowane po 1918 roku. Księgozbiór obejmował wszystkie dziedziny naukowe, z których najszerzej reprezentowana była pedagogika licząca ponad 5 tysięcy pozycji. Wykaz nowości biblioteka zamieszczała w „Dzienniku Urzędowym” Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego.

W celu wymiany poglądów pedagogicznych i dydaktycznych powołano sekcje jednoczące nauczycieli poszczególnych przedmiotów, których posiedzenia odbywały się raz na miesiąc z referatem i dyskusją. W 1930 roku było pięć sekcji: pedagogiczna, języków klasycznych, języka i literatury polskiej, geograficzna i historyczna. Wszystkie te informacje są spójne ze Statutem Bibliotek Nauczycielskich w Okręgu Szkolnym Krakowskim¹⁶Tamże., w którym zapisano, iż:

Centralna Bibljoteka i bibjoteki główne zawierają dzieła i czasopisma przede wszystkiem z zakresu pedagogiki i dydaktyki, nadto pożądane są dzieła i czasopisma treści naukowej, pozostające w ścisłym związku z pracą pedagogiczną nauczyciela.

Przez wszystkie lata istnienia i działalności bibliotek pedagogicznych zapis ten, chociaż ulegał modyfikacjom, zachował sens oraz główny zamysł ich twórców z okresu II Rzeczypospolitej i dzisiaj brzmi:

Do zadań biblioteki należy:

1) gromadzenie, opracowywanie, ochrona, przechowywanie i udostępnianie użytkownikom materiałów bibliotecznych, w tym dokumentów piśmienniczych, zapisów obrazu i dźwięku oraz zbiorów multimedialnych, obejmujących w szczególności:

a) literaturę z zakresu pedagogiki i nauk pokrewnych,

b) publikacje naukowe i popularnonaukowe z różnych dziedzin wiedzy objętych ramowymi planami nauczania (…)¹⁷Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych bibliotek pedagogicznych, Dz.U. 2013, poz. 369..

Kwestia specjalnego profilu zbiorów była przedmiotem szczególnej troski wspominanego już kilkakrotnie T. Łopuszańskiego. W piśmie do Z. Gąsiorowskiego, kuratora Okręgu Szkolnego Wileńskiego, pisał:

Chciałbym tylko jeszcze raz z naciskiem zwrócić uwagę na bezcelowość usiłowań – gdyby się takie pojawiły – budowania biblioteki o charakterze ogólnym. Pieniądze, które będą wpływały od nauczycielstwa wraz z dotacjami państwowymi nie pozwolą z biblioteki uczynić biblioteki uniwersalnej, a próby w tym celu robione, dałyby wynik, iż biblioteka w każdym dziale, a więc i w pedagogicznym byłaby niekompletna, a więc nie mogłaby stanowić poważnego warsztatu pracy. Koniecznie więc trzeba zbudować przede wszystkim poważną bibliotekę pedagogiczną (…). Zwracam jeszcze uwagę na konieczność prenumerowania przez bibliotekę dużej ilości pism pedagogicznych¹⁸Kuratoryjne biblioteki pedagogiczne na Kresach Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej, oprac. J. Dzieniakowska, Kielce 2006, s. 48–49..

Pierwszym kierownikiem krakowskiej biblioteki pedagogicznej był doktor Adam Matuszek, nauczyciel Gimnazjum św. Anny, urlopowany do pracy w Bibliotece Centralnej Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego, który kierował biblioteką w latach 1922–1928. Fakt ten znajduje potwierdzenie w sprawozdaniach szkoły.

Jak podaje Józef Grycz w „Przeglądzie Bibliotecznym”¹⁹J. Grycz, Centralna Biblioteka Nauczycielska Okręgu Szkolnego Krakowskiego, „Przegląd Biblioteczny” 1927, 1, s. 171–174., Centralną Bibliotekę Okręgu Szkolnego Krakowskiego utworzono z księgozbiorów dwunastu szkół średnich (dziesięciu gimnazjów i dwóch seminariów nauczycielskich). Zamiar taki powzięto, uznając, iż żadna z dotychczasowych bibliotek nie zaspokaja oczekiwań kadry nauczycielskiej.

Dobór książek był niemal jednakowy, uzupełnianie zbiorów nieskoordynowane, fundusze na zakup nowości znikome. Stan ów uznano za szkodliwy i postanowiono skomasować zbiory w jedną centralną bibliotekę. Początkowo miała to być książnica naukowa uniwersalna, ale szybko zmieniono jej kierunek, nadając charakter biblioteki pedagogicznej. J. Grycz skrytykował tę jednostronność, podkreślając konieczność nabywania także wydawnictw naukowych potrzebnych nauczycielom do dalszego kształcenia się i rozwoju. Sugestie J. Grycza zostały niebawem wprowadzone w życie.

Kolejnym kierownikiem został Jan Zaręba. Funkcję sprawował do 1936 roku. Zachowały się sprawozdania z działalności biblioteki publikowane w „Dzienniku Urzędowym Okręgu Szkolnego Krakowskiego”, które dowodzą, że problemy i trudności, z jakimi borykała się przedwojenna biblioteka, nie odbiegają zasadniczo od tych, z którymi musi radzić sobie biblioteka współczesna. Wśród nich wymienić można ograniczenia finansowe, trudności w doborze tematycznym zbiorów, pozyskiwanie nauczycieli do współpracy, konserwację i ochronę zbiorów oraz promocję biblioteki.

W sprawozdaniu za rok szkolny 1933/1934 pojawił się dział „Samokrytyka” wskazujący obszary, które należy poprawić w działalności biblioteki, oraz dołączono „Program pracy na najbliższą przyszłość”²⁰„Dziennik Urzędowy dla Okręgu Szkolnego Krakowskiego Wydawany przez Kuratorium O.S.K. w Krakowie” 1934, nr 8, poz. 104.. Niektóre ze znajdujących się tam przemyśleń i rad są aktualne także dziś. W zakończeniu sprawozdania kierownik J. Zaręba pisze:

Zdajemy sobie sprawę z tego, że dalecy jeszcze jesteśmy od poziomu, na jakim chcemy widzieć Centralną Bibljotekę Nauczycielską, to też dołożymy wszelkich starań, aby stała się ona w jak najkrótszym czasie żywotną potrzebą nauczycielstwa.

W sprawozdaniu z roku szkolnego 1934/1935 kierownik omawia szczegółowo działania podjęte w ramach rozpropagowania Centralnej Biblioteki Nauczycielskiej, która przyniosła bardzo wymierne rezultaty w postaci około 1500 nowych czytelników. Jednym z przykładów promocji było cykliczne publikowanie reklamy Centralnej Biblioteki Nauczycielskiej Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego w Krakowie w „Dzienniku Urzędowym”. W 1936 roku książnica pedagogiczna w Krakowie posiadała już około 38 tysięcy tomów dzieł naukowych i prenumerowała wszystkie ważniejsze czasopisma ogólne i pedagogiczne w języku polskim i obcych. Należała do najzasobniejszych w Polsce.

1 września 1936 roku kierownikiem biblioteki został Jan Hulewicz. Jego pracę przerwał wybuch II wojny światowej. Profesor J. Hulewicz odwiedził książnicę po wojnie z okazji jubileuszu jej czterdziestolecia²¹O Centralnej Bibliotece Nauczycielskiej KOSK: rozmowa z prof. drem Janem Hulewiczem, w: 40 lat pracy Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Krakowie 1922–1962, red. S. Tokarz-Wisłocka, K. Blamowska, H. Madrjas, J. Popiel, J. Ślusarczyk, Warszawa 1963, s. 14–16.. Stojąc przy półkach ze sprawozdaniami szkolnymi, jako historyk oświaty wyraził ubolewanie, że tak niewiele sprawozdań się zachowało. Z okresu swojej pracy pamiętał, że było ich trzykrotnie więcej. Profesorowi J. Hulewiczowi biblioteka zawdzięczała ciekawy księgozbiór z zakresu historii i zagranicznych wydawnictw pedagogicznych. Wojna odebrała bibliotece znaczną część cennego księgozbioru, ale nie zabrała ducha i pragnienia odzyskania dawnej świetności.

Po wojnie odbudowywanie książnicy pedagogicznej nie było łatwe. Biblioteka nie posiadała własnych etatów, prace biblioteczne wykonywali urlopowani nauczyciele. Warunki pracy były trudne. W zimnym, nieopalanym lokalu bez szyb ze stosów książek wybierano i segregowano potrzebne pozycje²²S. Wisłocka, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Krakowie: rys historyczny, w: 40 lat pracy, dz. cyt., s. 7–16..

Dopiero po ogłoszeniu w 1951 roku statutu pedagogicznych bibliotek wojewódzkich biblioteka otrzymała własny budżet i etaty²³„Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty” 1951, nr 10, poz. 116.. Ogromne zasługi dla biblioteki miała Stanisława Tokarz-Wisłocka, wieloletni kierownik, a następnie dyrektor, pełniąca te funkcje w latach 1949–1973. Długo starała się zwalczyć pogląd, że do biblioteki nadaje się każdy, kto umie czytać.

Można stwierdzić, że znów po odzyskaniu niepodległości biblioteka zmuszona była walczyć o wysoki poziom swoich usług. Z czasem dyrektor S. Tokarz-Wisłockiej udało się przekonać władze, że bibliotekarzem biblioteki pedagogicznej powinien być wybitny nauczyciel z wyższym wykształceniem, znajomością języków i przygotowaniem zawodowym bibliotekarskim. Tak zostało do dzisiaj.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 1 sierpnia 2017 roku w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli²⁴Dz.U. 2017 poz. 1575. w bibliotece pedagogicznej mogą być zatrudnione osoby, które ukończyły studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie i posiadają przygotowanie pedagogiczne oraz bibliotekarskie.

Współczesna rola edukacyjna biblioteki pedagogicznej została szczegółowo omówiona w artykule Marty Truszczyńskiej i Anny Walskiej-Golowskiej²⁵M. Truszczyńska, A. Walska-Golowska, Edukacyjna rola Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Krakowie, „Rocznik Biblioteki Kraków” 2017, R. 1, s. 269–285. w pierwszym numerze „Rocznika Biblioteki Kraków”. Wysoki poziom usług kierowanych do użytkowników zapewnia wykwalifikowana kadra nauczycielska. Krakowska biblioteka pedagogiczna zatrudnia obecnie 50 nauczycieli bibliotekarzy, spośród których 31 pracowników to nauczyciele dyplomowani, a 11 nauczyciele mianowani. Biblioteka jest jedną z najstarszych, największych i najzasobniejszych bibliotek pedagogicznych. Jako jedyna wśród nich od 1968 roku posiada status biblioteki naukowej.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 28 lutego 2013 roku w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych bibliotek pedagogicznych²⁶Dz.U. 2013 poz. 369. do jej zadań należy między innymi wspomaganie bibliotek szkolnych w zakresie organizacji i zarządzania biblioteką szkolną. To bardzo zaszczytna rola, gdyż zwykle właśnie biblioteka szkolna jest pierwszą, z którą spotyka się młody kandydat na czytelnika, i często od tego pierwszego spotkania zależy, czy będzie to przyjaźń z biblioteką i książką na całe życie.

Biblioteki pedagogiczne jako placówki oświatowe od początku swego istnienia wspierają polską edukację. Gromadzą i przechowują myśl pedagogiczną, propagują nowe idee, stymulują rozwój i samokształcenie nauczycieli, wspierają proces edukacyjny, realizują politykę oświatową państwa i promują czytelnictwo.

Parafrazując słowa jednego z pierwszych kierowników przedwojennej biblioteki pedagogicznej J. Zaręby, chciałoby się powiedzieć: my, pracownicy Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Krakowie, zdajemy sobie sprawę z tego, że dalecy jeszcze jesteśmy od poziomu, na jakim chcemy widzieć naszą Bibliotekę, ale mając na uwadze trwającą od prawie stu lat pracę naszych poprzedników w służbie oświaty, dołożymy wszelkich starań, aby biblioteka pedagogiczna była żywotną potrzebą nauczycielstwa.