Zdzisław Pietrzyk

Biblioteka Jagiellońska

Biblioteka Jagiellońska – wczoraj, dziś i wyzwania przyszłości

Biblioteka Jagiellońska powstała w wyniku reform Uniwersytetu Krakowskiego przeprowadzonych przez Hugona Kołłątaja w końcu lat siedemdziesiątych XVIII wieku z połączenia bibliotek wydziałów i kolegiów krakowskiej uczelni. Kiedy zaczęły istnieć biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, zwanego wcześniej Studium Generale, a później Uniwersytetem Krakowskim, tego do końca nie wiemy. Zapewne stało się to już w XIV wieku, kiedy kształtował się Uniwersytet zwany Kazimierzowskim. Z tego czasu zachowały się trzy rękopisy w zbiorach BJ. Pierwsza wzmianka o tym, że biblioteka przy Uniwersytecie istniała, pochodzi z roku 1403. Nie jest zbyt chlubna dla Uniwersytetu. Magister Maciej z Koła wytoczył swemu służącemu-scholarowi Mikołajowi Wańtuchowi z Szadka proces o zdefraudowanie „w wesołym towarzystwie za miastem” pieniędzy, które dostał na zakup książek. Z tego zapisu wynika, że Maciej z Koła, tytułowany pater librorum, był pierwszym znanym opiekunem ksiąg przechowywanych w Collegium Maius i jego możemy nazwać pierwszym bibliotekarzem Uniwersytetu Krakowskiego.

Ten zapis pochodzący z akt sądowych wskazuje, że już na początku XV wieku do bibliotek Uniwersytetu Krakowskiego świadomie kupowano książki. Świadczy to o tym, że biblioteka musiała być na odpowiednim poziomie, a jej zbiory uzupełniano zapewne według potrzeb profesorów i scholarów. W XV wieku biblioteki uniwersyteckie w Krakowie miały regulaminy określające, jak przechowywać książki i komu można je udostępniać. Jedynie Wydział Medyczny prawdopodobnie nie miał biblioteki, ponieważ medycy byli w większości osobami świeckimi i nie mieszkali w kolegiach, a statut tego wydziału z 1433 roku nie wspomina o jej istnieniu. Medycy posiadali swoje prywatne zbiory książek i w odróżnieniu od pozostałych profesorów po ich śmierci zasoby biblioteczne dziedziczyły rodziny – w przypadku duchownych profesorów zbiory pozostawały w kolegiach. Wraz z powiększaniem się zasobów bibliotecznych w źródłach pojawiły się wzmianki o istnieniu pomieszczeń bibliotecznych. W budynku Kolegium Większego w XV wieku znajdowały się dwie biblioteki. Na parterze była biblioteka Wydziału Sztuk Wyzwolonych, na piętrze gromadzono zbiory Wydziału Teologicznego. Biblioteki znajdowały się też w Kolegium Prawników, czyli na Wydziale Prawa, oraz w bursach, w których mieszkali studenci.

Biblioteki poszczególnych burs posiadały zapewne niewielkie zasoby. Zachowane dokumenty i przekazy źródłowe dotyczące spraw związanych z organizacją tych bibliotek pozwalają przypuszczać, jak wyglądała praktyka bibliotekarska w XV wieku. W 1495 roku za rektoratu Mikołaja z Szydłowa zajęto się nieprawidłowościami w funkcjonowaniu biblioteki w Bursie Jeruzalem. Stwierdzono, że książki pochodzące z darów są sprzedawane, zastawiane i gubione przez mieszkańców bursy. Seniora bursy uczyniono odpowiedzialnym za stan księgozbioru. Był on zobowiązany co pół roku kontrolować i ewidencjonować księgi wypożyczone na potrzeby studiów. Do obowiązków seniora bursy należało odnotowywanie, komu wydał książki, w jakiej liczbie, opisanie ich stanu zachowania, oprawy oraz tego, czy były to książki rękopiśmienne, czy drukowane, papierowe czy pergaminowe. Od decyzji seniora zależało, czy daną pozycję można było wypożyczyć, czy też nie. Książki przechowywano w skarbcu, traktując je jako majątek. Z powyższych zaleceń dla seniora bursy należy wnioskować, że organizacja bibliotek Uniwersytetu Krakowskiego nie odbiegała od ówczesnych standardów w innych uniwersytetach.

Jeden z najstarszych spisów wypożyczonych książek z biblioteki na krakowskim Uniwersytecie pochodzi z lat 1433–1443. Spis ten znajduje się w rękopisie, który należał do Macieja z Łabiszyna, profesora Wydziału Sztuk Wyzwolonych, zapewne ówczesnego kustosza biblioteki Kolegium Większego. Ze spisu sporządzonego przez Macieja z Łabiszyna wynika, że wypożyczano dzieła służące procesowi dydaktycznemu, czyli studiowaniu filozofii oraz teologii.

Jak wcześniej gromadzono zbiory? Głównym czynnikiem, który powodował, że książki trafiały do biblioteki, były przede wszystkim dary, w tym wspominane już dary testamentowe profesorów. Profesor Jerzy Zathey, który analizował testamenty profesorów krakowskich, napisał ze zgrozą:

Wstrząsające jest uprzytomnienie, że w najlepiej zachowanym zbiorze uniwersytetu – po Collegium Maius – niewiele więcej niż 10% legowanych książek wśród zachowanych do dziś umiemy rozpoznać. Straty więc w ciągu wieków są o wiele wyższe, niż zdajemy sobie sprawę.

Wyobrazić sobie zatem możemy, że gdyby zachował się do naszych czasów zbiór rękopisów średniowiecznych w Bibliotece Jagiellońskiej, mógłby on liczyć około 20 tysięcy kodeksów rękopiśmiennych. Na przestrzeni dziejów Kraków, a szczególnie Uniwersytet, nigdy nie był dotknięty żadną klęską elementarną i zniszczeniami wojennymi. Nawet obraz, który został namalowany na początku XIX wieku, przedstawiający Szwedów rabujących bibliotekę Kolegium Większego, jest po prostu imaginacją. Stosunkowo mała liczba zachowanych rękopisów wynika z tego, że nasi poprzednicy nie traktowali zbiorów jako zasługujących na wieczyste przechowywanie, ale mieli do nich podejście utylitarne. Nawet wielki dobrodziej biblioteki Collegium Maius Benedykt z Koźmina napisał w swoim testamencie, by książki stare i nieużyteczne do bieżących studiów usuwać z biblioteki, w tym przekazywać do kościołów i szkół.

Porównując wielkość zbiorów Uniwersytetu Krakowskiego w końcu XVIII wieku i Biblioteki Rzeczpospolitej w Warszawie, widzimy, jak ogromne było dzieło Załuskich. Ujawniają się także dysproporcje między tymi dwoma księgozbiorami. Biblioteka Załuskich liczyła około 380 tysięcy jednostek, a zbiory Uniwersytetu Krakowskiego tylko około 60 tysięcy. Straty kultury polskiej w końcu XVIII wieku były olbrzymie, spowodowali je zaborcy rabujący księgozbiory, a także klejnoty koronne jako symbol kultury i historii naszego państwa.

Od połowy XIX wieku zbiory biblioteczne rosły w postępie geometrycznym. Stało się to wskutek upowszechnienia produkcji papieru według patentu Gottfrieda Kellera, który wynalazł nową metodę produkcji tak zwanego papieru kwaśnego. Był to doniosły wynalazek, dzięki któremu zlikwidowano „wąskie gardło”, jakim do połowy XIX wieku w produkcji książki był brak papieru. Nowy papier był słabej jakości, ale stał się nośnikiem rewolucji w produkcji książki i jej upowszechnieniu. Od 1907 roku, za dyrektury Fryderyka Papèe, wprowadzono numerus currens jako system opracowania i przechowywania książek w Bibliotece Jagiellońskiej, ponieważ dotychczasowy system rzeczowy był przy dużym napływie nowości niewydajny.

Od początku XIX wieku w niezwykle ciężkiej sytuacji dla polskiej kultury narodowej Biblioteka Jagiellońska stała się książnicą narodową, w której gromadzono najważniejsze zbiory. Za czasów kierowania Biblioteką Jagiellońską przez Jerzego Samuela Bandtkiego (1811–1835), Józefa Muczkowskiego (1836–1858), Franciszka Strońskiego (1859–1865),  Adolfa Mułkowskiego  (1866–1867) i Karola Estreichera st. (1868–1905) nazywano ją Bibliotheca Patria. Karol Estreicher starszy był twórcą bibliografii polskiej. Jego zainteresowania naukowe, bibliograficzne rzutowały także na charakter zbiorów gromadzonych w Bibliotece Jagiellońskiej. Starał się on pozyskiwać wszystkie polonica, gdzie tylko można było je nabyć. Estreicher kupował w antykwariatach unikatowe XVI-, XVII- oraz XVIII-wieczne druki i uzupełniał zbiory. Z punktu widzenia ówczesnych profesorów Uniwersytetu nie była to dobra strategia, ponieważ zaniedbywał gromadzenie literatury najnowszej.

Od około połowy XIX wieku na kwaśnym papierze drukowano miliony egzemplarzy czasopism i książek, które trafiały do coraz to lepiej i powszechnie kształconych mas. Zbiory datowane od połowy XIX wieku po koniec wieku XX stanowią dla bibliotekarzy wielki problem, jednak dzięki patentowi G. Kellera nastąpiła sytuacja niespotykana w dotychczasowej historii oświaty, kultury – książka stała się masowa. W połowie XIX wieku na przykład w Anglii, bo tam przeprowadzono te obliczenia, by kupić książkę, należało wydać równowartość wynagrodzenia za około 50 godzin pracy pracownika najemnego. W końcu XIX wieku koszt zakupu książki to równowartość niespełna pięciu godzin pracy, a więc dostęp do książek był zupełnie inny.

Od 1969 roku Biblioteka Jagiellońska i Biblioteka Narodowa mają podobne zadania w zakresie pozyskiwania zbiorów. Gromadzą i wieczyście przechowują wszystkie druki wydane na terenie Polski, które otrzymują jako egzemplarz obowiązkowy. Dotyczy to także tych zbiorów, które dla wielu bibliotek i kolekcjonerów nie są warte przechowywania, stanowią jednak podstawę swoistej piramidy naszej kultury narodowej. Zanim jednak doszło do tego, że Biblioteka Jagiellońska stała się jedną z głównych książnic polskich, przygotowano odpowiednie warunki do magazynowania zbiorów. Począwszy od budowy nowoczesnego, jak na ówczesne czasy, gmachu w latach 1931–1939, poprzez jego powiększenie w latach 1962–1963 oraz budowę nowego skrzydła w latach 1995–2001, BJ zyskała wspaniałą infrastrukturę, która jest podstawą odpowiedzialnego przechowywania zbiorów bibliotecznych.

Rok 1994 był przełomowy w dziejach funkcjonowania Biblioteki Jagiellońskiej. Wprowadzono wówczas system elektroniczny VTLS do obsługi podstawowych procesów bibliotecznych jak opracowanie i udostępnianie zbiorów. Rozpoczął się nowy okres w działalności BJ. Książki opracowywano w postaci elektronicznej, a czytelnicy poprzez internet mogli sprawdzić, czy wybrana pozycja znajduje się w zbiorach bibliotecznych i zdalnie zamówić ją do czytelni lub do wypożyczalni miejscowej. Biblioteka Jagiellońska dzięki dostępności katalogu w internecie stała się elementem światowego systemu informacyjnego.

W roku 2000 ówczesny dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej Krzysztof Zamorski wraz z dyrektorem Biblioteki Narodowej Adamem Manikowskim zainicjowali wspólny program dotyczący dwóch największych bibliotek Polski – Wieloletni Program Rządowy „Kwaśny Papier 2000–2008”. Program ten zakładał uruchomienie w obu bibliotekach urządzeń do masowego odkwaszania książek. Podstawowym zadaniem postawionym przed Biblioteką Narodową i Biblioteką Jagiellońską było odkwaszenie zasobu archiwalnego, czyli tych egzemplarzy, które są przeznaczone do wieczystego przechowywania. W ramach tego programu BJ jako pierwsza zakupiła system do odkwaszania pojedynczych kart papieru systemem Neschena, następnie został zakupiony system masowej konserwacji firmy Bookkeeper. Instalację uruchomiono w 2004 roku w Bibliotece Jagiellońskiej, przetarto zatem szlaki, później znacznie większa instalacja została zakupiona dla Biblioteki Narodowej.

Współpraca Biblioteki Jagiellońskiej z Biblioteką Narodową w zakresie realizacji celów ważnych dla całego bibliotekarstwa polskiego zaczęła się w 1977 roku, kiedy to z inicjatywy dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej Władysława A. Serczyka odbyło się spotkanie z dyrektorem Biblioteki Narodowej w sprawie ustanowienia Narodowego Zasobu Bibliotecznego. Do idei NZB została następnie zaproszona Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Idea Narodowego Zasobu Bibliotecznego rozciągnęła się na całość polskiego bibliotekarstwa, jednak obecnie jego uczestnikami jest zaledwie dziewięć bibliotek, które muszą spełniać odpowiednie warunki opracowania, przechowywania i ochrony zbiorów.

W ostatnich latach współpraca Biblioteki Jagiellońskiej z Biblioteką Narodową nabrała tempa. Niedawno rozpoczął się projekt Patrimonium, który powstał z inicjatywy Biblioteki Narodowej. Założeniem tego projektu realizowanego w latach 2017–2020 jest udostępnienie polskiego dziedzictwa narodowego w Internecie, wprowadzenie do biblioteki cyfrowej Polona oraz Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej miliona obiektów (652 tys. Biblioteka Narodowa i 348 tys. Biblioteka Jagiellońska). W projekcie zostaną zdigitalizowane czasopisma, rękopisy, stare druki, zbiory kartograficzne, muzyczne i graficzne oraz druki ulotne. Wszystkie obiekty prezentowane w projekcie Patrimonium należą do domeny publicznej, co pozwala je udostępniać w przestrzeni cyfrowej. Projekt Patrimonium jest dofinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach działania 2.3.2 „Cyfrowe udostępnianie zasobów”.

W 2015 roku Biblioteka Narodowa, z inicjatywy dyrektora Tomasza Makowskiego, wystąpiła o program e-Omnis, czyli o jeden wspólny system biblioteczny dla całej Polski. Przeprowadzony przetarg na system biblioteczny wygrała firma Exlibris oferująca system zarządzania biblioteką Alma. Biblioteka Jagiellońska została zaproszona przez Bibliotekę Narodową do udziału w podjęciu tego wyzwania i zdecydowała się na zmianę systemu bibliotecznego oraz współkatalogowanie z Biblioteką Narodową. Działania te mają doprowadzić do sytuacji, w której w Polsce – zamiast kilku dróżek czy ścieżek informacyjnych, idących równolegle – funkcjonuje autostrada informacyjna oparta na zbiorach bibliotecznych – początkowo tych dwóch największych bibliotek, a później na zbiorach praktycznie wszystkich bibliotek chcących wejść do systemu ogólnopolskiego.

Biblioteka Jagiellońska na początku 2017 roku była drugą co do wielkości biblioteką w Polsce. Jej zbiory liczyły prawie 5 milionów 700 tysięcy jednostek, a cały zasób sieci bibliotecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego (34 biblioteki międzywydziałowe, wydziałowe, instytutowe i inne) wyniósł prawie 7 mi- lionów 800 tysięcy jednostek. Zbiory są udostępniane zarówno studentom i pracownikom Uniwersytetu Jagiellońskiego, jak i wszystkim czytelnikom, którzy chcą z nich skorzystać. Intensywna digitalizacja zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej ułatwia korzystanie z jej zasobów. Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa w 2016 roku miała 3 miliony 150 tysięcy odsłon, a korzystało z niej 305 167 użytkowników.