Przedmowa

Zgodnie z zamysłem wydawania „Rocznika Biblioteki Kraków”, który miał zostać urzeczywistniony wraz z powołaniem 1 stycznia 2017 roku jednej, ogólnomiejskiej biblioteki Miasta Krakowa, powstałej w wyniku połączenia czterech samodzielnych bibliotek, a będących ustawowymi reliktami dawnych dzielnic budżetowych – ukazuje się oto trzeci tom tego periodyku, kompozycyjnie nawiązujący do obu poprzednich, zawartością treściową odmienny, ale komplementarny.

Organizator Biblioteki – Miasto Kraków – nadając głosami Rady Miasta, na wniosek Prezydenta Krakowa, statut Bibliotece Kraków, przewidział dla największej wówczas samorządowej biblioteki w Polsce wiele zadań wykraczających poza tradycyjne sfery działalności, właściwe dla oczekiwań i potrzeb rozwojowych mieszkańców potężnego i znaczącego w Europie ośrodka uniwersyteckiego. Standardy i funkcje nowoczesnej biblioteki, opartej na najnowszych systemach i programach technologicznych, nie tylko muszą być blisko czytelnika – użytkownika bibliotecznych zasobów i ofert, ale także wypełnić na najwyższym możliwie poziomie oczekiwane przez lokalne społeczności i środowiska funkcje kulturotwórcze. Obok więc rozwijanej i pielęgnowanej działalności podstawowej Biblioteka Kraków podejmowała wiele ważnych wyzwań nie tylko środowiskowych, ale i śmiało wykraczających poza tradycyjne i uznawane za niezbywalne formy działalności, włączała się w liczne projekty i poczynania miasta, organizowała pod jego patronatem prestiżowe imprezy miejskie i ogólnopolskie, uczestniczyła w konkursach grantowych: lokalnych, lecz najczęściej wszakże resortowych – rządu polskiego. A wszystkie te zabiegi i działania podejmowane były głównie z myślą o podniesieniu poziomu czytelnictwa w Polsce, upowszechnianiu wśród reprezentantów różnych pokoleń kultury czytelniczej oraz pozyskiwaniu najmłodszego pokolenia. Zadania to niełatwe, bo w parze z zarysowanymi celami muszą iść atrakcyjne i ponętne dla określonych grup wiekowych potencjalnych czytelników i użytkowników bibliotek formy działania. Poziom czytelnictwa w Polsce – zwłaszcza w przedziałach wiekowych objętych obowiązkową edukacją – jest katastrofalny. Nie radzą sobie z tym problemem szkoły, które od kilku dziesięcioleci przeżywają już nie tyle stan głębokiego kryzysu, ile wręcz zapaści. W kraju o szczególnie wysokim wskaźniku scholaryzacji, zwłaszcza na poziomie wyższym, odczuwany jest coraz powszechniej problem postępującej ignorancji i wtórnego analfabetyzmu. Biblioteki, zwłaszcza publiczne, muszą być świadomymi swoich celów edukacyjnych sojusznikami szkół.

Biblioteka Kraków, nie posiadając jeszcze docelowej siedziby głównej z nowoczesnymi czytelniami, pracowniami i salami wystawowymi, a dysponując bez mała 60 filiami rozlokowanymi w różnych rejonach miasta, należy – jak stwierdził podczas ostatniej konferencji naukowej, w styczniu 2019 roku, dyrektor Biblioteki Narodowej dr Tomasz Makowski – do tych nielicznych w Polsce wielkomiejskich bibliotek publicznych, w których czytelnictwo rośnie, zwiększa się też systematycznie liczba stałych czytelników, korzystających regularnie z naszych zasobów i ofert.

W roku 2019 dwa pierwsze wiodące w „Roczniku Biblioteki Kraków” działy tematyczne narzuciły uwarunkowania rocznicowe dla Krakowa, jego tożsamości i zrozumienia jego specyfiki znaczące. Pierwszy dotyczy 80. rocznicy wybuchu II wojny światowej, a w konsekwencji różnych aspektów życia w okupowanym przez III Rzeszę mieście; drugi – Nowej Huty, w 70-lecie stworzenia wielkiego podkrakowskiego kombinatu oraz dzielnicy, która miała być socjalistyczną przeciwwagą dla konserwatywnego Krakowa, a stała się – choć nie od razu – jego integralną, ważną społecznie i kulturowo częścią.

Jacek Purchla w obszernym szkicu Architektura III Rzeszy w Krakowie pisze o pomijanych do niedawna zagadnieniach związanych z szerokimi okupacyjnymi planami przebudowy Krakowa, jego „odpolszczenia” i przekształcenia go w Norymbergę Wschodu. Wiązały się z tym projektem między innymi planowana zabudowa Błoń gmachami administracji rządowej oraz traktowana alternatywnie budowa dzielnicy rządowej na Dębnikach. Mimo późniejszych ograniczeń inwestycyjnych Hans Frank zbudował na Wawelu gmach kancelarii. Pozostały z tamtych zamysłów liczne obiekty, między innymi Bank Rolny przy ulicy Dunajewskiego, zespół budynków mieszkalnych przy ulicy Królewskiej oraz najbardziej wyrazisty pomnik architektoniczny III Rzeszy – tak zwany Schloss Wartenberg w Przegorzałach.

Piotr Boroń podejmuje zagadnienia niemieckiej onomastyki tamtego okresu, narzuconej w nazwach ulic, placów, dzielnic i dwujęzycznych szyldów, co wraz z wprowadzonym przez okupantów w 1940 roku urzędowym językiem niemieckim miało prowadzić do rychłej i konsekwentnej germanizacji Krakowa pojmowanego przez okupantów jako miasto odwiecznie niemieckie.

Szkice Jacka Olczyka i Stanisława Dziedzica dotyczą z kolei fenomenu konspiracyjnego życia kulturalnego w stolicy Generalnego Gubernatorstwa, kontaktów uczestniczących w tym życiu osób i zespołów z przedstawicielami delegatury emigracyjnego rządu, tworzenia tajnej samopomocy, wydawania w systemie tak zwanej małej poligrafii książek (między innymi serii tomików poetyckich oraz „Miesięcznika Literackiego”), a wreszcie działalności scenicznej. W życiu konspiracyjnym miały bowiem swój początek teatry, które w historii teatru polskiego odegrały trudną do przecenienia rolę – Teatr Rapsodyczny i Teatr Niezależny Tadeusza Kantora.

W części drugiej „Rocznika” zamieszczamy cztery teksty merytoryczne związane z Nową Hutą. Są one ważnymi przyczynkami do dziejów dzielnicy, zgłębiania specyfiki społecznej i demograficznej jej mieszkańców, traktują ponadto o narzuconych kierunkach przemian. Świadectwa tych złożoności (teksty Karoliny Grodziskiej i Anny Grochowskiej) miały też kontekst edukacyjny, w ścisłym odniesieniu do tworzonego modelu wzorcowego pod wieloma względami miasta (artykuł Urszuli Lisowskiej-Kożuch o nowohuckiej filii Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej). Nowa Huta zaprzepaściła, najpewniej wskutek sprzeciwu planistów sowieckich, swoje szanse rozwojowe, zarzucając szansę budowy fabryki samochodów marki Mercedes, a gdy wraz z popaździernikową odwilżą minęły czasy włodarzenia Wiktora Bonieckiego, scenariusz zmian w Nowej Hucie nie był już możliwy do zrealizowania.

Podobnie jak w poprzednich tomach, zasadniczą część „Rocznika” poświęcamy dorocznej międzynarodowej konferencji naukowej organizowanej przez Bibliotekę Kraków pod patronatem Prezydenta Miasta Krakowa. Uczestniczą w niej przedstawiciele najważniejszych polskich bibliotek nie tylko publicznych, władz samorządowych, akademickich oraz zagranicznych miast partnerskich Krakowa. Jak zawsze ważną rolę w tych obradach pełnią osoby na co dzień zajmujące się najszerzej pojętym bibliotekarstwem. Motywem przewodnim tegorocznej konferencji była dostępność bibliotek w kontekście osób z niepełnosprawnościami, potraktowana zarówno w sferze funkcjonalnej, merytorycznej, jak i technicznej, bo związanej z warunkami technicznymi obiektów bibliotecznych i wprowadzanymi tam udogodnieniami czynionymi na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Wymiana doświadczeń w tym względzie, w odniesieniu zarówno do bibliotek polskich, jak i zagranicznych, jest szczególnie cenna i pożądana. Jak w poprzednich „Rocznikach”, publikujemy też wystąpienia naszych Gości.

W dziale „Miscellanea” zamieszczamy z kolei recenzje książek wyróżnionych w 2019 roku nagrodą Krakowska Książka Miesiąca, wspominamy również o publikacjach wydanych nakładem Biblioteki Kraków we współpracy z Gminą Miejską Kraków, o prestiżowej już dorocznej Nagrodzie Żółtej Ciżemki, przyznawanej za najciekawszą książkę roku dla dzieci i młodzieży, oraz o międzynarodowym sympozjum biografistyki polonijnej.

Życzę Państwu interesującej lektury

Stanisław Dziedzic

Redaktor Naczelny