Izabela Ronkiewicz-Brągiel

Paulina Knapik-Lizak

Biblioteka Kraków

Włączająca rola biblioteki publicznej i jej pracowników

„Biblioteka publiczna jest organizacją ustanowioną, utrzymywaną i finansowaną przez społeczność za pośrednictwem władz lokalnych, regionalnych, narodowych lub poprzez inną formę organizacji społecznych; zapewnia dostęp do wiedzy, informacji, wytworów myśli ludzkiej poprzez szeroką gamę zasobów oraz usług i jest jednocześnie dostępna dla wszystkich członków społeczności bez względu na rasę, narodowość, wiek, płeć, religię, język, stan zdrowia, status ekonomiczny czy pracowniczy i posiadane wykształcenie”¹Działalność bibliotek publicznych. Wytyczne IFLA/UNESCO dla bibliotek publicznych, Warszawa 2002, s. 19..

Niniejszy tekst jest próbą odpowiedzi na pytanie: jakie mają możliwości i jaką pełnią funkcję współczesne biblioteki publiczne i ich pracownicy w procesie włączenia społecznego, ekonomicznego i technologicznego.

Od zarania dziejów biblioteki funkcjonowały jako miejsca gromadzenia, opracowywania i udostępniania źródeł wiedzy i informacji. Zapewniały i zapewniają dostęp do światowej kultury i nauki, rozpowszechniają jej dorobek, inicjują dyskusje i otwierają przestrzeń do spotkań w ramach lokalnej społeczności. Obecnie, gdy tak wiele zależy od szybkiego dotarcia do właściwej ­informacji, rola bibliotek wydaje się szczególnie istotna. Nawet niewielka biblioteka publiczna może się stać miejscem kontaktu z kulturą, informacją i nowoczesną technologią, a bibliotekarz – wsparciem i przewodnikiem zarówno po świecie literatury, jak i po źródłach informacji oraz narzędziach komunikowania się.

Nie wszyscy mogą z równą łatwością korzystać z bogatej oferty bibliotek. Niektóre osoby są wyłączone z dostępu do dóbr kultury z powodów ekonomicznych, społecznych, kulturowych czy technologicznych. Przyczyny wykluczenia są różne i można je podzielić na trzy kategorie:

1. niepełnosprawność fizyczna, umysłowa, niedołęstwo, starość, przez które użytkownicy mają trudności w dotarciu do instytucji, w poruszaniu się po lokalu oraz korzystaniu z tradycyjnych zbiorów bibliotecznych, z wyposażenia biblioteki i znajdujących się w niej urządzeń;
2. problemy społeczne, wśród nich problemy w nauce, kłopoty rodzinne, życie pod kuratelą, przynależność do mniejszości narodowych, bezdomność lub brak pracy itp.; zaliczamy do tej grupy także osoby nienadążające za rozwojem technologicznym, niemające możliwości opłacenia abonamentu za internet, zakupienia sprzętu komputerowego, biletu do teatru, kina czy muzeum, mające braki w wykształceniu;
3. problemy organizacyjne, takie jak źle opracowane regulaminy, niedostosowane do potrzeb użytkowników godziny otwarcia, brak dbałości o użytkownika, brak środków na wyposażenie, niedostosowanie obiektów, nieuzupełnianie zbiorów, niedostateczne kompetencje personelu.

Analizując przyczyny wykluczenia oraz wyłączenia społecznego i technologicznego, można mówić o barierach:

• fizyczno-geograficznych (na przykład dla osób żyjących w miejscach oddalonych od centrów miast oraz dużych ośrodków kultury i nauki);
• fizyczno-sensorycznych (na przykład dla ludzi starszych, niepełnosprawnych),
• kulturalnych (na przykład ze względu na język i tradycje);
• finansowych.

Zadaniem biblioteki jest podjęcie prób zlikwidowania lub przynajmniej zminimalizowania tych barier. O sukcesach będziemy mogli mówić, gdy działania samorządu, władz oraz instytucji i organizacji zostaną skoordynowane. Siłą bibliotek publicznych jest ich ogólna dostępność – często znajdują się blisko miejsca zamieszkania, może z nich korzystać każdy po dopełnieniu niewielu formalności, oferują swoje zbiory i usługi bezpłatnie. Najsłabszą stroną jest skuteczne dotarcie z ofertą do zainteresowanych zarówno bezpośrednio, jak i poprzez organizacje i instytucje partnerskie.

W tej samej kolejności, w jakiej wymieniono przyczyny wykluczenia, można mówić o jego zapobieganiu, a może nawet o wspomaganiu włączenia społecznego czy technologicznego. Służą im:

1. wykorzystanie środków, narzędzi i metod wspomagających włączenie osób z niepełnosprawnością oraz starszych: dostosowanie komunikacji miejskiej do potrzeb osób z niepełnosprawnością, aby ułatwić im dotarcie do biblioteki, wprowadzanie zmian w architekturze i wyposażeniu (biblioteki wyposaża się w podjazdy, windy oraz ergonomiczne, funkcjonalne meble, dostosowane do potrzeb zarówno osób dorosłych, w tym starszych, jak i najmłodszych użytkowników, którym służą na przykład specjalne miejsca do karmienia niemowląt, kąciki zabaw), a wreszcie oferowanie zróżnicowanych zbiorów i usług (w dzisiejszych bibliotekach można wypożyczyć nie tylko książki, w tym drukowane dużą czcionką, ale też audiobooki, książki w formacie MP3 i Daisy, czytaki lub czytniki e-booków; można też skorzystać ze sprzętu komputerowego wyposażonego w programy udźwiękowiające, klawiatury z dużymi kontrastowymi klawiszami przeznaczone dla osób niedowidzących i mających problemy z koordynacją ruchową, a ponadto z usług „książka do domu”, dostępu e-booków);
2. różnorodność zbiorów, wsparcie bibliotekarza, nieodpłatność usług, szeroko rozumiana dostępność i otwartość – ograniczenie formalności przy zapisie oraz korzystaniu ze zbiorów i usług, wydłużanie czasu udostępniania zbiorów, nieocenianie, nieformalna edukacja (organizowanie bezpłatnych szkoleń, na przykład kursów komputerowych, warsztatów, wykładów i prelekcji, nieodpłatne udostępnianie sprzętu i oprogramowania, w tym drogiego oprogramowania specjalistycznego);
3. analiza potrzeb i oczekiwań, preferencji i trendów, uproszczenie regulaminów i procedur, a także przygotowanie długofalowej strategii dostosowania infrastruktury oraz zbiorów i usług do potrzeb specjalnych grup użytkowników (nie tylko osób z niepełnosprawnością, ale też seniorów, rodziców z małymi dziećmi, młodzieży, imigrantów, turystów itd.).

Technologie informacyjne (między innymi digitalizacja) bardzo wspierają proces włączenia społecznego. Rozwiązują wiele problemów związanych z pokonaniem odległości. Osoby z trudnościami w poruszaniu się lub mieszkające z dala od centrów nauki i kultury mają ułatwiony dostęp do zasobów cyfrowych bibliotek, archiwów i muzeów. Poprzez sieć można z ich zbiorów korzystać we własnym domu pod warunkiem posiadania sprzętu, środków na opłacenie dostępu do internetu oraz kompetencji (umiejętności posługiwania się sprzętem komputerowym oraz efektywnego i krytycznego przeszukiwania sieci). Odpowiednie zabezpieczenie finansowe muszą również posiadać instytucje kultury, aby planować i realizować zakupy lub wymianę sprzętu, nowoczesnego oprogramowania i licencji oraz zatrudnienie wysoko wykwalifikowanych kadr.

Współczesne biblioteki mogą też wspierać integrację osób z niepełnosprawnością z osobami zdrowymi, pomagać chorym i niepełnosprawnym w odnalezieniu własnej tożsamości i drogi życiowej, przywracać im wiarę w siebie oraz poczucie godności i sprawczości, a wreszcie kształtować prawdziwy obraz osób z niepełnosprawnościami w życiu społecznym, zapobiegać utrwalaniu stereotypowego myślenia o ich potrzebach i możliwościach uczestnictwa w życiu społecznym.

Aby pełnić wspomniane funkcje i zadania, biblioteki powinny dysponować odpowiednią przestrzenią, zbiorami, wyposażeniem oraz programem, ale przede wszystkim wyszkolonymi, posiadającymi wiedzę i umiejętności, pełnymi empatii i chęci do działania pracownikami. Najlepiej wyposażona przestrzeń, najbogatszy księgozbiór oraz najstaranniej opracowany program okażą się bezużyteczne bez kompetentnego, wrażliwego bibliotekarza, a nawet szerzej: pracownika biblioteki. Dlatego tak ważne jest przygotowanie kadr do pracy ze specjalnymi grupami użytkowników.

Współczesny bibliotekarz to osoba kompetentna, pomysłowa, twórcza, komunikatywna, posługująca się nowymi technologiami i narzędziami, prowadząca różnorodne formy pracy z czytelnikiem, a przede wszystkim świetnie znająca rynek wydawniczy. Przy obecnym rozwoju nowoczesnych technologii niezbędne jest sukcesywne szkolenie bibliotekarzy zdolnych do wystarczająco szybkiego reagowania na zachodzące zmiany i prezentowania oferty atrakcyjnej dla wszystkich grup potencjalnych odbiorców. Biblioteki publiczne powinny być powszechnie otwartą przestrzenią usługową i miejscem zaufania społecznego. Dlatego pracownicy powinni zdobywać nowe umiejętności i ­kompetencje, które pozwolą im skutecznie animować kulturę i życie społeczne dostosowane do potrzeb czytelników, w tym specjalnych grup użytkowników.

Istnieją różne możliwości i sposoby zdobywania wiedzy oraz nowych kompetencji. Dokształcanie może mieć formę instytucjonalną (na przykład kursy, szkolenia, konferencje, studia) albo samokształceniową (na przykład czytanie bieżącej literatury branżowej i wymiana doświadczeń z innymi bibliotekarzami).

Wychodząc naprzeciw tym wyzwaniom, Biblioteka Kraków aplikowała do konkursu grantowego organizowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W 2018 roku udało się pozyskać środki na realizację projektu Kreatywny Bibliotekarz – cykl szkoleń dla pracowników bibliotek publicznych, który dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

Zadanie realizowano od września do listopada 2018 roku. W ramach projektu zorganizowano szkolenia, wykłady, prelekcje oraz warsztaty przeznaczone dla bibliotekarzy Biblioteki Kraków oraz pracowników bibliotek publicznych z terenu Małopolski. Celem było podniesienie kwalifikacji zawodowych bibliotekarzy oraz nabycie przez pracowników bibliotek publicznych nowych umiejętności i kompetencji, które pozwolą im przygotować atrakcyjną i nowoczesną ofertę, prowadzić bardziej skuteczne działania czytelnicze i kulturalne, a także wzmacniać rolę biblioteki w środowisku lokalnym. Szczególną uwagę zwrócono na pracę z osobami z niepełnosprawnością. Tym zagadnieniom poświęcono ponad połowę szkoleń. Do współpracy zaproszono pracowników naukowych Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Uniwersytetu Wrocławskiego, a także pracowników bibliotek publicznych i pedagogicznych, przedstawicieli stowarzyszeń oraz profesjonalnych trenerów i szkoleniowców. Znaleźli się wśród nich między innymi: prof. dr hab. Alicja Baluch, dr hab. Grzegorz Leszczyński, prof. UW, dr hab. Małgorzata Fedorowicz-Kruszewska, prof. UMK, dr hab. Michał Rogoż, prof. UP, dr Magdalena Cyrklaff-Gorczyca, dr Lidia Ippoldt, dr Anna Marchewka, dr Anna Mierzecka, dr Renata Aleksandrowicz, dr Krystyna Rybicka, Anna Maria Czernow, Marcin Skrabka, Aleksandra Sztajerwald, Adam Stromidło, Szczepan Cieślak i Maria Widerowska.

Podczas spotkań, podzielonych na bloki tematyczne, poruszano następujące zagadnienia:

• terapeutyczna rola literatury (cykl wykładów i warsztatów z zakresu biblio- i bajkoterapii);
• współczesna literatura polska i światowa dla dzieci, młodzieży i dorosłych (wykłady pracowników naukowych);
• grafika i książka artystyczna;
• obsługa specjalnych grup użytkowników: osób z niepełnosprawnością, autyzmem, zespołem Aspergera, osób niedosłyszących i głuchych (uczestnicy warsztatów poznali podstawowe zwroty Polskiego Języka Migowego);
• aktywizacja i integracja seniorów oraz przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu tej grupy użytkowników (w tym warsztaty poświęcone technikom pamięciowym i wspomaganiu rozwoju seniorów);
• komunikacja interpersonalna i sposoby radzenia sobie z wymagającym czytelnikiem;
• innowacyjne metody pracy z czytelnikiem (na przykład zajęcia z elementami arteterapii, muzykoterapii, warsztaty programowania, tworzenia gier terenowych i literackich).

Niezwykle ważne okazały się szkolenia dotyczące obsługi specjalnych grup użytkowników. Zachęciły uczestników do dyskusji, wymiany doświadczeń, a także do dalszego kształcenia, ponieważ bibliotekarze nieustannie napotykają w swojej pracy problemy i trudności związane z obsługą osób z niepełnosprawnością.

W ramach projektu Kreatywny Bibliotekarz – cykl szkoleń dla pracowników bibliotek publicznych zorganizowano 17 szkoleń, w których wzięły udział 442 osoby (w tym 388 pracowników Biblioteki Kraków oraz 54 pracowników bibliotek publicznych z terenu Małopolski). Szkolenia często miały formę wielogodzinnych spotkań; zrealizowano łącznie 68 godzin dydaktycznych. Warto dodać, że w szkoleniach dotyczących obsługi specjalnych grup użytkowników uczestniczyło 160 osób.

Rezultaty szkoleń widoczne są w codziennej pracy bibliotekarzy, podczas obsługi czytelników oraz prowadzenia działalności kulturalno-edukacyjnej. Pracownicy biblioteki współpracują ze szkołami specjalnymi i integracyjnymi oraz stowarzyszeniami działającymi na rzecz osób z niepełnosprawnością. Zasięg podejmowanych działań jest sukcesywnie rozszerzany.

Analiza ankiet ewaluacyjnych wskazała, że bibliotekarze nadal potrzebują różnych form dokształcania, a wiele tematów wymaga pogłębienia podczas dodatkowych spotkań, dlatego w 2018 roku opracowano projekt szkoleń na 2019 rok i przesłano do konkursu grantowego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W oczekiwaniu na wyniki przygotowywany jest już szczegółowy plan szkoleń i warsztatów na rok 2019.

Wielokrotnie w czasie konferencji wspomniano, że biblioteki publiczne i przede wszystkim ich pracownicy powinni być otwarci na każdego czytelnika, ponieważ każdy z nas chce być traktowany specjalnie i wyjątkowo. Mówiąc o specjalnych grupach użytkowników, warto mieć na uwadze wszystkie osoby korzystające z bibliotek. Rolą bibliotekarzy jest włączanie potencjalnych czytelników w aktywne życie placówki i tworzenie przestrzeni społecznej sprzyjającej dialogowi i integracji.