Janusz M. Paluch

Biblioteka Kraków

Krakowska Książka Miesiąca

Dzieje przyznawania nagród artystom sięgają starożytności, „co najmniej końca szóstego wieku p.n.e., kiedy to coroczne festiwale łączące muzykę, poezję i dramat rozprzestrzeniły się po miastach środkowo-wschodniej Grecji” – pisze James F. English w książce Ekonomia prestiżu poświęconej między innymi nagrodom literackim w świecie¹J.F. English, Ekonomia prestiżu, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2013, s. 47.. W powojennej Polsce, a właściwie na parę miesięcy przed zakończeniem II wojny światowej, pierwsze w nowej rzeczywistości nagrody literackie przyznane zostały w marcu i kwietniu 1945 r. przez ówczesne Ministerstwo Kultury i Sztuki, a wśród laureatów byli Czesław Miłosz i Julian Przyboś. Nagrody wręczył Kazimierz Wyka w krakowskim Domu Literatury²P. Dudziak, http://culture.pl/pl/artykul/polskie-nagrody-literackie-od-1918-roku; A. Franaszek, Miłosz. Biografia, Kraków 2011, s. 374..

Nagroda Krakowskiej Książki Miesiąca została ustanowiona w 1995 r. przez Śródmiejski Ośrodek Kultury w Krakowie³Śródmiejski Ośrodek Kultury w Krakowie powołany został w 1979 r., działalność prowadził do czerwca 2017 r. w kamienicy Lamellich przy ul. Mikołajskiej 2., którego misją było między innymi upowszechnianie i promowanie literatury, książek popularnonaukowych, wspieranie czytelnictwa. Nagroda była jednym z wielu programów Ośrodka, które docelowo, między innymi poprzez promocję tytułów, autorów i treści sprzyjały kształtowaniu gustów i zainteresowań literackich krakowian. Inicjatorami ustanowienia Nagrody Krakowskiej Książki Miesiąca byli Jan Pieszczachowicz – wówczas redaktor naczelny Wydawnictwa Fogra, Stanisław Dziedzic – wtedy wicedyrektor Wydziału Spraw Społecznych Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie, oraz piszący te słowa, w tamtym czasie dyrektor Śródmiejskiego Ośrodka Kultury w Krakowie.

Idea promowania książek związanych z Krakowem poprzez ich nagradzanie rodziła się właściwie od lat 90. XX w. Lata 80. ubiegłego wieku pozostawiły po sobie absmak stanu wojennego uprzykrzający życie kulturalno-społeczne – szczególnie w sferze literatury – aż do dzisiaj. W następstwie stanu wojennego istniały dwa zwalczające się wzajemnie stowarzyszenia literackie i stowarzyszenia dziennikarskie, a w tle dotkliwy upadek prasy, kryzys wydawnictw i księgarń. Krakowska książka była zauważana i promowana w głównej mierze przez popołudniowy dziennik „Echo Krakowa”, który do jakiegoś czasu wyłaniał krakowską książkę roku.

Pierwsza połowa lat 90. ubiegłego wieku to okres przekształceń samorządowych, którym podlegały także instytucje kultury, w głównej mierze artystyczne, ale i instytucje upowszechniania kultury, będące – mimo wewnętrznych reorganizacji – często traktowane jako niechciany spadek po minionym systemie. Druga połowa lat 90. to czas postępującej stabilizacji budżetowej, co pozwalało na podejmowanie nowych wyzwań.

W takiej atmosferze powołano Nagrodę Krakowska Książka Miesiąca.

Regulamin nagrody, napisany przez pomysłodawców jeszcze w 1994 r., w ciągu tych lat poddany zaledwie niewielkim korektom, obowiązuje do dzisiaj. Stawia on przede wszystkim na krakowskość, starając się jednak nikomu nie zamykać drogi do jej otrzymania. Regulamin pozwala nagradzać pisarzy z Krakowa, ale i z Polski (nawet żyjących poza granicami, lecz tworzących w języku polskim), jeśli napisali książkę o Krakowie albo jej akcja rozgrywała się w naszym mieście. O nagrodę mogą ubiegać się nie tylko wydawnictwa krakowskie, ważne, aby przedstawiona do nagrody książka poświęcona była Krakowowi lub jej autor był mieszkańcem Krakowa.

Zakładano, że fundatorami nagrody będą podmioty prywatne (kilka pierwszych nagród sfinansowanych zostało przez krakowskich przedsiębiorców), Śródmiejski Ośrodek Kultury (w ramach posiadanych środków), a głównym patronem nagrody od początku jej istnienia był Prezydent Miasta Krakowa. W czerwcu 2017 r., zgodnie z decyzją prezydenta Krakowa prof. Jacka Majchrowskiego, pieczę organizacyjną i merytoryczną nad Nagrodą Krakowskiej Książki Miesiąca powierzono nowo utworzonej instytucji kultury – Bibliotece Kraków.

W okresie 23 lat realizacji konkursu o Nagrodę Krakowskiej Książki Miesiąca nie zawsze było bezstresowo. Nigdy nie brakowało książek, autorów i wydawców. Gorzej bywało z finansami. Brakowało ich w czasach kryzysowych, niełatwych dla instytucji budżetowych. Trzeba też wyraźnie powiedzieć, że Nagroda Krakowskiej Książki Miesiąca nigdy nie miała wysokiego budżetu. Autorzy książek traktowali ją raczej jako prestiżowe wyróżnienie, na ogół nie zwracając uwagi na finansowy wymiar nagrody. Dlatego też kapituła Nagrody Krakowskiej Książki Miesiąca – na szczęście w krótkich okresach braku środków finansowych – nie zaprzestawała przyznawać nagród, które wówczas miały rzeczywiście wymiar honorowy. Apele o pomoc finansową kierowane przez Śródmiejski Ośrodek Kultury do prezydenta miasta, przewodniczącego Rady Miasta Krakowa ydenta ds. kultury, prof. Jackowi Majchrowskiemu – Prezydentowi Miasta Krakowa, Bogusławowi Kośmiderowi – przewodniczącemu Rady Miasta Krakowa, oraz Stanisławowi Dziedzicowi – członkowi kapituły w czasach, kiedy pełnił funkcję dyrektora Wydziału Kultury i Dziedzictwa Narodowego UMK.

Brak środków finansowych uniemożliwiał korzystanie z płatnej promocji w mediach. Organizator nagrody mógł polegać w sprawach promocji i reklamy wyłącznie na własnych pracownikach i ich umiejętnościach. Przez lata medialnym partnerem Nagrody Krakowskiej Książki Miesiąca był „Dziennik Polski”, miesięcznik społeczno-kulturalny „Kraków”, często wspierało ją Radio Kraków, czasami Telewizja Kraków.

W kapitule nagrody znalazły się osoby znane i cenione w krakowskim środowisku kulturalnym i naukowym. Obecnie w skład kapituły wchodzą: Karolina Grodziska – dyrektor Biblioteki PAN i PAU, Elżbieta Zechenter-Spławińska – poetka, Zofia Gołubiew – wieloletnia dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie, Stanisław Dziedzic – dyrektor Biblioteki Kraków, publicysta, krytyk i historyk literatury, Stanisław Burkot – historyk i krytyk literacki, wieloletni wykładowca akademicki dawnej WSP im. KEN w Krakowie, Stanisław Stabro – poeta i krytyk literacki, wieloletni nauczyciel akademicki UJ, Marcin Wilk – krytyk literacki, Wacław Krupiński – publicysta kulturalny, przez wiele lat kierownik działu kultury w krakowskim „Dzienniku Polskim”, Jacek Wojciechowski – publicysta i krytyk literacki, wieloletni dyrektor WBP w Krakowie i wykładowca na wydziale bibliotekarstwa UJ, Jan Pieszczachowicz – redaktor naczelny miesięcznika „Kraków”, publicysta i krytyk literacki, przewodniczący kapituły, oraz piszący te słowa. W latach wcześniejszych wśród jurorów byli także nieżyjący już Janusz Bogdanowski – architekt i konserwator zabytków, Jan Ostrowski – dyrektor Zbiorów Sztuki na Wawelu, historyk sztuki, Adam Małkiewicz – historyk sztuki, wieloletni pedagog UJ i UPJPII, Jacek Bomba – lekarz, praktyk i pedagog CM UJ, oraz Andrzej Nowakowski – dyrektor Wydawnictwa Universitas, publicysta i pedagog UJ. Praca z tak szacownym gronem była i jest zaszczytem oraz przyjemnością. Rozmowy o książkach, autorach, często opowieści o życiu literackim Krakowa okraszane anegdotami umilały często niełatwy proces – kandydatów do nigdy nie brakowało – wybierania laureatów Nagrody Krakowskiej Książki Miesiąca. Praca kapituły zawsze miała charakter społeczny.

Trudno dzisiaj powiedzieć, ile razy dokładnie obradowała kapituła nagrody, bowiem odbywały się spotkania organizacyjne, których efektem były różnego rodzaju ustalenia, a nie przyznanie nagrody. To, że spotkaliśmy się w ciągu lat 1995–2017 aż 208 razy, udokumentowane jest przyznaniem tylu nagród, którymi uhonorowano 209 autorów i 11 wydawców. Trudno w tym miejscu wymienić wszystkich nagrodzonych laureatów, ale nie można też nikogo nie wymieniać. Wszyscy laureaci odnotowani są w internetowej Wikipedii pod hasłem Nagroda Krakowskiej Książki Miesiąca, a ja stworzyłem w tym miejscu listę laureatów, którzy będą przedstawicielami każdego roku. Wszystko zaczęło się w lutym 1995 r. od dr. Kazimierza Olszańskiego, fascynującego się artystycznymi dokonaniami Kossaków, który własnym sumptem wydał bardzo cenną książkę-album, swoistą encyklopedię wiedzy o Kossakach – Niepospolity ród Kossaków. Wśród nagrodzonych w 1996 r. znalazł się noblista Czesław Miłosz uhonorowany za Legendy współczesności. W kolejnych latach laureatami byli: Leszek A. Moczulski, ks. prof. Józef Tischner, Stanisław Lem, prof. Tadeusz Ulewicz, Ewa Lipska, prof. Andrzej Szczeklik, Adam Zagajewski, Sławomir Mrożek, Ryszard Krynicki, Adam Ziemianin, prof. Walery Pisarek, prof. Jacek Woźniakowski, Jerzy Stuhr, prof. Andrzej Betlej, prof. Andrzej Zoll, Józefa Hennelowa, prof. Marian Stala, Ziemowit Szczerek, Jacek Dehnel, Piotr Tarczyński, Barbara Gawryluk i prof. Wojciech Ligęza. Warto wspomnieć, że prof. Wojciech Ligęza otrzymał nagrodę za wstęp i dobór wierszy do tomu Wisławy Szymborskiej Wybór wierszy, który ukazał się w prestiżowej serii Biblioteka Narodowa edytowanej przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu. Kapituła, w tym przypadku odstępując od zasady nagradzania autorów książek, doceniła niezwykłej rangi i stanowiący odrębną całość wstęp do wyboru wierszy Wisławy Szymborskiej. W latach 90. XX w. kapituła nagrody chciała uhonorować krakowską noblistkę za jeden z tomów wierszy. Wisława Szymborska jednak nagrody nie przyjęła. Uzasadniając swą decyzję, w rozmowie z Janem Pieszczachowiczem stwierdziła, że po otrzymaniu literackiej Nagrody Nobla postanowiła nie przyjmować żadnych nagród. Nagroda dla prof. Wojciecha Ligęzy jest zatem pośrednio też uhonorowaniem twórczości Wisławy Szymborskiej.

Dwadzieścia trzy lata istnienia Nagrody Krakowskiej Książki Miesiąca jest też bez wątpienia sukcesem krakowskiego samorządu i Śródmiejskiego Ośrodka Kultury. Oddanie tej nagrody w czerwcu 2017 r. pod opiekę Bibliotece Kraków będzie jej nowym etapem, a instytucja mająca dbać o książki i kształtować czytelnicze gusta z dużą pieczołowitością zajmie się również nagrodą literacką. Wszak nagrodzone książki laureatów znajdują się na bibliotecznych półkach, skąd trafiają do wiernych czytelników w Krakowie.

Poniżej prezentujemy książki nagrodzone tytułem Krakowskiej Książki Miesiąca w 2017 r. Gorąco zachęcamy do ich lektury!