Ewa Danowska

Tarnowska Szkoła Wyższa ANS
ORCID: 0000-0002-3273-4020

„Ojczyzny trza bronić w tej chwili!” Nieznany dramat Włodzimierza Tetmajera

Na mocy Uchwały Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 29 listopada 2022 następny rok został ustanowiony Rokiem Włodzimierza Przerwy-Tetmajera. W uzasadnieniu tej decyzji przypomniano, że właśnie w 2023 roku przypada setna rocznica śmierci tego „malarza, grafika, poety, prozaika, dramaturga, scenografa, publicysty, działacza politycznego aktywnie zaangażowanego w walkę o niepodległość Polski, człowieka o ogromnej odwadze i sile charakteru, wspaniałego męża, ojca i przyjaciela”¹Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 29 listopada 2022 r. (…), https://sip.lex.pl/akty-prawne/mp-monitor-polski/ustanowienie roku 2023 Rokiem Włodzimierza Przerwy-Tetmajera (dostęp: 2.09.2023)..

Nie pierwszy raz doceniono Włodzimierza Tetmajera na najwyższym szczeblu, bowiem w grudniu 2013 roku Sejm RP uczcił stosowną uchwałą 90. rocznicę jego śmierci. Z okazji setnej rocznicy ważnej rezolucji Koła Polskiego, do którego należał, 28 V 2017 roku w Krakowie odbyła się konferencja naukowa poświęcona Włodzimierzowi Tetmajerowi „Początek drogi do niepodległości Polski”. Rok później jego pamięci poświęcono wydarzenie „Krakowska Godka − festiwal gwary i tradycji krakowskiej” odbywające się w kilku powiatach Małopolski. Ponadto w 2020 roku został zrealizowany przez TVP film dokumentalny Gospodarz. Włodzimierz Tetmajer znany i nieznany według scenariusza i w reżyserii Marii Guzy²J. Daranowska-Łukaszewska, Tetmajer (Przerwa-Tetmajer) Włodzimierz Sylwester Leon, Polski słownik biograficzny, t. 53, Warszawa−Kraków 2021, s. 345..

Włodzimierz Tetmajer z rodziną przed domem w Bronowicach, 1915 r., Polona, sygn. F.15650/IV

Należy także podkreślić, że w ramach obchodów Roku Włodzimierza Tetmajera w Muzeum Krakowa w Pałacu Krzysztofory została zorganizowana monograficzna wystawa czasowa malarstwa „Włodzimierz Tetmajer. Siła barw i temperamentu”. Towarzyszyły jej istotne wydarzenia, jak konferencja naukowa 10 listopada 2023 roku „Oblicza Włodzimierza Tetmajera” wraz z innymi inicjatywami przypominającymi jego postać i zasługi.

Na łamach dwutygodnika miejskiego „Kraków.pl” ukazała się informacja, że w związku z Rokiem Włodzimierza Tetmajera pod koniec roku 2023 w dzielnicy VI Bronowice, nieopodal ul. Tetmajera i Strugi Bronowickiej, pojawi się Park Tetmajera. Bogaty w różnorodną roślinność, między innymi malwy, rudbekie czy piwonie, ma nawiązywać do klimatu dawnych bronowickich chat i ogrodów, stanowiąc malownicze miejsce na mapie Krakowa oraz służąc wypoczynkowi jego mieszkańców³Park Tetmajera – kolejny park na mapie miasta, „Dwutygodnik Miejski Kraków.pl”, nr 15 (331), 27 września 2023, s. 13..

Franciszek Ziejka napisał, że: „Tylko wybrani pisarze i poeci czy artyści doczekali się legendy już za swojego życia”. Zaliczył do nich Włodzimierza Tetmajera, któremu krakowski prozaik Ignacy Maciejowski Sewer poświęcił nowelę, a właściwie minipowieść pod tytułem Bajecznie kolorowa, opublikowaną w 1898 roku. W literackiej formie przedstawił w niej dzieje miłości Tetmajera, bądź co bądź szlacheckiego pochodzenia, i córki bronowickiego gospodarza Anny Mikołajczykówny oraz ich ślub, który odbił się głośnym echem w krakowskim środowisku, oburzonym tym mezaliansem⁴F. Ziejka, Włodzimierz Tetmajer – gorące i szlachetne serce, „Rocznik Biblioteki Kraków” 2: 2018, s. 15..

Kim był, czym zasłynął i zapisał się w dziejach Włodzimierz Tetmajer? Jego dokładny życiorys i opis działalności został ujęty w biogramie zamieszczonym w „Polskim Słowniku Biograficznym”. Urodził się 31 grudnia 1861 roku w Harklowej pod Nowym Targiem jako syn Adolfa Tetmajera, marszałka szlachty nowotarskiej, i Leonii z Krobickich. Po śmierci matki i powtórnym ożenku ojca z Julią Grabowską wychowywał się w Ludźmierzu wraz z przyrodnim bratem Kazimierzem, późniejszym poetą. Początkowe nauki pobierał w domu, a od 1873 roku kształcił się w Gimnazjum św. Anny w Krakowie, wykazując i rozwijając zdolności artystyczne. Jeszcze przed maturą został nadzwyczajnym słuchaczem krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych (SSP). Chociaż podjął studia na Wydziale Filozoficznym UJ, to powrócił jednak do SSP. Jego pasją było taternictwo i oczywiście sztuka. Malował w plenerze – pejzaże wiejskie i motywy chłopskie, a artystyczne doświadczenia zdobywał nie tylko w Krakowie, ale też w Monachium, Paryżu i Wiedniu. Od 1889 roku przez kolejne cztery lata był uczniem Jana Matejki. Zaprzyjaźniony malarz Ludwik de Laveaux zachęcił go, by w poszukiwaniu modeli i pejzaży odwiedził Bronowice. Poznał tam córkę miejscowego gospodarza, Annę Mikołajczykównę, i w 1890 roku, mając dwadzieścia dziewięć lat, wziął z nią ślub, co odbiło się szerokim echem w krakowskim środowisku oraz na pewien czas ochłodziło rodzinne i towarzyskie stosunki artysty⁵J. Daranowska-Łukaszewska, Tetmajer (Przerwa-Tetmajer), dz. cyt., s. 337−338. O przyrodnim bracie W. Tetmajera, Kazimierzu, zob. W. Czernianin, Tetmajer (Przerwa-Tetmajer) Jan Kazimierz, Polski słownik biograficzny, t. 53, Warszawa−Kraków 2021, s. 326−335. Więcej o dzieciństwie, młodości, zdobywaniu wykształcenia oraz stosunkach z macochą i przyrodnim bratem zob.: J. Dużyk, Sława, Panie Włodzimierzu, Kraków 1998, s. 36−144.. Po wielu już latach o Annie Tetmajerowej mówiło się w Krakowie „pani Włodzimierzowa”, tak jak o hrabinach Potockich z pałacu Pod Baranami: „pani Adamowa”, „pani Alfredowa” czy „pani Andrzejowa”. Zygmunt Nowakowski dodał: „Wielka to była dama Krakowa, ta dziewczyna z Bronowic, która została żoną dobrego, tęgiego malarza Tetmajera”⁶Z. Nowakowski, Złota podkowa, w: Lajkonik na wygnaniu. Felietonów sto i jeden (1950−1962), Londyn 1963, s. 144, 148..

Adam Grzymała-Siedlecki tak scharakteryzował Tetmajera: „Kwintesencja ziemiańskiego syna w postawie, w temperamencie, urodzonego do konia i flinty, paniczyk w gustach, a umysłowo i emocjonalnie szlachcic polski z XVII wieku”⁷A. Grzymała-Siedlecki, Nie pożegnani, posłowie J. Krzyżanowski, Kraków 1972, s. 116.. Nic dziwnego, że wzbudził zarówno zainteresowanie, jak i oburzenie ożenkiem z chłopką.

Jak już zostało wspomniane, po latach środowisko krakowskie zaakceptowało małżeństwo Tetmajera, doceniając takt, gospodarność, tolerancję i prawy charakter Anny. Do ich dworku przybywali artyści i politycy, np. Stanisław Wyspiański, Wojciech Kossak, Henryk Sienkiewicz, Aleksander Gierymski, Idalia Pawlikowska, Ignacy Daszyński czy Wojciech Korfanty. Tworzyli swego rodzaju „salon” w środowisku nie tylko krakowskim. W dworku Tetmajerów bywali też podejmowani młodzi malarze przyjeżdżający malować bronowickie pejzaże⁸S. Dziedzic, Włodzimierz Tetmajer. Artysta i polityk, w: Włodzimierz Tetmajer. Inicjator drogi do niepodległości Polski, zeszyt dokumentacyjny, red. T. Skoczek, Warszawa 2017, s. 31..

Dwa lata po ślubie Włodzimierz Tetmajer wyjechał na roczne stypendium do Włoch. Przez kilka lat wraz z żoną spędzał zimy w Krakowie, a lato w gospodarstwie teściów, gdzie zbudował sobie pracownię. Wiosną 1895 roku zamieszkał z powiększająca się rodziną w nowo wybudowanym drewnianym domu krytym strzechą w Bronowicach Małych. Jak się z czasem miało okazać, przypisywane mu chłopomaństwo nie było jedynie pozą. Realizował swoją artystyczną pasję, corocznie wystawiając w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) prace głównie o tematyce wiejskiej, ale też eksponował obrazy w Warszawie, Lwowie i Berlinie. Dzięki cesarskiemu stypendium spędził pewien czas we Włoszech, o czym zostało wspominane, a w 1893 roku miał pierwszą indywidualną wystawę w gmachu TPSP. Zajmował się również ilustrowaniem książek i wszedł w skład ekipy malującej Panoramę Racławicką, specjalizując się w scenach rodzajowych i postaciach chłopów. Został członkiem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, wiedeńskiego Stowarzyszenia Artystów „Secesja”, a także udzielał lekcji malarstwa dla kobiet, w początkach XX wieku opracowywał scenografie teatralne i kostiumy⁹J. Daranowska-Łukaszewska, Tetmajer (Przerwa-Tetmajer), dz. cyt., s. 338−339. O twórczości artystycznej i malarskiej W. Tetmajera zob. więcej: S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Malarze Młodej Polski, Kraków 1995; M. Marek, Włodzimierz Tetmajer: Siła barw i temperamentu. Katalog wystawy Muzeum Krakowa, Pałac Krzysztofory 30 czerwca − 12 listopada 2023, Kraków 2023; Włodzimierz Tetmajer 1862−1923, wstęp J. Dużyk, Olsztyn 1972; J.A. Nowobilski, Sakralne malarstwo ścienne Włodzimierza Tetmajera, Kraków 1994; tenże, Włodzimierz Tetmajer (1861−1923), Kraków 1998; Od szkicu do obrazu – Włodzimierz Tetmajer i jego Bronowice. Katalog wystawy w Muzeum Okręgowym w Lesznie, red. G. Michalak, Leszno 2005; B. Franke, Nurt chłopomanii w twórczości Stanisława Radziejowskiego, Ludwika Stasiaka, Włodzimierza Tetmajera, Wincentego Wodzinowskiego i Kacpra Żelechowskiego, Warszawa 2003; J. Czernecki, Wspomnienia: Włodzimierz ­­Tetmajer, Józef Mehoffer, Wiktor Poraj-Chlebowski, Wincenty Kasprzycki, Kraków 2021 (tam: barwne reprodukcje prac W. Tetmajera). .

Jak zauważył Józef Dużyk, autor jego obszernej i wyczerpującej biografii: ­„Artystyczna droga Włodzimierza Tetmajera nie była usłana różami. Kroczył po niej mozolnie, ponosił klęski, napotykał na obojętność, nie znajdował łatwo nabywców na ­obrazy”¹⁰J. Dużyk, Sława, Panie Włodzimierzu, dz. cyt., s. 145. Należy zaznaczyć, że J. Dużyk poświęcił życiu i twórczości W. Tetmajera kilka publikacji, np.: Włodzimierz Tetmajer. Życie i twórczość, „Nauka dla wszystkich”, nr 159, Kraków 1971; Z życia i twórczości Włodzimierza Tetmajera, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie” 16: 1976, s. 163−220..

Zaczął się angażować w działalność społeczną i polityczną. W 1892 roku zadebiutował na łamach dwutygodnika „Myśl” jako publicysta, wszedł w skład wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Krakowie, a od 1897 brał udział w działalności tajnej Ligi Narodowej. Rozwijał twórczość, pisząc nowele. Utwory Tetmajera ukazywały się na łamach niemal pięćdziesięciu periodyków o różnym charakterze, między innymi w „Bluszczu”, „Czasie”, „Dzienniku Cieszyńskim”, „Gazecie Podhalańskiej”, „Gońcu Krakowskim”, „Przyjacielu Ludu” czy „Tygodniku Ilustrowanym”¹¹Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”, t. 16, cz. 1, Literatura pozytywizmu i Młodej Polski, oprac. zespół pod kier. Z. Szweykowskiego i J. Maciejewskiego, Warszawa 1980, s. 92..

Zasłynął jako Gospodarz, bohater Wesela Stanisława Wyspiańskiego, dramatu osnutego na kanwie autentycznego wesela Lucjana Rydla z Jadwigą, młodszą siostrą Anny Tetmajerowej, które odbyło się w domu Tetmajerów. Z czasem postać sceniczna zaczęła przesłaniać swój pierwowzór – Włodzimierza Tetmajera, barwną postać epoki młodopolskiej¹²S. Dziedzic, Włodzimierz Tetmajer, dz. cyt., s. 12..

W 1902 roku Włodzimierz Tetmajer zakupił większy dom dla rodziny (małżonkowie mieli dziewięcioro dzieci) – dawny folwark franciszkański, który wyremontował. Mieściła się tam między innymi jego pracownia oraz pokój dla przyjaciół. Po kilku latach sprzedał stary dom Lucjanowi Rydlowi. W początku XX wieku podejmował się malowania polichromii w wielu kościołach, np. Mariackim w Krakowie, w Sosnowcu, Bieczu, podkrakowskiej Modlnicy, Wieliczce, Kaliszu, projektował też witraże oraz dużo malował, przede wszystkim portrety na zlecenia prywatne. Intensywnie pracował, czego dowodem może być jego wystawa indywidualna w Krakowie w listopadzie 1910 roku, gdzie pokazał prawie 180 nowych obrazów olejnych, akwarel i szkiców¹³J. Daranowska- Łukaszewska, Tetmajer (Przerwa-Tetmajer), dz. cyt., s. 337−342.. W tym samym roku został przez Akademię Umiejętności uhonorowany za całokształt twórczości nagrodą im. Probusa Baczewskiego, przeznaczoną dla twórców podejmujących tematy z historii Polski. Podkreślono fakt, że w obrazach Tetmajera jest „pełna zamaszystość, niemal brutalna kolorystyczna werwa”. Komitet docenił jego twórczość dopiero w 1910 roku, choć i wcześniej bywał nominowany, np. za wykonanie polichromii w kaplicy królowej Zofii na Wawelu¹⁴J. Dużyk, Z dziejów nagrody im. Probusa Baczewskiego, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie” 18: 1978, s. 179−182..

Obok pracy artystycznej Tetmajer poświęcił się działalności niepodległościowej i zaangażował w ruch ludowy. Przyczyn jego zainteresowania polityką i działalnością społeczną Józef Dużyk dopatrywał się w wojskowo-patriotycznych tradycjach rodu, miłości do ojczyzny i chęci ujrzenia jej jako niepodległe i niezależne państwo¹⁵Tenże, Sława, Panie Włodzimierzu, dz. cyt., s. 263.. Wstąpił do Towarzystwa „Strzelec”, a w 1912 roku został jego prezesem oraz członkiem PSL, uzyskując mandat poselski w czerwcowych wyborach 1911 roku do Rady Państwa (czyli austriackiego parlamentu) z okręgu nr 40 (Kraków−Podgórze−Wieliczka−Dobczyce). Został członkiem Koła Polskiego, gdzie aktywnie działał, często zabierając głos, głównie w sprawach ważnych dla lokalnej społeczności¹⁶J. Daranowska-Łukaszewska, Tetmajer (Przerwa-Tetmajer), dz. cyt., s. 342..

Jak nieco ironicznie napisał Adam Grzymała-Siedlecki: „Ożenił się z chłopką i postanowił, że od urodzenia był ludowcem. (…) Ludowcował więc i to z pełnym przekonaniem; z zapałem szermował sloganami o Piaście i Racławicach, a zawsze z programem: przez lud do niepodległej Polski! (…) Buszował po chłopskich wiecach, co mu zaspakajało atawistyczną szlachecką potrzebę sejmikowania”¹⁷A. Grzymała-Siedlecki, Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim, Kraków 1961, s. 134..

Po wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914 roku, wszedł w skład Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) i został komisarzem wojskowym powiatu nowotarskiego. Natomiast w lutym 1915 roku wraz z posłami PSL „Piast” Wincentym Witosem i Władysławem Długoszem wyjechał do Vevey w Szwajcarii, gdzie nawiązał kontakt z tamtejszym Komitetem Generalnym Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce¹⁸J. Daranowska-Łukaszewska, Tetmajer (Przerwa-Tetmajer), dz. cyt., s. 342.. Był zwolennikiem współpracy narodów słowiańskich i uważał, że Austro-Węgry nie mają przed sobą przyszłości. Przewidywał, że nadchodzi czas organizowania się samodzielnych państw¹⁹S. Dziedzic, Włodzimierz Tetmajer, dz. cyt., s. 7..

Dedykacja z pośmiertnie wydanego tomu poezji Włodzimierza Tetmajera Przeznaczenie. Syna mojego pamięci (1926), s. 27

Mimo aktywnej działalności politycznej i społecznej nie zaniedbał twórczości literackiej, a podczas wojny ukazało się wiele jego utworów prozatorskich i poetyckich oraz powstało kilka obrazów. Warto nieco uwagi poświęcić utworom literackim Włodzimierza Tetmajera, choć przede wszystkim był on artystą malarzem. Adam Grzymała-Siedlecki stwierdził: „Pisał świetnie”, mimo to dorobek pisarski tego artysty jest stosunkowo skromny. Nie wszystkie jego utwory ukazały się drukiem, część (w tym nieukończone) zachowały się w rękopisach²⁰Bibliografia literatury polskiej, dz. cyt., s. 92; Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, rkps 7288–7318..

Dorobek literacki Tetmajera obejmuje kilka tomików. W 1902 roku wydał zbiór opowiadań i artykułów Noce letnie, w 1912 Opowieść z dawnych lat poświęconą powstaniu Kostki Napierskiego, w 1914 roku tomik Silva rerum, a dwa lata później Marsz Skrzyneckiego. Również w 1916 roku ukazał się najważniejszy utwór literacki Tetmajera Racławice. Powieść chłopska: ksiąg sześć. Trzy lata po jego śmierci wyszedł zbiorek poezji Przeznaczenie, poświęcony pamięci syna Jana Kazimierza poległego w wojnie polski-bolszewickiej. Sporo jego wierszy ukazywało się na łamach prasy, jednak nie zostały one zebrane w odrębny tom²¹F. Ziejka, Włodzimierz Tetmajer – gorące i szlachetne serce, dz. cyt., s. 23−24. Więcej o twórczości literackiej W. Tetmajera i jej analiza, zob. L. Pośpiechowa, Twórczość literacka Włodzimierza Tetmajera, Wrocław−Warszawa−Kraków−Gdańsk 1974, s. 34−172. Zob. też: Bibliografia literatury polskiej, dz. cyt., s. 91−93; Włodzimierz Przerwa-Tetmajer patron roku 2023, zestawienie bibliograficzne wykonane na podstawie katalogu bibliotecznego INTEGRO PBW im. KEN w Warszawie, sporządził D. Bruzgo (…) (dostęp: 25.08.2023).. Warto też wspomnieć o interesującej Szopce politycznej, która ukazała się drukiem w 1926 roku²²S. Dziedzic, Włodzimierz Tetmajer, dz. cyt., s. 44..

Według Leokadii Pośpiechowej, badaczki twórczości literackiej Włodzimierza Tetmajera, jego utwory w powodzi młodopolskiej poezji cieszyły się zainteresowaniem jedynie wśród starszej generacji czytelników jako proste, przejawiające romantyczny stosunek do przeszłości i patriotyczne uczucia. Poza utworami epickimi pisanymi zarówno prozą, jak i wierszem, artysta próbował swych sił w pisaniu sztuk scenicznych oraz prac ludoznawczych. W artykułach przedstawiał obraz polskiej wsi i obyczaje ludowe. Nie można zapominać, że był doceniany jako publicysta i autor pism politycznych²³L. Pośpiechowa, Twórczość literacka Włodzimierza Tetmajera, dz. cyt., s. 165..

Powróćmy do aktywności Włodzimierza Tetmajera jako polityka. Istotnym przejawem jego działalności było wystąpienie na posiedzeniu Koła Polskiego 27 V 1917 roku w imieniu PSL „Piast” z rezolucją, jego autorstwa, określającą niepodległościowe dążenia i postulaty Polaków, które niejednokrotnie ponawiał. Według opinii Stanisława Dziedzica, rezolucja była tak sformułowana, że patriotyczne i odważne politycznie stanowisko Tetmajera mogło być uznane przez rząd austriacki nawet za zdradę stanu. Jej treść, mimo nacisków, nie uległa zmianie, a z czasem została uznana za ważny fakt w drodze do niepodległości Polski²⁴S. Dziedzic, Włodzimierz Tetmajer, dz. cyt., s. 40. Tekst rezolucji, zob. s. 5..

W 1918 roku Tetmajer wszedł w skład Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie, zostając naczelnikiem wydziału wojskowego. W styczniu 1919 roku wraz Mikołajem Reyem jako reprezentanci partii PSL „Piast” udali się na konferencję pokojową do Paryża, gdzie pośredniczyli w negocjacjach między zespołem Romana Dmowskiego a przedstawicielami Józefa Piłsudskiego. W czasie wojny polsko­‑bolszewickiej wszedł w skład Komitetu Obrony Państwa w Małopolsce Zachodniej. Nie był to jedyny przykład zaangażowania Tetmajera w sprawy niepodległej Rzeczypospolitej, a należy zaznaczyć, iż za swą działalność znalazł się w gronie pierwszych piętnastu osób odznaczonych Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski²⁵J. Daranowska-Łukaszewska, Tetmajer (Przerwa-Tetmajer), dz. cyt., s. 343..

Włodzimierz Tetmajer oparł swój program polityczny na ideałach amerykańskich – koncepcji równości wszystkich obywateli oraz pełnym udziale chłopów w życiu publicznym i politycznym²⁶F. Ziejka, Włodzimierz Tetmajer – gorące i szlachetne serce, dz. cyt., s. 37.. Uważając się za „gorliwego ludowca”, podkreślał znaczenie PSL „Piast” dla odzyskania niepodległości Polski i doceniał rolę czołowych chłopskich przywódców. Oni to, powołując się na tradycje od czasów insurekcji kościuszkowskiej, uważali, że „lud odbuduje Polskę”²⁷M. Rey, Założenie „Piasta” (w dziesięcioletnią rocznicę), wstęp W. Tetmajer, Kraków 1924, s. 5−25..

Józef Dużyk stwierdził, że niewielu historyków pamięta, iż Tetmajer należał do czołowych twórców niepodległości – umiał się o nią upominać. Co prawda nie zawsze umiał określić kształt polityczny przyszłej Rzeczypospolitej, ale zdawał sobie sprawę z potrzeby jedności i rozsądnie wytyczonych granic²⁸J. Dużyk, Sława, Panie Włodzimierzu, dz. cyt., s. 330 i nast.. Był nieprzejednanym wrogiem bolszewizmu i proroczo przewidywał przykre konsekwencje tych idei. Zachował się rękopis jego artykułu Wieś polska a bolszewizm, w którym wyraża obawę, że bolszewizm „zakazi pełnym bakcylów oddechem europejskie społeczeństwo” i uważał, że dotknąć może nie tylko proletariat, ale też wpłynąć na ogólne stosunki międzyludzkie. Uważał, że to anarchia, która wszystko zburzy, nie zostawiając nic pozytywnego, niosąc śmierć, zniszczenie i zanik moralności²⁹Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, rkps 7312, za: J. Dużyk, Strażnik złotego rogu, Bochnia−Kraków 1996, s. 14−15.. Proponowanej mu pod koniec 1920 roku teki ministra kultury i sztuki − o czym donosiła „Rzeczpospolita” − nie przyjął nie tylko z powodów osobistych, ale też rozczarowania sytuacją polityczną niepodległej Polski. Kontynuował działalność artystyczną i kulturalną, piastując stanowisko prezesa Rady Sztuki w Krakowie³⁰J. Dużyk, Sława, Panie Włodzimierzu, dz. cyt., s. 351..

Należy wspomnieć o tragicznym wydarzeniu, którego Włodzimierz Tetmajer doświadczył pod koniec życia. W dniu 28 VII 1920 roku w bitwie pod Stanisławczykiem zginął jego ukochany syn, dziewiętnastoletni Jan Kazimierz, żołnierz 8 Pułku Ułanów walczący w wojnie polsko-bolszewickiej. Wchodzących na cmentarz w Bronowicach wita jego pomnik nagrobny³¹K. Grodziska, Cmentarz na Pasterniku. W 110 rocznicę jego utworzenia, „Rocznik Biblioteki Kraków” 2: 2018, s. 44−45. Więcej zob. taż, Jan Kazimierz Tetmajer w świetle spuścizny rękopiśmiennej w Bibliotece Naukowej PAU i PAN w Krakowie, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie” 63: 2000, s. 117−128..

W ostatnim okresie życia artysta namalował autoportret. Wygląda na nim na człowieka przedwcześnie postarzałego i złamanego śmiercią syna. Od tamtej chwili z bronowickiego dworku zniknęła radość życia, skończyły się spotkania towarzyskie, ucichły „kurdesze”, które gospodarz wyśpiewywał przy biesiadnym stole³²J. Dużyk, Strażnik złotego rogu, dz. cyt., s. 9.. Tetmajer zmarł nagle, 26 XII 1923 roku w Krakowie, podczas świątecznej wizyty u córki Klementyny i jej męża Jana Rybickiego³³J. Daranowska-Łukaszewska, Tetmajer (Przerwa-Tetmajer), dz. cyt., s. 344.. Miał zaledwie 61 lat.

Wiadomość o śmierci artysty na skutek udaru serca, która nastąpiła o godz. 7.15, wieczorem pojawiła się na łamach dziennika „Czas” wraz z informacją, że pogrzeb odbędzie się w sobotę, 29 XII o godz. 9.00 na cmentarzu w Bronowicach Małych³⁴„Czas”, 29 XII 1923, nr 289, wyd. poranne, s. 2.. Następnego dnia przedstawiciele redakcji „Czasu”, Związku Polskich Artystów Plastyków i Związku Strzeleckiego w Krakowie poprosili o liczny udział w pogrzebie (właściwie już po fakcie), podając, że na cmentarz można dojechać z Dworca Głównego w Krakowie o godz. 8.35, natomiast powrócić po uroczystościach pogrzebowych pociągiem o 2.30 po południu³⁵„Czas”, 30 XII 1923, nr 290, wyd. poranne, s. 2.. W poniedziałkowym numerze tej gazety zamieszczono obszerną relację z pogrzebu Włodzimierza Tetmajera, w którym pomimo mroźnego wiatru uczestniczyło wiele osób, między innymi przedstawiciele władz i bronowiccy sąsiedzi w ludowych strojach. Wśród wieńców był też od marszałka Józefa Piłsudskiego z napisem na szarfie: „Gorącemu i szlachetnemu sercu – Józef Piłsudski”. W czasie uroczystości odczytano depeszę prezesa Rady Ministrów Władysława Grabskiego z kondolencjami dla rodziny³⁶„Czas”, 31 XII 1923, nr 291, wyd. poranne, s. 2..

Tetmajera żegnali artyści i literaci, jak również reprezentanci różnych opcji politycznych i partii. Nad jego mogiłą pochylili głowy ludowcy z PSL „Piast” oraz „Wyzwolenie”, demokraci skupieni wokół „Nowej Reformy”, socjaliści z „Naprzodu”, konserwatyści z „Czasu” i narodowi demokraci ze „Słowa Polskiego”. Zmarłemu poświęcono kilka artykułów wspomnieniowych na łamach prasy, między innymi w „Gazecie Podhalańskiej”³⁷F. Ziejka, Włodzimierz Tetmajer – gorące i szlachetne serce, dz. cyt., s. 16..

Włodzimierz Tetmajer wraz z żoną Anną, która zmarła w 1954 roku, spoczywają na bronowickim cmentarzu, na Pasterniku. Ich skromny nagrobek znajduje się nieopodal miejsca spoczynku ich syna Jana Kazimierza³⁸K. Grodziska, Cmentarz na Pasterniku, Kraków 2019, s. 25−29. Na s. 25 fotografia nagrobka (Z. Kos.); zob. też: Lokalizator grobów, Cmentarz Bronowice, kwatera II, miejsce 2..

Poza szeregiem opracowań naukowych poświęconych twórczości artystycznej i literackiej Włodzimierza Tetmajera³⁹Bibliografia literatury polskiej, dz. cyt., s. 92−96 oraz jego działalności politycznej, jego postać wspominali współcześni mu literaci czy artyści. Na przykład pisarz, historyk literatury i wydawca „Kurjera Warszawskiego” Ferdynand Hoesick, który stwierdził, że artysta i polityk „dzięki swemu artystycznemu temperamentowi, dzięki swej życiowej werwie, dzięki ujmującemu usposobieniu, do wypitki i wybitki, cieszył się powszechną sympatią”⁴⁰Za: M. Czapska-Michalik, Włodzimierz Tetmajer [1862−1923], Warszawa 2007, s. 11..

Postać Tetmajera tak nakreślił historyk sztuki, malarz i grafik Marceli Nałęcz Dobrowolski: „Piękna była jego twarz, dobre, wesołe oczy, orli nos, małe, zawadiacko podkręcone wąsy, jasne włosy krótko na jeża przystrzyżone, całość budziła sympatię z pierwszego wejrzenia. Trzymał się prosto jak świeca. (…) Z całej jego osoby buchała radość życia, tężyzna, zdrowie moralne i fizyczne. Przedstawiał w swojej osobie wymarzony typ rotmistrza pancernego w Kossakowskim ujęciu. Ubierał się niby z chłopska, niby z żołnierska – szara kurtka, koszula z wykładanym kołnierzem, zapinana dużym koralem, zawsze czysta i schludna, wysokie buty z cholewami – ot tak, jak sam siebie przedstawił w karykaturze”⁴¹Tamże, s. 43..

I jeszcze jedno wspomnienie, jakże piękna charakterystyka postaci Tetmajera zapisana przez Zygmunta Nowakowskiego: „Polonus, szlagon całą gębą, dumny i honorny. (…) Widziałem go raz, ubranego w kontusz, przy karabeli. Wyglądał paradnie. I jakiż to był orator! Ile miał swady, fantazji, dowcipu!”⁴²Z. Nowakowski, Złota podkowa, dz. cyt., s. 145..

Nie budzi zdziwienia fakt, że rok 2023 został ogłoszony Rokiem Włodzimierza Tetmajera. Warto bowiem wspomnieć i przybliżyć jego postać − malarza, literata, polityka i nieprzeciętnej osobowości.

Zamieszczony na następnej stronie nieukończony dramat Włodzimierza Tetmajera pt. Ofiara powstał w czasie trwającej wojny polsko-bolszewickiej (14 II 1919–18 X 1920). Zawiera odniesienia do biografii, przekonań i opinii artysty. Najprawdopodobniej został napisany po maju 1920 roku (od tego czasu jego syn Jan Kazimierz walczył w szeregach 8 Pułku Ułanów, którego nazwa pojawia się w dramacie) lub po 28 VII 1920 roku, po śmierci syna na polu walki.

W zamieszczonej poniżej edycji zachowano układ tekstu, oryginalną interpunkcję i zastosowanie wielkich liter, podobnie jak ówczesną polszczyznę i właściwości języka, np. syny, przecie, czem, trza, waszem, będziem, wczora, tłomaczyć itp.

„Ofiara”, fragment nieukończonego dramatu⁴³Por. Bibliografia literatury polskiej, dz. cyt., t. 16, s. 92.

Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, rkps 7295, zakup od Klementyny z Tetmajerów Rybickiej, 1969 r. Zachowany autograf dramatu pióra W. ­Tetmajera, a także kopia maszynopisowa