Stanisław Burkot

Krakowska Książka Miesiąca – Marzec 2019

Lekcja gorzkiej i trudnej poezji

W Poznaniu działa Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury, które zabiega o pozyskiwanie sponsorów i partnerów. Są wśród nich: Mały Format.com, Fundacja KulturAkcja, Artpapier, kulturapoznań.pl, Czas Kultury, Kontent; Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kolejny, 173. tom serii Biblioteka Poezji Współczesnej ukazał się również dzięki wsparciu gminy Biecz. Autorka, Urszula Honek, urodziła się w Racławicach, wsi należącej do tej gminy. Debiutowała tomikiem Sporysz, wydanym także w Poznaniu. Rozpoznano niezwykłość jej języka i stylu, bo to one decydują o jakości tekstów, o typie wyobraźni i skali wrażliwości społecznej. Jest laureatką Grand Prix konkursu poetyckiego im. R.M. Rilkego, stypendystką Fundacji Grazella oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu wydało już całą serię tomików poezji współczesnej. Jest więc rzetelnym i wiarygodnym mecenasem, dodajmy: jakich obecnie niewielu.

Oba tomiki, Sporysz (2015) i Pod wezwaniem (2018), wymagają opisu. Miejsce urodzenia, związek z określoną klasą społeczną, z jej kulturą nic dziś nie mówią. Ważny od końca XIX wieku, od Orkana i Kasprowicza, tak zwany nurt chłopski w literaturze, w dwudziestoleciu międzywojennym miał Janusową postać: z jednej strony wyrażał interesy klasy społecznej i rozwijającego się na tej bazie ruchu politycznego, z drugiej wchłaniał awangardowe tendencje w ówczes­nej sztuce. Formistą i futurystą był Stanisław Młodożeniec, urodzony w Dobrocicach na Kielecczyźnie, zapędzony w czasie wojny do Moskwy, gdzie przeżył wybuch rewolucji; Awangardę Krakowską współtworzył urodzony w Gwoźnicy Górnej Julian Przyboś; w prozie nowy typ powieści autobiograficznej proponowała Młodość Jasia Kunefała Stanisława Piętaka, urodzonego w Wielowsi koło Sandomierza. Po II wojnie światowej Tadeusz Nowak budował swoje magiczne światy, opierając się na wzorcach dawnej kultury ludowej. Ale ten krąg inspiracji powoli wygasał. Zamykał go groteskowymi powieściami Chłopacka wysokość i Pantokrator Józef Łoziński – autor wiele mówiącej frazy: „Kiedy pasałem krowy z Gombrowiczem pod pachą…”. Wiesław Myśliwski od początku miał już kłopoty, by identyfikować się z częścią idei nurtu chłopskiego w literaturze.

Urszula Honek, urodzona w Racławicach koło Biecza, nie mieści się w tej tradycji. I ona także, jak Józef Łoziński, żyła już z „Gombrowiczem pod pachą”. W jej wierszach pierwotność istnieje jako zatarty atawistyczny ślad dawnych cech naszego gatunku – zło, dzikość w kontaktach z innymi, bezwzględność w walce o byt. Jest to sięganie i rozpoznawanie sfery instynktów, zachowań nawykowych, niejako automatycznych. Tkwią one w ludziach niezależnie od tego, skąd pochodzą. Nie ma arkadyjskiego „ogrodu Luizy”, horacjańskiej sarenki, „gonów gazel chyżych”, które wcześniej Andrzej Bursa rozpoznawał w poezji jako urojenia, jako „twory neurastenii”. Urszula Honek jest bliska takiej wizji świata, ale u podstaw jej światopoglądu leży coś, co można nazwać rygoryzmem etycznym: żadnych złudzeń, ścisłość w nazywaniu rzeczy po imieniu, konkretność w języku, operowanie mową żywą, bez nadmiaru metafor, bez upiększeń. To najgłębsze zanegowanie tradycji romantycznej, wszelkich „lotów nad światem”, wzlotów „nad poziomy”, łatwej, a często banalnej retoryki.

Wspomniane już tomiki wierszy Urszuli Honek – Sporysz i Pod wezwaniem – są do siebie podobne w dykcji, w języku. Nadają znaczenia słowom konkretnym, uruchomiają jednak ich głębsze – metaforyczne i symboliczne – sensy, aluzyjnie odsyłają do wydarzeń współczesnych. A te nie wiążą się z pochodzeniem, lecz z kondycją człowieka „w czasie marnym”, załamanych norm etycznych i zaniku elementarnych wartości. Może jesteśmy zatruci? Sporysz to choroba kłosów zboża, głównie żyta i pszenżyta, z których robimy chleb, wywołana przez buławinkę czerwoną. Ów grzyb niszczy w kłosie ziarno zboża, „zjada” je i w jego miejsce zostawia swój przetrwalnik. Zmielony ze zbożem dostaje się do chleba; zgromadzony w większej ilości i zmielony jest trujący, wywołuje halucynacje. Świat poetycki w tomiku Sporysz jest więc zarażony, wizyjny, ciemny, mglisty, ludzie w nim bywają okrutni wobec otoczenia, doświadczani chorobami i samotnością. Są dla siebie jak sporysz: halucynacyjni i groźni. Dokonuje się to wszystko u Urszuli Honek nie tylko w naturze, ale także w mowie, w języku. Przywołajmy fragment: „Matka przelicza kości zaszlachtowanych zwierząt”. Zdanie brzmi dziwnie, ale niesie znaczenie konkretne i metaforyczne równocześnie: skupowano po wsiach wygotowane i oczyszczone kości, mielono je i sprzedawano jako cenny nawóz wzmacniający oziminy. Aby nie zatruwać chleba buławinką czerwoną przed siewem, „bejcowano” zboże środkami grzybobójczymi. Tomik Sporysz ustalił – po części – stylistykę i tematykę tej poezji: to najdalsze zaprzeczenie mitu „wsi spokojnej, wsi wesołej”, podziwu dla pięknego krajobrazu, dla natury, dla moralnego ładu w świecie. Bo w świecie tym czai się stale zło, jakieś szaleństwo – pochodna zjadanego zarażonego chleba?

Drugi tomik wierszy okazuje się nawet spotęgowaną kontynuacją pierwszego, ale dokonują się w nim ważne modyfikacje. Jest inny nawet w znaczeniu czysto zewnętrznym, formalnym. Zacznijmy od autora okładki i koncepcji graficznej – Piotr Zdanowicz dał całości mądrą i znaczącą interpretację. To nie jest tomik plastikowy, „bogato ilustrowany” jak wiele innych, podziwianych, „bo mają ładne ilustracje”. Wiersze to teksty do czytania, ważne poprzez słowa, ich sensy, nie służą do bezmyślnego oglądania („ach, jakie ładne”), lecz do przeżycia i do próby rozumienia. W tomiku Pod wezwaniem zastosowano tylko dwa znaki graficzne: na okładce leżący pies, pomazany czerwonym tuszem, więc unieważniony, w tytule tak samo unieważnione na czarno ozdobne liternictwo. W tekście nie ma żadnych ilustracji. Poezja winna sama się tłumaczyć. Co oznacza ten pies na okładce? Jest przeciwko grafikom, ale i po części odbiorcom: w wersji brutalnej daje się objaśnić związkiem frazeologicznym: „pies wam mordę lizał”. Ważny okazuje się jeszcze jeden szczegół: na stronie wydawcy pojawiła się znacząca errata, naklejona na osobnej karteczce: „Zamieszczona na stronie redakcyjnej informacja «Konsultantki redakcyjne: Beata Gula i Joanna Mueller» jest nieprawidłowa. W pracach nad książką Autorka nie korzystała z konsultacji redakcyjnych”.

Sam tomik Pod wezwaniem ma swoje konteksty historycznoliterackie. Nawiązuje do określonej tradycji, do zbuntowanej poezji z połowy lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Wówczas to, w grudniu 1955 roku, na łamach „Życia Literackiego” doszło do „debiutu” (choć nie był to debiut w ścisłym znaczeniu tego słowa) pięciu poetów. Był wśród nich Stanisław Czycz z wierszem i opowiadaniem Szczur. Jest w tym opowiadaniu, pisanym po części wierszem, mowa o zabawie chłopca z porzuconą po wojnie bronią. Granat wrzucony do stawu wyrzucił na brzeg brązowego szczura piżmowego ze zmiażdżonymi tylnymi nogami. Człowiek wymyślić może sto pożytków z gryzonia: wystarczy sprzedać skórkę za pięćdziesiąt złotych, otrzymać tyle samo z redakcji za tekst o szczurze… I jeszcze komentarz autora:

przejmujący liryk

powiedziała po przeczytaniu tego,

pani we futrze z piżmowych szczurów

Wiersz marzec. żal Urszuli Honek poprzedza motto z Nie wierz nikomu, powieści Stanisława Czycza: „a coś rojone nieprzytomnie wydawało się jak możliwe i blisko”. Powieści, która jest najlepszym obrazem wszystkich oszustw i nieprawości PRL-u. Przywołajmy fragment tego wiersza:

szukałam cię w opuszczonych burdelach.

podchodziłam blisko, mogłeś mnie ­

dotknąć, opluć.

ściemniło się i chciałam wrócić do domu,

mówić do dziecka,

nadawać imiona. nachylić się, ­posłuchać

jego głosu.

wtedy zobaczyłam pręty wbijane pod

skórę,

mężczyzn niosących wino.

(…)

a mężczyzn niech wywiozą do spalarni,

jeżeli bóg jest.

odbierze im języki, żeby w śmierci nie

przywoływali

swoich kobiet.

To jest wiersz z tradycji, z ducha poezji Andrzeja Bursy i Stanisława Czycza. Nie ma w nim jednak ironii, negacji zastanego świata; jest strategia trudnej empatii, zdolność podmiotu lirycznego do identyfikacji z cudzym cierpieniem. Zło jest wpisane w naturę człowieka. Potrzebny wydaje się tu, prócz Czycza, także Bursa. Jego „ogród Luizy”, „którego nieistnienie zabija jak topór”, dotyczy refleksji nad naturą poezji, jej urojeniami i mitami.

Wiersze Urszuli Honek nie są jej osobistymi wyznaniami: ciemne w tonacji, brutalne, pełne okrucieństwa należą do liryki roli i liryki maski. Podmiot liryczny, ten, który relacjonuje, jest bądź świadkiem, bądź uczestnikiem zdarzeń. Relacja dotyczy faktów społecznych, przejawów ludzkiego okrucieństwa. Podmiot liryczny okazuje się w istocie narratorem, „opowiadaczem” zdarzeń. Jeśli pojawia się „ja” liryczne, to jako rola w tekście, a nie osobiste wyznanie. „Opowiadaczami” zdarzeń są anonimowi mężczyźni, kobiety, a nawet dzieci. Nie identyfikują ich pokrewieństwa rodzinne. Zdarzenia ulegają uniwersalizacji, tracą jednorazowość. Wiersz z bliska, dedykowany matce, okazuje się zaprzeczeniem stereotypu miłości córki do matki:

mówisz, że trumna musi być zabita

gwoździami.

zbieram w szopie kilka zardzewiałych

sztuk.

przygotowuję młotek.

szopa została zburzona wiele lat temu,

szczury lęgły

się i wchodziły do domu. dlatego zawsze

przed

założeniem butów sprawdzaliśmy

z bratem, czy żadnego

nie ma w środku.

mówisz, że twarz musi być zakryta kocem.

że wyczujesz po zapachu, gdzie stoimy:

obok

czy za.

I jeszcze raz pojawia się matka w wierszu *** (bez tytułu), w którym czytamy: „byłam ufna jak koty garnące się do piersi mojej / matki, gdy niosła je do ciemnej, gęstej gnojówki”.

W strukturę tekstu poetyckiego wdziera się narracja o jakimś zdarzeniu. To w nim tkwi tajemnica – zła natura świata, zła natura człowieka. W wierszu ostatni raz pada drapieżne:

niech już wszystko minie, mówię.

spalmy ten dom.

I prawie na zasadzie skojarzenia pojawia się inny obraz:

ogień was ogarnął, ale nie wyżarł od

środka. widziałam trzy trupy równo

ułożone

na sobie. nie byłam z wami, gdy wołaliście

wszystkich żywych i świętych.

Można pytać, jaka jest granica zdarzeń rzeczywistych, a jaka halucynacyjnych wizji. Przywołanie powieści Stanisława Czycza okazuje się znaczące, bo tak rozpoznaje on rzeczywistość.

Podmiot liryczny (narrator) jest więc pewną rolą, jak w wierszu lato, początek: to mężczyzna przeżywający zdradę żony, która nie zamykała drzwi przed obcymi. Kiedy to było? W czasie wojny? Bo później, „gdy cię prowadzono, byłaś cała mokra. / nie wiedziałem, że to twoja krzywda, a nie twoja wina”. Niejednoznaczność faktów i zdarzeń przywoływanych w wierszach tworzy napięcie emocjonalne, nadaje ciemną barwę całej wypowiedzi. Nie wiemy, jaki jest kontekst historii opowiadanej w wierszu oślepiło:

moje kobiety wołają: zostaw, wypluj,

połknij.

(…)

zasiej w niej dziecko. niech wie,

że nie jest sama. zasiej w niej dom

i parne wieczory,

w które nikomu nie chce się płakać.

Ciało, cielesność rodzą ludzkie obsesje. Od dzieciństwa uczymy, że trzeba zamykać oczy, gdy mężczyzna i kobieta się dotykają, chować się za szafę, gdy się całują. Miłość jest zła, bo grzeszna, rodzi się jednak w naszych ciałach, jest pożądana i oczekiwana, zawsze niepewna, wiąże się z cierpieniem. Inaczej doświadczają jej mężczyźni, inaczej kobiety. Bo w kobietach tkwi tajemnica życia:

przytulam się do niej. jest zimna jak

rzeka wieczorem.

teraz się nim opiekuj, matkuj mu. a wy,

kurwy, pod wodę

albo w płacz.

mój brzuch rośnie. nie dotykam go,

aby nie obudzić dziecka ze snu. ocieram

się o mężczyznę,

niech wie, jak bije serce.

Miłość to prócz emocji i marzeń także biologia, kontynuacja odwiecznego porządku natury.

Takiej poezji dotychczas nie mieliśmy. Dokonuje się ona w języku ostrym, ale nie dla popisu i szokowania. To język zdumiewająco oszczędny, operujący zderzeniami, kontrastami, przemilczeniami, wyzbyty naiwnych metafor, imitujący naturalność, mowę potoczną, w której nabierają znaczenia związki frazeologiczne. To one ewokują jedną z cech stylu w liryce roli i maski – naturalność, zbliżenie do języka potocznego, mówionego, co prowadzi do unikania ozdób i upiększeń, niesie z sobą liczne odesłania do współczesności: „tak mnie nauczono: ciągle się skradać”; „wszystkie kobiety od nas są wierne”; „zamykać drzwi” przed obcymi; „nie wpuszczamy ich do domu, naniosą choroby i błota”; „mała dorotka tańcząca wśród psów”; „psy wyją, jakby bito je prętami”; „[myślę] o ojcu, który nie będzie ojcem mojego dziecka”; „bałeś się, że wniosę do domu chorobę”; „była głupią i brzydką dziewczyną”, strzygą ukrywającą się po paryjach: „wlejcie w jej gardło rtęć, niech wyje, niech powie, gdzie w stawie utopiła swoje dziecko”; „wy wszyscy wilcy (…), wy wszyscy skurwysyny”. Złe słowa wyrażają cudze cierpienie, cudzą krzywdę.

Związki frazeologiczne są powtarzalnymi skostnieniami w mowie żywej, nazywają jednak kolejne sytuacje egzystencjalne, bo życie toczy się w powtarzalnych wzorach. Nietrudno dostrzec aluzyjne nawiązania do wypowiedzi polityka o zamykaniu drzwi przed obcymi, przed emigrantami, bo naniosą chorób i błota, albo do znanego faktu utopienia dziecka w stawie pod Cieszynem przez matkę, do przypadków kazirodztwa, seksualnego wykorzystywania córek przez ojców.

Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu wie, co warto wspierać. Jest to poezja o ważnym ciężarze społecznym, o wrażliwości etycznej autorki. Urszula Honek urodziła się w Racławicach, pochodzi z Małopolski, mieszka w Krakowie, ale nie kontynuuje tradycji „nurtu chłopskiego”. Jej „strzyga”, ta spod stawu pod Cieszynem, w którym utopiła trzyletniego synka, przyjechała z miasta. Ale jest strzygą zarażoną chorobą, złą halucynacją.

Czy to dobra poezja? Jest ciemna, gorzka, miejscami okrutna. Nie należy do plastikowych wierszyków, bogato ilustrowanych; wymaga uwagi w czytaniu i odwagi w myśleniu.

Zofia Gołubiew

Krakowska Książka Miesiąca – Styczeń 2019

Kraków 1900 – Po prostu piękna książka

Rzadko kiedy bywam tak zła jak pod koniec stycznia ubiegłego roku, gdy zaatakował mnie wirus. Potężne przeziębienie uniemożliwiło mi wzięcie udziału w pięknej uroczystości w Klubie Dziennikarzy „Pod Gruszką”. 31 stycznia odbyło się tam wręczenie nagrody Krakowska Książka Miesiąca, pierwszej w 2019 roku. Laureatką została Urszula Kozakowska-Zaucha za publikację Kraków 1900. Ponieważ jestem członkiem jury tej nagrody, miałam – wspólnie z panią dr Karoliną Grodziską – to spotkanie z autorką prowadzić. Ogromnie się na to cieszyłam z paru powodów, o których poniżej.

Jest to książka bardzo pięknie wydana (przez Muzeum Narodowe w Krakowie), zawierająca kilkaset świetnie wydrukowanych ilustracji – reprodukcji dzieł artystów z epoki. Jest też interesująco ­skomponowana: z 28 niewielkich rozdziałów i 11 „kapsuł tematycznych”. Ich zawartość układa się w różnorodny i w miarę pełny obraz kulturalnego Krakowa na przełomie XIX i XX wieku. Można powiedzieć: „Czegóż tam nie ma!” – poznajemy panujące wówczas nurty i towarzystwa artystyczne, pracownie malarzy, rzeźbiarzy, grafików, a także fotografików, szkoły i instytucje poświęcone sztuce, jak choćby teatr czy pierwsze kina, i – oczywiście – początki Muzeum Narodowego. Przyglądamy się wychodzącym w tamtym czasie wydawnictwom i czasopismom, ówczesnej modzie (to osobny rozdział autorstwa Joanny Reginy Kowalskiej), a wreszcie nader bujnemu życiu towarzyskiemu, w tym nocnemu życiu Krakowa – kawiarniom, salonom, balom, aferom i skandalom.

Myślę, że część książki poświęcona kawiarniom i kabaretom jest szczególnie bliska autorce, która jako młoda pracownica Muzeum Narodowego w Krakowie zadebiutowała w 2004 roku współautorstwem świetnej wystawy o kabarecie Zielony Balonik, zatytułowanej Z biegiem lat, z biegiem nocy. (Na taką trawestację tytułu słynnego spektaklu i serialu wyraził zgodę Andrzej Wajda). Wystawę zorganizowano w Kamienicy Szołayskich przy placu Szczepańskim, a obecnie, po wielu latach, w tym samym budynku Urszula Kozakowska-Zaucha przygotowała jako kurator dużą i piękną ekspozycję Kraków 1900. Nagrodzona książka nie jest jej katalogiem, lecz – jak nazwała to dr Karolina Grodziska – „produktem ubocznym” wystawy.

Bardzo to cenny „produkt uboczny”, tym bardziej że przeznaczony jest dla każdego – od ucznia do emeryta. Czytelnik znajdzie w tej książce wiele zajmujących, a czasem zaskakujących informacji o artystycznym Krakowie, w którym pod koniec XIX wieku wszystko się „kotłowało”, mieszało jak w tyglu. Autorka wyłowiła z tej mieszaniny postacie i twórczość kilku wielkich artystów, którym poświęciła osobne rozdziały. To Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Leon Wyczółkowski, Włodzimierz Tetmajer. Okładkę książki zdobi reprodukcja wdzięcznego pastelu Teodora Axentowicza Ruda z 1899 roku – i ten twórca ma w książce swój minirozdział. Mają je też: Wojciech Weiss, Jan Stanisławski, Józef Pankiewicz, a także młodopolscy rzeźbiarze, wśród nich Konstanty Laszczka i Wacław Szymanowski. Jedyną kobietą w tym męskim gronie jest Olga Boznańska, której Dziewczynka z chryzantemami (1894) stała się swego rodzaju symbolem MNK. Na kartach książki gości jednak wiele kobiet, które były modelkami artystów, ich muzami, kochankami, narzeczonymi.

Nie mogło wśród tych opowieści zabraknąć słowa o kolekcjonerach. Ich dary złożyły się bowiem na bogactwo Muzeum, a wiele z nich zaprezentowano w nagrodzonej książce. Autorka nieco szerzej napisała o Erazmie Barączu, wieloletnim dyrektorze Żup Solnych w Wieliczce, który w 1921 roku przekazał placówce swoją cenną kolekcję sztuki młodopolskiej. Szczególnie zaś wyróżniła postać Feliksa „Mangghi” Jasieńskiego, który rok wcześniej (1920) ofiarował MNK swój znakomity zbiór kilkudziesięciu tysięcy obiektów z kilkunastu różnych rodzajów sztuki i rzemiosł. To właśnie jego imię nosi obecnie, od 2015 roku, Kamienica Szołayskich, gdzie gościła wystawa Kraków 1900, a wcześniej, w tychże salach, prezentowana była przez dwa lata (2012–2013) sztuka tego samego okresu na wystawie Zawsze Młoda! Polska sztuka około 1900.

Nagrodzona publikacja plasuje się pomiędzy albumem – zawiera bowiem wiele pięknych reprodukcji – a popularnonaukową, napisaną lekkim językiem książką „do czytania”. Jest wspaniałym prezentem dla nas, krakowian, którzy chcielibyśmy mieć jak najwięcej tak eleganckich wydawnictw o historii, kulturze, sztuce i ludziach naszego miasta.

Na spotkaniu, w którym nie uczestniczyłam, Urszula Kozakowska-Zaucha wyznała publicznie, że traktuje tę książkę jak „włas­ne dziecko”. Rzeczywiście, trzymając publikację w ręku, wyczuwa się pieczołowitość i troskę. Dodajmy, że jest to też „dziecko” wspaniałej kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, prezentowanej przez lata w Gmachu Głównym.

Nagroda Żółtej Ciżemki

„Inspiruje mnie świat, życie…”

Z Katarzyną Maziarz, laureatką III edycji Nagrody Żółtej Ciżemki, rozmawia Jolanta Oleksa

W 2019 roku została Pani laureatką III edycji Nagrody Żółtej Ciżemki za książkę Trochębajki o Stanisławie Wyspiańskim. Czym jest dla Pani to wyróżnienie?

Jestem ogromnie szczęśliwa, że Kapituła Nagrody Żółtej Ciżemki dostrzegła i doceniła Trochębajki… Samo znalezienie się w gronie finalistów – wśród tak pięknych i mądrych książek oraz znanych twórców – było dla mnie wyróżnieniem. Zgłoszono 108 publikacji, najwięcej spośród wszystkich edycji, a to spora konkurencja. Tytuł „najpiękniejszego i najbardziej wartościowego polskiego wydawnictwa adresowanego do młodszych czytelników” dla Trochębajek… zobowiązuje i motywuje do pracy.

Skąd wziął się pomysł, aby napisać książkę dla dzieci o Stanisławie Wyspiańskim?

Pomysł wziął się z… braku. Na rynku książek dla dzieci niewiele jest publikacji o Wyspiańskim, które nie są przewodnikami do wystaw lub książkami z cyklu „życie i twórczość”. Jestem wielką fanką ­Wyspiańskiego, więc chciałam przybliżyć dzieciom tę postać w formie, która będzie dla nich równocześnie przystępna i atrakcyjna, „przemycając” historycznych bohaterów i rzeczywiste ­wydarzenia oraz ówczesne realia życia w Krakowie. Trochębajki… to bajki, w których jest sporo prawdy, więc można je traktować jako wstęp do poznania Stanisława Wyspiańskiego.

Jakie wartości, Pani zdaniem, powinna mieć współczesna książka dla dzieci?

Współczesna książka dla dzieci powinna być bliska dziecku, mądra, zarówno jeśli chodzi o warstwę tekstową, jak i ilustracyjną, powinna uwrażliwiać na wartości estetyczne. Strona graficzna jest równie ważna jak tekst – a początkowo niekiedy nawet ważniejsza: przecież zanim poznamy napisane historie, książka zwraca uwagę okładką i ilustracjami. Ponadto książka dla dzieci, nie tylko współczesna, powinna być czytana na głos – ten aspekt jest często niedoceniany, a głosowa interpretacja tekstu potrafi wydobyć z książki jej pozytywne aspekty i zacieśniać więzi między rodzicami a dzieckiem.

Czy wśród ilustratorów jest ktoś, kogo Pani wyjątkowo ceni za dorobek artystyczny? Jeżeli tak, to kto to jest?

Mamy grono świetnych polskich ilustratorów, którzy sprawiają, że książki dla dzieci są wspaniałymi dziełami sztuki. W moim osobistym rankingu znajdują się Dorota Wojciechowska-Danek, Roch Urbaniak, Katarzyna Matyjaszek, Diana Karpowicz i oczywiście Małgosia Zając, która wykonała ilustracje do Trochębajek… A z zagranicznych twórców Micah Monk, Flavia Sorrentino, Jaime Kim i Anna Pirolli.

Trochębajki o Stanisławie Wyspiańskim są Pani debiutem. Czy w najbliższych planach pojawia się pomysł na kolejną książkę dla dzieci? Jeśli tak, to proszę o uchylenie rąbka tajemnicy, czego lub kogo będzie dotyczyć.

Pomysły są – ustawiają się w kolejce niczym postaci z Trochębajek… Mam nadzieję, że uda się je zrealizować.

Proszę zdradzić naszym czytelnikom, jaka jest Pani ulubiona książka? I dlaczego?

Ciężko mi wskazać jedną książkę, ale w czołówce na pewno jest opracowanie Ewy Miodońskiej-Brookes i Marii Cieśli-Korytkowskiej Feliks Jasieński i jego Manggha o niezwykle barwnej postaci krakowskiego kolekcjonera, który w różnych tekstach i formach literackich zebrał swoje przemyślenia i poddał współczesnych sobie i ich podejście do sztuki surowej ocenie. Poza tym mniej oczywista publikacja, Biologia Villee’ego – pozostałość po fascynacji biologią. Natomiast z dzieciństwa – Dzieci z Bullerbyn i mój pierwszy album z reprodukcjami malarstwa Jacka Malczewskiego.

Rozmawiała Jolanta Oleksa

Bolesław Faron

Mój księgozbiór

Bolesław Faron – profesor nauk humanistycznych, historyk literatury specjalizujący się w historii literatury polskiej, krytyk, publicysta, rektor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie (dzisiejszego Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN), minister oświaty i wychowania w latach 1981–1985, dyrektor Instytutu Polskiego w Wiedniu w latach 1986–1990, przedstawia poniżej przekazany Bibliotece Kraków księgozbiór.

W 1958 roku ukończyłem studia polonistyczne w krakowskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej (WSP). Podjąłem pracę najpierw w Bibliotece Głównej WSP, potem w internacie Zasadniczej Szkoły Zawodowej w Nowej Hucie, a od roku 1959 w II LO im. Króla Jana III Sobieskiego i jako asystent w Katedrze Historii Literatury WSP. Za pierwsze zarobione pieniądze z nauczycielskiej pensji kupiłem witrynę na książki i dokonałem subskrypcji następujących serii: Stefana Żeromskiego Dzieła (pod red. Stanisława Pigonia), tom I Nowele i opowiadania. Rozdziobią nas kruki, wrony…, Warszawa 1956, Czytelnik; Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Pisma (pod red. Henryka Markiewicza), tom I Słówka, Warszawa 1956, PIW, oraz Juliusza Słowackiego, Dzieła (pod red. Juliusza Krzyżanowskiego), tom I Liryki i inne wiersze, Wrocław 1959, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.

Od tej pory gromadziłem książki najpierw w małym pokoju na czwartym piętrze w internacie ZSZ w Nowej Hucie, na osiedlu B-1. Potem w mieszkaniu w Krakowie na Olszy II, na końcu w segmencie na Azorach. Epizodycznie także w Warszawie (1981–1986) i w Wiedniu (1986–1990). Różne były źródła pozyskiwania książek. Główny zrąb gromadzonej przez 60 lat biblioteki ­stanowią własne zakupy dokonywane w księgarniach Krakowa, Warszawy i Wiednia. Ze względu na profil moich zainteresowań nieoceniona okazała się Księgarnia Naukowa przy ulicy Podwale. Zaopatrywałem się tutaj przede wszystkim w książki związane z moją działalnością naukową i dydaktyczną w WSP w Krakowie oraz ze zdobywaniem kolejnych stopni naukowych – doktora i doktora habilitowanego. Prace dotyczyły twórczości Zbigniewa Uniłowskiego (doktorat) oraz Stefana Kołaczkowskiego (habilitacja). Stąd, a także w związku z prowadzonymi przeze mnie zajęciami dydaktycznymi (ćwiczenia, wykłady, seminaria dyplomowe i magisterskie) znajduje się w moim księgozbiorze wiele prac naukowych na temat prozy narracyjnej i krytyki literackiej XX wieku oraz tekstów literackich z tej dziedziny, czyli utworów prozatorskich literatury polskiej oraz krytyki literackiej (wybory pism różnych autorów, na przykład Ignacego Fika i Kazimierza Wyki).

W przypadku książek unikatowych, których nie można było zdobyć w księgarniach, zwracałem się wprost do wydawców o ich przesłanie, najczęściej z pozytywnym skutkiem. Tak było na przykład ze Słownikiem współczesnych pisarzy i badaczy literatury.

Kolejne źródło, dzięki któremu rozwijała się ta biblioteka, stanowiły dary od kolegów naukowców (często na zasadzie wymiany publikacji), od znajomych, przyjaciół, kolegów przekazywane przy różnych okazjach, na przykład uroczystości rodzinnych. Osobny zbiór to książki przekazywane mi przez pisarzy, prozaików, poetów, nie tylko z Krakowa (aczkolwiek ci dominują). Dlatego w wielu z nich widnieją dedykacje. Wymienić też trzeba książki, które od czasu do czasu otrzymywałem od studentów, czy to jako promotor (na zakończenie seminarium), czy też opiekun roku (na zakończenie studiów). Wiele publikacji otrzymywałem podczas oficjalnych wizyt w różnych rejonach Polski. Są to głównie wydawnictwa albumowe dotyczące odwiedzanych miejscowości, zarówno polskich, jak i zagranicznych. Znajdują się tu ponadto pozycje, które kupowała moja żona Barbara do celów czytelniczych. Interesowały ją przede wszystkim książki historyczne, biograficzne, beletrystyka polska i obca.

Jak określić profil tego księgozbioru? Ma on charakter przede wszystkim humanistyczny. Główny jego trzon stanowią prace z zakresu historii literatury, w tym między innymi duży zbiór podręczników od czasów najdawniejszych po współczesne, seryjnych opracowań naukowych, jak i I oraz II seria Biblioteki Narodowej Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Szczególnie uprzywilejowane w tym zakresie jest dwudziestolecie międzywojenne. Zgromadziłem tu opracowania na temat prawie wszystkich wybitnych twórców epoki, a zwłaszcza Brunona Schulza, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Marii Kuncewiczowej, Jarosława Iwaszkiewicza, Władysława Broniewskiego czy Edwarda Szymańskiego.

Niejako równolegle do prac historycznoliterackich gromadziłem rozprawy z zakresu teorii literatury i metodologii badań literackich. Zwracam uwagę na komplet prac Henryka Markiewicza, Michała Głowińskiego, Marii Janion i innych wybitnych polskich i zagranicznych badaczy. Są to prace dotyczące teorii prozy narracyjnej i badań nad liryką oraz dramatem, zwłaszcza ­młodopolskim, książki z zakresu socjologii literatury (Stefan Żółkiewski), a także inne, dotyczące wielu szczegółowych zagadnień w tej dziedzinie.

Mój pobyt w Wiedniu zaowocował książkami w języku niemieckim oraz licznymi, nieraz unikatowymi albumami dotyczącymi różnych regionów Austrii: Wiednia, Grazu, Klagenfurtu, Salzburga czy Innsbrucka, a także muzeów i imprez kulturalnych nad Dunajem. Są w tym księgozbiorze także albumy z Czechosłowacji, Jugosławii, Bułgarii, NRD czy ZSRR. Otrzymywane bądź kupowane podczas wizyt w tych krajach.

Podróże turystyczne, jakie odbywałem w tym okresie, zaowocowały sporym zbiorem przewodników, map i informatorów o różnych krajach i miastach oraz książek o przeszłości i współczesności zwiedzanych państw. Jest też dość bogata i urozmaicona literatura, w której oprócz opracowań naukowych można znaleźć również pozycje popularne czy beletrystyczne. Pragnę zwrócić uwagę na liczne książki poświęcone Italii, Belgii (a zwłaszcza cywilizacji belgijskiej w języku francuskim), Turcji itp.

Sporo miejsca zajmuje w moim księgozbiorze literatura beletrystyczna, zarówno polska, jak i obca. Godny zainteresowania jest bogaty zbiór międzywojennej prozy narracyjnej, równie bogaty zbiór poezji, w tym wierszy poetów krakowskich. Nieco mniej zawiera ten zbiór utworów dramatycznych. Wiele z tych publikacji jest opatrzonych dedykacjami. W prawie wszystkich książkach Mariana Pankowskiego, polskiego prozaika zamieszkałego w Brukseli, znajdują się bardzo oryginalne dedykacje, które same w sobie stanowią wartość. Podobnie jest ze zbiorem poezji ks. Kazimierza Wójtowicza, jednego z wybitniejszych poetów duchownych.

Wśród książek beletrystycznych wyróżnić trzeba sporą liczbę powieści kryminalnych, jest to najwyższej próby reprezentacja tego gatunku, zarówno polska, jak i zagraniczna. Wymienić pragnę też zbiór podręczników do nauczania języka polskiego z lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, które zgromadziłem w związku z ówczesną reformą szkolną oraz z publikowaniem z mojej inicjatywy w Wydawnictwie Edukacyjnym w Krakowie cyklu podręczników do nauczania języka polskiego w szkole podstawowej i średniej „To lubię!” pod redakcją Zofii Agnieszki Kłakówny.

Od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku rozwija się moja bliska współpraca z Nowym Sączem, tamtejszą prasą (m.in. z miesięcznikiem ­„Sądeczanin”), instytucjami kulturalnymi Sądecczyzny (Kulturalno-Społeczne Towarzystwo „Sądeczanin”, Klub Miłośników Ziemi Łąckiej, Małopolskie Centrum Kultury „Sokół” i Sądecka Biblioteka Publiczna im. Józefa Szujskiego). Stąd wywodzi się osobny zbiór książek związanych z tą ziemią. Są to obszerne monografie miast pod redakcją Feliksa Kiryka: Nowego Sącza, Starego Sącza, Łącka i Podegrodzia, a ponadto wiele albumów związanych ze stolicą powiatu, a przede wszystkim monumentalne dzieła Jerzego Leśniaka, Panorama kultury sądeckiej; 101 Sądeczan oraz dwa wydania Encyklopedii sądeckiej. Nadto czasopisma i prasa sądecka, spory zbiór „Rocznika Sądeckiego”, miesięcznika „Sądeczanin” i „Almanachu Łąckiego”.

Księgozbiór zawiera wszystkie moje książki – od debiutanckiej o Zbigniewie Uniłowskim po jubileuszowe Pokłosie i tom Poeci Sądecczyzny. Antologia, a także publikacje przeze mnie redagowane, jak „Roczniki Naukowe WSP”, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis”, wydawnictwa zbiorowe (wśród nich Prozaicy dwudziestolecia międzywojennego) oraz będące pokłosiem sesji naukowych, które organizowałem, a także wydawnictwa o poszczególnych pisarzach, między innymi o Władysławie Orkanie czy Jerzym Harasymowiczu. Nadto jest tu wiele nadbitek moich artykułów drukowanych w różnych księgach zbiorowych. Jednym słowem: jest tu zgromadzony pełen plon mojego pisarstwa naukowego, krytycznoliterackiego i publicystycznego.

Znalazły się też tutaj okresowo gromadzone niektóre czasopisma literackie (np. „Dialog”, „Twórczość”) oraz kulturalno-społeczne („Kraków”, „Hybryda”, „Zdanie”). Nie wszystkie, gdyż niektóre oddałem wcześniej do innych bibliotek; wydawaną w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku przez krakowski oddział ZLP „Lekturę” przekazałem na przykład Bibliotece Wojewódzkiej w Krakowie. W latach 2008–2012 część księgozbioru (między innymi prace o Krakowie, prace historycznoliterackie, tomiki pisarzy krakowskich) przekazałem Małopolskiej Wyższej Szkole im. Józefa Dietla w Krakowie, w której – na Wydziale Dziennikarstwa – wówczas pracowałem.

W moim księgozbiorze pozostaje nadal wiele pozycji, które – gdy pojawią się warunki – będą przeznaczone do Biblioteki Kraków. Są to między innymi słowniki i encyklopedie, zbiór opracowań i utworów Tadeusza Nowaka, Władysława Orkana, publikacji Kazimierza Wyki, a także dzieła Szekspira, Balzaka i Prousta. Spory zbiór polskiej prozy i poezji, a także albumy i inne publikacje. Łącznie około 60 kartonów.