Małgorzata Kisilowska

Uniwersytet Warszawski
ORCID: 0000-0001-5733-5424

Czytelnicy w pracy bibliotek publicznych pandemiczną wiosną 2020 roku

Konsekwencje pandemii dotknęły wszystkich sektorów gospodarki i dziedzin życia publicznego. Nie ominęły również instytucji kultury, w tym bibliotek publicznych. Podobnie jak wiele innych podmiotów pozostawały one fizycznie zamknięte przez wiele tygodni całego roku 2020 i części 2021, a przez większość pozostałego czasu przyjmowały odwiedzających, zachowując specyficzne obostrzenia sanitarne. Już od początku pierwszego lockdownu w Polsce stwierdzono jednak, że zamknięte drzwi nie mogą oznaczać przerwania działalności, wstrzymania kontaktu z czytelnikami. Niemal natychmiast podjęto wiele różnych aktywności, których celem było utrzymanie nie tylko komunikacji z użytkownikami, ale także realizowanie w dostępnych formach podstawowej działalności, czyli obsługi ich potrzeb kulturalnych, informacyjnych i edukacyjnych.

Biblioteka Narodowa w czasie pandemii w 2020 r., źródło: Wikipedia

Sytuacja kryzysu, w jakiej znaleźliśmy się wszyscy, ujawniła bądź potwierdziła (zależnie od wcześniejszych lokalnych doświadczeń lub uwarunkowań), jak bardzo biblioteki publiczne są potrzebne i niezastąpione w społecznościach lokalnych. Opisane w literaturze przedmiotu doświadczenia kryzysowe innych krajów, związane przede wszystkim z sytuacjami katastrof i klęsk żywiołowych (m.in. w Stanach Zjednoczonych czy Japonii), pokazały wielokrotnie, że w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia, utraty dachu nad głową, braku kontaktu z bliskimi osobami biblioteki należą do tych instytucji, które skutecznie pełnią służbę publiczną, pomagając na wiele sposobów w formie materialnej i niematerialnej¹Zob. np. L. Zach, M. McKnight, Special services in special times: Responding to changed information needs during and after community-based disasters, „Public Libraries” 2010, vol. 49, no 20; M. Malizia i wsp., Connecting public libraries with community emergency responders, „Public Libraries” 2012, vol. 51, no 3; A. Vårheim, Public libraries worked in the Tohoku mega-disaster, „Proceedings from the Document Academy” 2015, vol. 2, no 1; A. Vårheim, Public libraries, community resilience, and social capital, „Information Research” 2017, vol. 22, no 1, http://InformationR.net/ir/22-1/colis/colis1642.html (dostęp: 31.07.2020); B.W. Bishop, S.R. Veil, Public libraries as post-crisis information hubs, „Public Library Quarterly” 2013, vol. 32, no 1.. Oferują schronienie, dostęp do energii elektrycznej i internetu, pośredniczą w kontaktach, współorganizują działania pomocowe, pomagają w wypełnianiu dokumentów potrzebnych do uzyskania wsparcia bądź wypłaty pieniędzy z ubezpieczenia.

W Stanach Zjednoczonych doświadczenie pomocy i zaangażowania bibliotek w pomoc społeczeństwu w sytuacjach kryzysów wynikających z katastrof naturalnych spowodowały, że uznano je za instytucje publiczne warte włączenia do krajowej sieci zarządzania kryzysowego²Federal Emergency Management Agency, Assistance for Governments and Private Non-Profits After a Disaster, 2020, https://www.fema.gov/assistance/public (dostęp: 2.12.2020).. Angażują się one również w działania informacyjne i pomocowe w innych trudnych okolicznościach, na przykład w sytuacjach konfliktów i zamieszek na tle społecznym (np. rasowym)³Zob. np. R.L. Chancellor, Libraries as pivotal community spaces in times of crisis, „Urban Library Journal” 2017, vol. 23, no 1; M.J. Foster, M.R. Evans, Libraries creating sustainable services during community crisis: Documenting Ferguson, „Library Management” 2016, vol. 37, no 6/7.. Nie wszędzie jednak – na co wskazują doświadczenia w Japonii po tsunami w 2011 roku⁴S. Suzuki, T. Miura, The librarians of Fukushima, „Journal of Library Administration” 2014, vol. 54, no 5; A. Vårheim, Public libraries worked…, dz. cyt.; A. Vårheim, Public libraries, community…, dz. cyt. czy badania placówek australijskich⁵D.L. Velasquez, N. Evans, J. Kaeding, Risk management and disaster recovery in public libraries in South Australia: a pilot study, „Information Research” 2016, vol. 21, no 4. – są do pomocy w sytuacjach kryzysowych przygotowane.

Biblioteki służą swoim użytkownikom – jak jednak wygląda ich funkcjonowanie, kiedy brakuje fizycznej obecności tych ostatnich?

W połowie 2020 roku przeprowadzono badanie ilościowo-jakościowe dotyczące funkcjonowania bibliotek publicznych w Polsce w czasie pierwszego etapu pandemii, to znaczy od marca do lipca 2020 roku⁶Szczegółowe omówienie wyników tego badania, a także przegląd literatury dotyczącej funkcjonowania bibliotek w sytuacjach kryzysowych, także spowodowanych pandemią, zob. M. Kisilowska, Biblioteki publiczne w kryzysie. Doświadczenie pierwszego etapu pandemii, Warszawa 2021.. Dzięki wsparciu komunikacyjnemu Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich ankiety zostały udostępnione przez listę mailingową SBP bibliotekom różnych typów oraz w obrębie struktur Stowarzyszenia. Procedura miała więc zasięg ogólnopolski, choć pozyskany zbiór odpowiedzi nie jest reprezentatywny (zob. niżej). Zebrano 379 kwestionariuszy z bibliotek publicznych różnej wielkości z całego kraju. Badanie przeprowadzono techniką ankiety CAWI, której merytoryczna część składała się wyłącznie z pytań otwartych. Głównym celem badania było zebranie opinii i odczuć bibliotekarzy wobec zaistniałej sytuacji, nie zaś danych ilościowych, zaprojektowano więc zestaw pytań dotyczących funkcjonowania zespołu pracującego w konkretnej placówce, relacji z otoczeniem zewnętrznym (instytucjonalnym), kontaktów z użytkownikami oraz prowadzenia działalności online. Pytania merytoryczne uporządkowano w trzech częściach. W pierwszej wspomniany wyżej zestaw odnosił się do okresu zamknięcia bibliotek (od 12 marca do co najmniej 4 maja 2020 roku). W drugiej te same pytania dotyczyły okresu otwierania bibliotek, czyli od 5 maja 2020 lub później (część placówek z różnych względów przesunęła oficjalne otwarcie dla użytkowników) aż do końca lipca 2020 roku (kiedy ankieta została zamknięta). W trzeciej części natomiast zawarto dwa pytania otwarte, które dawały respondentom możliwość indywidualnego wypowiedzenia się na temat postrzeganych skutków (pozytywnych lub negatywnych) pandemii dla bibliotek oraz sformułowania własnych uwag. Część czwarta obejmowała pytania metryczkowe (charakterystyka biblioteki ze względu na jej wielkość, typ, rodzaj obsługiwanej społeczności). Uzyskano 379 poprawnie wypełnionych kwestionariuszy, w większości z bibliotek pracujących na terenach wiejskich i w miastach do 50 tysięcy mieszkańców (zob. tabela 1). Próba ta nie jest reprezentatywna dla polskich bibliotek publicznych, co jednak nie jest konieczne przy badaniu o charakterze przede wszystkim jakościowym.

Swobodne odpowiedzi na pytania otwarte zostały poddane analizie z wykorzystaniem metody kodowania otwartego, w oparciu o zdefiniowane cele i pytania badawcze. Kategorie podstawowe odpowiadały zestawowi kwestii poruszanych w dwóch pierwszych częściach ankiety, następnie sformułowano kody szczegółowe, pozwalające wyodrębnić główne wątki (problemy, zagadnienia) poruszane przez respondentów⁷Tabela kodów – zob. M. Kisilowska, Biblioteki w kryzysie… dz. cyt.. Umożliwiło to wyodrębnienie zagadnień najczęściej poruszanych przez respondentów, a więc dominujących w doświadczeniu funkcjonowania bibliotek w okresie pierwszego pandemicznego lockdownu oraz ponownego otwierania placówek.

W dalszej części tekstu skupiono się na problematyce poruszanej w odpowiedziach na pytanie trzecie (czyli dotyczące relacji z użytkownikami) i częściowo czwarte (prowadzenia działalności online) z pierwszych dwóch części ­kwestionariusza oraz na wątku relacji z czytelnikami poruszanym w odpowiedziach na pytania o konsekwencje pandemii i w wypowiedziach własnych respondentów.

Najważniejszą, pozytywną informacją płynącą z ankiet jest ta, że biblioteki „ani na chwilę” nie przestały się komunikować z użytkownikami, w miarę możliwości i pomysłowości prowadząc działalność we właściwym dla siebie zakresie (zob. tabela 2).

Wobec niemożności zaproszenia czytelników do pomieszczeń bibliotecznych w okresie lockdownu komunikację z nimi prowadzono na wszelkie inne możliwe sposoby. Jako pierwsze, równorzędnie, wymieniano dwa kanały: stronę internetową placówki i telefon. Na kolejnych miejscach pod względem częstotliwości wykorzystywania znalazły się pozostałe narzędzia internetowe. Nie wszystkie biblioteki, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach, prowadzą swoje profile w mediach społecznościowych, dlatego ten kanał znalazł się na trzecim miejscu, a na kolejnym – poczta elektroniczna.

Informacje dotyczące sposobów komunikowania się z czytelnikami wyglądały na przykład tak:

Wszelkie niezbędne komunikaty znalazły się zarówno na naszej stronie internetowej, jak i portalu Facebook, a także na oficjalnej stronie gminy. Czytelnicy kontaktowali się z nami telefonicznie, zdarzało się jednak, że mimo obostrzeń ktoś zgłaszał się do nas osobiście (W1).
Utrzymywaliśmy stały kontakt z naszymi użytkownikami, czytelnikami. Odbieraliśmy telefony, maile. Informowaliśmy o sytuacji poprzez media społecznościowe i strony internetowe (M50–138).

Zdecydowanie rzadziej korzystano z „analogowych” form upubliczniania informacji na drzwiach lub tablicach informacyjnych (w tabeli 2 określono je skrótowo pojęciem „Tablica”), a właściwie jednostkowo – z pośrednictwa lokalnych mediów. Część kontaktów została zainicjowana przez samych czytelników:

Czytelnicy dzwonili, pisali, komunikaty były publikowane na stronie biblioteki i gminy, na Facebooku, wywieszono plakaty informacyjne na terenie gminy (W9).

Oczywiście trzeba pamiętać, że w większości przypadków bibliotekarze korzystali jednocześnie z kilku kanałów komunikacji, aby dotrzeć z potrzebnymi informacjami do czytelników posługujących się internetem lub nie, do wszystkich swoich potencjalnych odbiorców. To samo dotyczy kolejnego badanego etapu. Wyczerpująco ilustruje to poniższy cytat:

W zakresie komunikacji z użytkownikiem – kierownicy większych działów udostępniania i filii mieli możliwość korzystania z poczty służbowej w ramach pracy zdalnej i tym kanałem najczęściej komunikowali się z czytelnikami, a właściwie odpowiadali na ich pytania i potrzeby. Wszystkie informacje na temat funkcjonowania placówki (aktualizowane na bieżąco) były umieszczane na stronie internetowej i Facebooku biblioteki. Czytelnicy kontaktowali się z nami także telefonicznie, szczególnie zaraz po zamknięciu placówek (co stało się dość nagle), jak i tuż przed ich otwarciem. Najbardziej martwili się o przekroczenie terminu zwrotu pożyczonych zbiorów. W tym okresie anonsowaliśmy możliwość korzystania z usługi Legimi (nasza placówka ma wykupiony dostęp dla czytelników w ramach konsorcjum). Z przesłanych drogą mailową kodów dostępu skorzystało w tym okresie ponad 100 użytkowników (M100-6).

Okres ponownego otwierania bibliotek to czas wizyt, pierwszych i kolejnych odwiedzin użytkowników. Około 70 procent placówek, których pracownicy wypełnili ankietę, informowało o powrocie czytelników do bibliotek. W związku z tym wskaźniki korzystania z pozostałych kanałów komunikacji nieco spadły. Jednak raczej nieznacznie, jako że czytelników trzeba było o otwarciu, dostępności, godzinach, zasadach, reżimie sanitarnym poinformować. W związku z tym ponownie najchętniej wykorzystywanym kanałem komunikacji okazała się strona internetowa, tym razem w drugiej kolejności wymieniano media społecznościowe (część placówek tymczasem założyła tam swoje profile). Zdecydowanie rzadziej komunikowano się telefonicznie i mailowo, za to nieznacznie częściej korzystano z różnych „tablic informacyjnych” oraz z pośrednictwa mediów lokalnych.

Wszystkie istotne informacje publikowane były na stronie internetowej biblioteki oraz w mediach społecznościowych, aby mieć stały kontakt z naszymi czytelnikami, aby okazywać im wsparcie i mieć ciągłość relacji (W44).
Użytkownicy byli informowani o powrocie i sposobie funkcjonowania biblioteki poprzez stronę internetową, portale społecznościowe, informacje były również udzielane drogą telefoniczną. Zainteresowanie czytelników było spore. Szczególnie w pierwszych dniach otwarcia (M500-12).
Informacje o otwarciu pojawiły się na głównej stronie biblioteki, na naszym profilu na Instagramie oraz blogu, a także na drzwiach biblioteki. Zainteresowanie czytelników jest spore, niestety nie są zadowoleni z braku wolnego dostępu do półek i niemożności skorzystania z czytelni i komputerów (M500-22).

Co było przedmiotem komunikacji? Oczywiście przede wszystkim fakt zamknięcia – a później otwarcia – placówki, godziny otwarcia, sposób funkcjonowania. W pierwszym etapie informowano przede wszystkim o tym, że nie istnieje ryzyko naliczenia kar za przetrzymanie książek, których nie można zwrócić w terminie (że terminy tych zwrotów zostają przedłużone).

Przez cały okres pandemii był telefoniczny i internetowy kontakt z czytelnikami. Niezbędne informacje zamieszczaliśmy na Facebooku. Osobom potrzebującym dowoziliśmy książki, zostawiając je w umówionym miejscu (W13).

Z częścią osób kontaktowano się telefonicznie, jeśli wiadomo było, że same nie sprawdzą tej informacji w sieci. Ta kwestia budziła wśród czytelników najwięcej niepokoju. Wskazywano również możliwe formy realizacji usług, takie jak wymiana książek „na progu” czy ich dowóz do domu, propozycje różnych aktywności realizowanych online dla czytelników z poszczególnych grup wiekowych, oferty własnej lub udostępnianych linków do akcji, wydarzeń itp. proponowanych przez inne podmioty.

Informacje zamieszczane były na stronie www, blogu, Facebooku. Użytkownicy bardzo często dzwonili oraz korzystali z Messengera (W43).

Po wprowadzeniu lockdownu zrobiło się w bibliotekach… pusto, o czym respondenci informowali z dużym żalem, bólem i tęsknotą. Tęsknili również czytelnicy. W części wypowiedzi zauważano (z pewnym zaskoczeniem), że mieszkańcy danej społeczności (także niezbyt często korzystający z biblioteki) oraz władze lokalne doceniły istnienie i pracę placówki.

Pandemia przede wszystkim pokazała nam, bibliotekarzom, jak bardzo potrzebni jesteśmy dla naszych czytelników i jak bardzo potrzebna ludziom jest biblioteka. Użytkownicy (szczególnie w pierwszych tygodniach po otwarciu) przybywali licznie do biblioteki spragnieni książek i spotkania z nami (W90).

Wspominano o tym, jak wiele ciekawych akcji i wydarzeń odbywało się do tej pory w placówkach, doceniano ofertę dla różnych grup wiekowych, zaangażowanie pracowników w życie społeczności lokalnej, chętnie udzielaną pomoc.
Co się działo, aby uwagę czytelnika utrzymać? Tak jak wspomniano, wiele aktywności przeniesiono do sieci. Przykładowo:

Przygotowano spotkania autorskie online, warsztaty plastyczne, polecano książki, głośne czytania, warsztaty literackie. Średnio w tygodniu ukazywały się 2–3 nagrania. W początkowej fazie oglądających było kilkuset, a nawet kilka tysięcy. Im dłużej trwał czas izolacji i coraz więcej instytucji oferowało działania online, tym […] mniej było zainteresowanych. Udostępniano również informacje o wydarzeniach organizowanych przez inne jednostki (Mp500-4).

Ucyfrowienie oferty obejmowało także udostępnienie czytelnikom e-booków – najczęściej w postaci kodów umożliwiających korzystanie z oferty abonamentowych serwisów książkowych (i audiobookowych), takich jak na przykład Ibuk Libra lub Legimi. Kody przyznawane na dany miesiąc bardzo szybko się wyczerpywały – czytelnicy chętnie korzystali z tej możliwości.

W czasie izolacji zaobserwowaliśmy zwiększone zainteresowanie zasobami elektronicznymi, znacznie więcej osób zwracało się z prośbą o kody dostępu do platformy Legimi i Ibuk Libra (M50-142).

Ale nie tylko. Trzeba tu także wspomnieć o działaniach pośrednich lub podejmowanych z myślą o przyszłych formach pracy – szkoleniach, przygotowywaniu wniosków projektowych. Na przykład:

Staramy się uciekać „do przodu” poprzez remont biblioteki, podnoszenie kwalifikacji zawodowych dzięki kursom i szkoleniom, zakup nowości, przygotowania nowej oferty (W97).
Lockdown wpłynął pozytywnie na czytelnictwo. Ludzie czytali więcej. Odezwali się do nas mieszkańcy niezapisani do biblioteki z prośbą o kod do Legimi. Musimy wszyscy nauczyć się działać w sferze wirtualnej. Nabycie nowych doświadczeń i umiejętności jest pozytywne dla bibliotek i bibliotekarzy. Pewne nawyki z czasu pandemii zostaną. Może będziemy organizować więcej wydarzeń online (M50-138).

Po otwarciu bibliotek, do którego przygotowywano placówki poprzez przearanżowanie pomieszczeń w bezpieczne szlaki komunikacyjne, oczekiwania po obu stronach były ogromne. Dużą barierą, przykrością, powodem do nerwowych reakcji był zakaz wolnego dostępu. Czytelnicy czuli się mocno ograniczeni przez brak możliwości swobodnego wyboru lektury. Niektórzy narzekali także na reżim sanitarny (maseczki, konieczność dezynfekcji dłoni).

Przez pandemię nie mogły się odbywać zajęcia kulturalno-oświatowe, spotkania głośnego czytania dla przedszkolaków, a przede wszystkim brakowało bezpośredniego kontaktu z czytelnikami. Znacząco zmniejszyła się też liczba nowo zapisujących się czytelników. Efektem ubocznym pandemii będzie mniejsza liczba wypożyczeń, czytelników i odwiedzin w skali roku (W150).

Bibliotekarze obserwowali z niepokojem zmiany zachowań czytelników, zmniejszenie ich liczby, zwłaszcza w grupach do tej pory dość aktywnych – wśród dzieci i seniorów. Często wyrażali obawy co do przyszłości relacji z odbiorcami i przyszłości instytucji jako takiej.

Długotrwały społeczny lockdown może przynieść niewielki wzrost czytelnictwa, ale czytelnik będzie chętniej korzystał z księgarni internetowych. Biblioteka musi budować swój wizerunek jako miejsca, gdzie można bezpiecznie korzystać z księgozbioru w okresie epidemii. Zbyt szybkie luzowanie obostrzeń, na przykład wpuszczanie czytelnika między regały przy stałym wzroście zachorowań sprawi, że czytelnicy stracą poczucie bezpieczeństwa i ograniczą korzystanie z biblioteki. Niestety, epidemia wpłynie niekorzystnie na funkcjonowanie bibliotek zarówno w aspekcie finansowym (samorządy już mają kłopoty finansowe i dotacje na kolejne lata dla bibliotek z pewnością będą mniejsze), jak i liczby odbiorców usług (widać wyraźnie tendencję spadkową po otwarciu) (W149).
Obserwując całą sytuację, zadajemy sobie pytanie – dokąd zmierzamy? Z zakupem większej liczby książek czekamy do września – był sygnał, aby opłacać tylko terminowe wydatki. Jeżeli chodzi o ­czytelników, to widzimy, że zostają entuzjaści, zapaleńcy, miłoś­nicy książek. „Zluzowały” pojedyncze osoby, dla których książka była „złem” koniecznym. Nie jest ich dużo, dlatego nie martwimy się o stan czytelnictwa. Więcej będzie można powiedzieć w październiku bądź listopadzie (W146).

Respondenci obawiali się negatywnych skutków pandemii, choć potrafili wskazać także pozytywne (zob. tabele 3 i 4). Obawy o stan czytelnictwa i konsekwencje braku spotkań z czytelnikami dominowały wśród ocen negatywnych. Wśród pozytywnych zwracano uwagę na wzrost zainteresowania tym, co biblioteki mają w ofercie online, między innymi częstsze korzystanie z e-booków oraz z systemowych narzędzi wyszukiwania i rezerwacji książek.

Jak pisali respondenci, odpowiadając zwłaszcza na pytania z ostatniej części kwestionariusza, dotyczące własnej, swobodnej oceny sytuacji, warunkiem utrzymania i rozwoju czytelnictwa jest kontakt z odbiorcami. A ten buduje się w ogromnej mierze na częstych spotkaniach „w realu”. Potencjał takich spotkań daje natomiast działalność kulturalna lub edukacyjna biblioteki, niekoniecznie – choć zapewne w największym stopniu – skoncentrowana na książce i literaturze.

Brak bezpośrednich spotkań z czytelnikami „rozluźnił” kontakt z użytkownikami biblioteki. Konsekwencje mogą być długofalowe, będzie konieczność ponownego zachęcenia do powrotu do biblioteki. Chociaż czytelnicy „tęsknią” do spotkań w bibliotece oraz powrotu do działań sprzed pandemii (W121).
Konsekwencją może być spadek odwiedzin. Biblioteki nie będą miejscem spotkań, gdyż nie organizujemy zajęć w realu. Nie wydaje mi się, aby miał wpływ na poziom czytelnictwa. Zaobserwowano zdecydowanie większe zainteresowanie książką elektroniczną (W125).

Co prawda, jak zaznaczono w tabeli 4, do pozytywnych skutków pandemii respondenci zaliczyli również dostępność oferty online (budowanej od podstaw, poszerzanej, rozwijanej – zależnie od wcześniejszych doświadczeń i możliwości konkretnych placówek), jednak nie zastąpi ona możliwości spotkania.

W związku z tym warunkiem – mówiąc biurokratycznie – „odbudowania statystyk” czytelniczych jest powrót do działalności zachęcającej użytkowników do odwiedzenia biblioteki, spotkania, dyskusji, skorzystania z warsztatów, szkoleń, spotkań informacyjnych itp.

Konsekwencje, które już obserwujemy, to spadek (znaczący) wypożyczeń i odwiedzin. Po otwarciu spodziewałyśmy się (i trochę obawiałyśmy się) szturmu na bibliotekę, nawału odwiedzających. Niestety, nic takiego nie nastąpiło. Brak spotkań, możliwości wejścia do biblioteki, przejrzenia książek przekłada się na mniejszą liczbę wypożyczeń i odwiedzin (widzimy to zwłaszcza u dzieci, które przywykły, że mogą do nas wejść, pobawić się, pograć w gry, poczuć, że są u siebie, i w końcu wypożyczyć wybrane przez siebie książeczki). Ludzie widzą rozbieżności w tym, jak rząd zezwala na przykład na organizację wesel czy możliwości wejścia do sklepu (gdzie, nie oszukujmy się, nikt albo mało kto przestrzega zachowania dystansu), a nie mogą wejść do biblioteki (na takich zasadach jak wcześniej) z dzieckiem (M50-124).
Stan epidemiologiczny nie pozwala na prowadzenie działalności kulturalno-oświatowej. Zawieszona została też współpraca z innymi instytucjami kultury, stowarzyszeniami, fundacjami. Konieczne będzie odbudowanie dobrej marki biblioteki jako placówki aktywnej, z dobrą ofertą kulturalną dla całej społeczności lokalnej (M50-135).

Wizyta w bibliotece daje możliwość nawiązania kontaktu z bibliotekarzami, ale także z innymi czytelnikami – w obrębie danej społeczności. Zacieśnianie więzi następuje w wyniku częstotliwości spotkań, ale także intensywności zaangażowania w taką relację.

Czas zamknięcia bibliotek był jednak czasem informacji o tym, jak ważną rolę pełni biblioteka w środowisku, będąc miejscem integracji różnych grup wiekowych. Czytelnicy docenili wagę możliwości nie tylko spotkań w trakcie proponowanych zajęć i warsztatów, ale przede wszystkim znaczenie możliwości swobodnego dostępu do literatury. W trakcie zamknięcia do biblioteki napływało mnóstwo sygnałów od czytelników o potrzebie wypożyczania książek. Bibliotekarze zaczęli pracować z czytelnikiem w sieci (M50-109)

Jak pisała Magdalena Paul⁸M. Paul, Wpływ społeczny bibliotek publicznych. Badanie użytkowników bibliotek w województwie mazowieckim, Warszawa 2018., relacje z biblioteką wzmacniają się wówczas, gdy czytelnik czuje się odpowiednio do swoich potrzeb „zaopiekowany”, pozytywnie odbiera kontakt z bibliotekarzem. Cel jego odwiedzin stopniowo się poszerza – chodzi już nie tylko o realizację własnych potrzeb informacyjnych lub kulturalnych czy społecznych, ale także o współtworzenie, o udział w pewnych aktywnościach, na przykład na zasadach wolontariatu, podzielenie się własnym doświadczeniem lub umiejętnościami. Stąd zapewne sukces dyskusyjnych klubów książki, których członkowie aktywnie uczestniczą w każdym spotkaniu.

Zamknięcie bibliotek, a potem wznowienie ich pracy w ograniczonym zakresie spowodowało spadek czytelnictwa. Zawieszenie wszelkich imprez promocyjnych osłabiło więź z użytkownikiem ­zarówno z dorosłym, jak i najmłodszym. Czytelnicy dzwonią do nas z pytaniem, kiedy będą mogli spotkać się w Dyskusyjnym Klubie Książki (M100-19).

Bez czytelnika biblioteki stracą swój podstawowy obecnie cel funkcjonowania. Zwłaszcza te, w których nie dominuje funkcja archiwizacyjna lub które nie realizują specyficznych, często specjalistycznych potrzeb informacyjnych. „Biblioteka miejscem spotkania” to nie tylko popularne w ostatnich latach hasło, ale warunek, bez którego trudno mówić o rozwijaniu czytelnictwa i kultury w skali lokalnej. Wyniki omawianego tu badania pokazują, że bibliotekarze z placówek publicznych zdają sobie sprawę z roli działań klasyfikowanych ogólnie jako „animacja kultury”, które niosą ze sobą wiele dobrych skutków, choć wymagają często znacznego nakładu sił i środków. Ich rola jako ośrodków życia lokalnego, miejsc nawiązywania kontaktów, rozbudzania i rozwoju zainteresowań, pozostająca w ścisłym związku z promocją czytelnictwa, została przynajmniej w części środowisk dostrzeżona i doceniona. Oby było takich jak najwięcej.

Jadwiga Malina
Michał Piętniewicz

„Patron na Peronie”, czyli słów kilka o warsztatach literackich Biblioteki Kraków

Warsztaty literackie pod nazwą „Peron Literacki Biblioteki Kraków” powstały w 2019 roku z inicjatywy pracowników biblioteki – Jarosława Sokoła i Anny Gregorczyk przy jednoczesnej aprobacie śp. dyrektora Stanisława Dziedzica, dyrektor Izabeli Ronkiewicz-Brągiel oraz kierownika Działu Wydawnictw i Animacji Janusza Palucha. Celem projektu było stworzenie miejsca, gdzie początkujący twórcy będą mogli uczyć się sztuki pisania oraz zdobywać wiedzę na temat nowości wydawniczych, konkursów, spotkań autorskich i szeroko pojętego życia literackiego.

Początkowo zajęcia odbywały się w Filii nr 3 przy placu Jana Nowaka-Jeziorańskiego w Krakowie. Następnie, ze względu na ograniczenia związane z pandemią, zostały przeniesione do sieci na profil facebookowy Klubu Dziennikarzy „Pod Gruszką” oraz grupę „Peron Literacki BK”. Obecnie prowadzone są hybrydowo, a ich opiekunami od samego początku pozostają Jadwiga Malina i Michał Piętniewicz. Należy w tym miejscu przypomnieć, że wykłady z teorii literatury miał prowadzić śp. Marek Karwala. Niestety, przedwczesna śmierć Profesora uniemożliwiła kontynuację tego zamierzenia.

Warsztaty literackie Biblioteki Kraków z cyklu „Mistrz na Peronie” z udziałem Bożeny Boby-Dygi. Prowadzenie: Jadwiga Malina i Michał Piętniewicz. Fot. Krzysztof Lis

Choć idea warsztatów nie ulega zmianie, z czasem do zajęć podstawowych dołączyły nowe projekty. Jest wśród nich między innymi powołany z inicjatywy Jadwigi Maliny cykl spotkań pod nazwą „Mistrz na Peronie”, w trakcie których znani pisarze i pisarki zdradzają tajniki swojej literackiej kuchni oraz oceniają nadesłane prace. W latach 2020–2021 w roli mistrzyń i mistrzów wystąpili: Józef Baran, Miłosz Biedrzycki, Bożena Boba-Dyga, Lidia Bogaczówna, Eligiusz Dymowski, Liliana Hermetz, Jakub Kosiniak, Bartłomiej Kucharski, Piotr Lamprecht, prof. Wojciech Ligęza, Karol Ochodek, Dominika Słowik, Michał Zabłocki, Krzysztof Zajas i Adam Ziemianin.

Inną warsztatową inicjatywą są przygotowywane w sezonie letnim „Ogrody Poezji” Biblioteki Kraków. W 2020 roku odbyły się one w formie online, zaś w roku bieżącym stacjonarnie, w ogrodach siedziby głównej przy ul. Powroźniczej 2. W sumie w 2021 roku przygotowano trzy wydarzenia: dwa poświęcone twórczości krakowskich poetek i poetów, trzecie dedykowane Antologii Peronu Literackiego Biblioteki Kraków.

Najmłodszym peronowym projektem powstałym z inicjatywy Izabeli Ronkiewicz-Brągiel jest cykl wykładów „Patron na Peronie”. Zgodnie z założeniami, opiekunowie warsztatów zaprosili do współpracy pisarzy, krytyków i wykładowców, którzy przybliżyli słuchaczom życie i twórczość czterech literackich Patronów 2021 roku, to jest Stanisława Lema, Cypriana Kamila Norwida, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Różewicza. Spotkania odbywały się raz na kwartał na profilu facebookowym Klubu Dziennikarzy „Pod Gruszką” Biblioteki Kraków.

„Święta na Peronie”. Spotkanie uczestników warsztatów z gościnnym udziałem Karola ­Ochodka i Miłosza Skwiruta. Fot. Krzysztof Lis

Pierwszy panel poświęcony życiu i twórczości Stanisława Lema odbył się 3 marca 2021 roku. Gościem Michała Piętniewicza był Szymon Kloska – krytyk literacki, kurator programu Lem 2021. Rozmówcy rozpatrywali dzieło autora Solaris w kontekście jego literackich „przepowiedni” oraz wpływu na polską i światową literaturę. Pojawiły się pytania o aktualność i uniwersalność książek Lema. Szymon Kloska przyznał, że zdecydowana większość przetrwała próbę czasu, jedynie Obłok Magellana (Wydawnictwo Iskry, 1955) może być nieco przestarzały dla współczesnego odbiorcy. Poruszając kwestie biograficzne, przypomniano, że pisarz ukrywał się jako Żyd w okupowanym Lwowie, a traumy wojenne nie pozostały bez wpływu na jego twórczość. Przywołano w tym miejscu dwie publikacje: pierwszą część trylogii Czas nieutracony / Szpital przemienia (Wydawnictwo Literackie, 1955) oraz książkę Agnieszki Gajewskiej Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema (Wydawnictwo Naukowe UAM, 2016). Szczególnie interesującą częścią panelu była dyskusja o stosunku Lema do wiary i Boga. Szymon Kloska zaznaczył, że pisarz widział w religii przede wszystkim wartość kulturową, mimo to rozpatrywał światy teoretycznie możliwe oraz niemożliwe i miał świadomość, że nauka nie wszystko może wyjaśnić. Rozmowa dotyczyła także życia prywatnego autora Bajek robotów, znajomości z wybitnymi postaciami kultury i nauki, między innymi Janem Błońskim, Karolem Wojtyłą, Janem Józefem Szczepańskim. Przy tej okazji zarekomendowano słuchaczom książkę autorstwa Wojciecha Orlińskiego Lem w PRL-u, czyli nieco prawdy w zwiększonej objętości (Wydawnictwo Literackie, 2021) oraz tom wspomnień Tomasza Lema Awantury na tle powszechnego ciążenia (Wydawnictwo Literackie, 2009). Nie obyło się bez przypomnienia ważniejszych adaptacji filmowych. Zwłaszcza Solaris Andrieja Tarkowskiego. Finałem rozmowy była lista książek, którą prowadzący polecili słuchaczom jako lektury obowiązkowe.

Bohaterem drugiego spotkania był Cyprian Kamil Norwid. Jadwiga Malina zaprosiła do rozmowy dr. Adama Cedro – wydawcę, norwidologa, członka redakcji krytycznej Dzieł wszystkich Norwida – oraz dr Elizę Kącką – adiunkt na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, autorkę książki Stanisław Brzozowski wobec Cypriana Norwida (Wydawnictwo Wydziału Polonistyki UW), członkinię kapituły Nagrody Literackiej Gdynia. Spotkanie odbyło się 9 czerwca 2021 roku na profilu facebookowym Klubu Dziennikarzy „Pod Gruszką”. Punktem centralnym dyskusji była książka Józefa Franciszka Ferta Życie Cypriana Norwida. Pamiątka dwusetnej rocznicy urodzin Poety (Wydawnictwo Pewne, 2021). Śledząc tę publikację, analizowano życiorys pisarza i problemy, z jakimi się borykał, między innymi ostracyzm środowiska literackiego, brak stałych dochodów, utratę słuchu, migracyjną tułaczkę. Sporo miejsca poświęcono duchowości Norwida. Adam Cedro uznał go za najważniejszego polskiego poetę religijnego, z czym nie do końca zgodziła się Eliza Kącka. Zgodnie podkreślano natomiast heroizm jego polskości i wymagające spojrzenie na sztukę, etykę oraz wolność słowa. Konkluzją dyskusji było stwierdzenie, że hermetyczność poezji Norwida, tak problemowa dla ówczesnych odbiorców, stała się paradoksalnie gwarantem przetrwania, a nawet rozkwitu jego dzieła w XX i XXI wieku.

Trzecie spotkanie – dedykowane Krzysztofowi Kamilowi Baczyńskiemu – odbyło się 22 września 2021 roku. Michał Piętniewicz wspólnie z dr Hanną Kryńską – literaturoznawczynią, autorką książki Rzeczy niepokój (Biblioteka Nowego Napisu / Instytut Literatury, 2021) – zwracali uwagę na niesłabnącą popularność poezji Baczyńskiego wśród ludzi młodych. Zdaniem Hanny Kryńskiej wpływa na to plastyczność i wyjątkowe bogactwo rytmiczne wierszy oraz tragiczna biografia. W dalszej części spotkania próbowano przeanalizować złożoność i wielobarwność charakteru poety, którego cechowały z jednej strony skromność i wątłe zdrowie, z drugiej poczucie humoru i słaba odporność na krytykę. Ważną częścią rozmowy były wątki z życia osobistego. Relacje z matką oraz żoną Barbarą, aspirującą do zawodu krytyka literackiego studentką polonistyki. Zdaniem Hanny Kryńskiej związek ten nie był wbrew pozorom czystą sielanką. Problemy młodych dotyczyły finansów (poeta miał trudności ze znalezieniem stałej pracy) oraz relacji żony Baczyńskiego z teściową (kobiety nie pałały do siebie sympatią). Spotkanie zakończyła optymistyczna puenta dotycząca obecności poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w polskiej kulturze. Zgodnie uznano, że inspiruje ona kolejne pokolenia, przenikając z podręczników szkolnych do tak zwanej kultury masowej, zwłaszcza do muzyki i filmu.

Ostatni tegoroczny panel odbył się 3 grudnia 2021 roku i był w całości poświęcony Tadeuszowi Różewiczowi. Jadwiga Malina zaprosiła na to spotkanie dr. Karola Maliszewskiego – pisarza, krytyka i wykładowcę, autora 16 tomów wierszy. Pierwsza część dyskusji dotyczyła wpływu Różewicza na poezję XX i XXI wieku, zwłaszcza tę pisaną przez roczniki najmłodsze, dopiero wchodzące na literackie ścieżki. Zastanawiano się, czy poeta, którego pierwsze tomy Niepokój (Wydawnictwo Przełom, 1947) i Czerwona rękawiczka (Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, 1948) uznano za rewolucyjne, może pozostać oryginalny dla współczesnego odbiorcy. Rozpatrywano kwestię przesłań Różewicza, między innymi krytyczny stosunek do świata pozbawionego wyższych wartości, uprzedmiotowienia osoby ludzkiej i niepohamowanego konsumpcjonizmu. Druga część spotkania dotyczyła biografii poety. Rozmawiano o jego fascynacji malarstwem, przyjaźni z artystami, stosunku do środowiska literackiego i polityki. Pojawił się również rys dotyczący dzieciństwa i najbliższej rodziny – braci Janusza i Stanisława, a także matki, której poświecił wybitny tom Matka odchodzi (Wydawnictwo Dolnośląskie, 1999) – oraz Radomska i Krakowa. Spotkanie uświetniły wiersze Tadeusza Różewicza w interpretacji Lidii Bogaczówny.

Paweł Stachnik

Biblioteka Kraków

Śladami Lema po Krakowie

Z miast, w których przyszło mieszkać Stanisławowi Lemowi, Kraków bez wątpienia był dla niego szczególny. Oczywiście rodzinny Lwów, gdzie pisarz spędził dzieciństwo, młodość oraz dramatyczny czas okupacji, był poza wszelkimi kategoriami. W dorosłym życiu twórca poświęcił mu książkę¹S. Lem, Wysoki Zamek, Warszawa 1966. Nota bene, najnowsza biografia Lema, autorstwa Agnieszki Gajewskiej z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, nosi znaczący tytuł Wypędzony z Wysokiego Zamku, Kraków 2021. i wiele razy wspominał o Lwowie w swoich tekstach, miasto wracało do niego także w snach²S. Lem, E. Lipska, T. Lem, Boli tylko, gdy się śmieję… Listy i rozmowy, Kraków 2018, s. 211. i we wspomnieniach. Niemniej po wojnie nigdy nie zdecydował się go odwiedzić i odrzucał takie propozycje. Berlin Zachodni, w którym Lemowie mieszkali kilka miesięcy w 1983 roku, był tylko epizodem i nie zapisał się chyba w pamięci twórcy niczym szczególnym. Z kolei o Wiedniu, gdzie rodzina spędziła prawie sześć lat, pisarz wyrażał się zwykle złośliwie i z przekąsem³Zob. np. T. Fiałkowski, Świat na krawędzi. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Tomasz Fiałkowski, Kraków 2007, s. 103–104; S. Lem, E. Lipska, T. Lem, dz. cyt., s. 18, 19, 24 i nn..

Dziedziniec Collegium Nowodworskiego przy ul. św. Anny 12, dziś siedziba Collegium Medicum UJ. Stanisław Lem kontynuował tu zaczęte we Lwowie studia medyczne, fot. Paweł Stachnik

A zatem Kraków. Miasto, w którym spędził ponad pół wieku. Tutaj się ożenił i tu przyszedł na świat jego syn, tutaj tworzył i cieszył się uznaniem, tutaj wreszcie zmarł i został pochowany. Jak pisze Wojciech Orliński, pierwszy biograf Stanisława Lema, tylko w Krakowie Lem mógł zostać pisarzem. Tylko pod Wawelem mogło dojść do jedynego w swoim rodzaju zbiegu okoliczności, który spowodował, że ten zdolny młody człowiek spośród wielu dróg, jakie rysowały się przed nim u progu dorosłego życia, wybrał tę jedną – drogę pióra. To właśnie atmosfera Krakowa – obecność uniwersytetu, wydawnictw, gazet i periodyków, a nade wszystko właściwych ludzi – sprawiła, że 24-letni Lem nie został mechanikiem samochodowym, spawaczem czy lekarzem, lecz pisarzem, twórcą, literatem. Przyjrzyjmy się więc bliżej temu miastu, w którym żył i tworzył nasz gigant literatury science fiction. Zapraszamy na spacer po Krakowie śladami Stanisława Lema, spacer po miejscach, gdzie mieszkał, pracował, bywał.

Zacznijmy jednak od początku. Do Krakowa Lemowie – Stanisław, jego ojciec Samuel i matka Sabina – przyjechali w lipcu 1945 roku. Byli przesiedleńcami z rodzinnego Lwowa szukającymi swojego miejsca po tym, jak kresowe miasto decyzją mocarstw stało się częścią ZSRR. Z dworca udali się na ul. Śląską, gdzie pod numerem 3 mieszkała rodzina Kołodziejów. Karol Kołodziej był przyjacielem Samuela Lema z czasów poprzedniej wojny, a obie rodziny utrzymywały we Lwowie bliskie stosunki. Kołodziejowie przenieśli się do Krakowa na początku okupacji, a teraz gościnnie przyjęli Lemów. Gościnność gościnnością, ale warunki w dwupokojowym mieszkaniu były trudne. Repatrianci w trzy osoby zajmowali jeden pokój, a Stanisław gnieździł się w tak zwanej nyży, czyli małej wnęce, gdzie spał i uczył się do studiów. Tak mieszkanie opisywała koleżanka przyszłej żony pisarza Maria Orwid, która odwiedziła Lemów w 1946 roku: „Stół ustawiony był w dużym pokoju, z którego prowadziły maleńkie schody do dziupli z oknem, gdzie znajdowały się książki, wąska leżaneczka, stół z maszyną do pisania oraz… Stanisław Lem”.

Kamienica przy ul. Bonerowskiej 5, drugie lokum rodziny Lemów w Krakowie, fot. Paweł Stachnik

Młodzieniec podjął w Krakowie studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, dodajmy, że zaczęte jeszcze we Lwowie. Zajęcia odbywał w pomieszczeniach Collegium Nowodworskiego przy ul. św. Anny 12 (dziś siedziba Collegium Medicum UJ). Zetknął się na nich z filozofem dr. Mieczysławem Choynowskim z Konwersatorium Naukoznawczego (prowadzonego przez Towarzystwo Asystentów UJ), a spotkanie to stało się dla niego przełomem. Choynowski (w którego mieszkaniu przy al. Słowackiego 66 odbywały się zebrania) otworzył przed nim nowe horyzonty, nauczył fachowego podejścia badawczego, skłonił do poznania języka angielskiego i wciągnął do pracy w wydawanym przez Konwersatorium piśmie „Życie Nauki”. Lekarzem Lem nie bardzo chciał zostać, ale taki kierunek wybrał pod naciskiem ojca, cenionego lwowskiego laryngologa. Na studiach praktykował w szpitalu i odebrał kilkadziesiąt porodów (w tym także przez cesarskie cięcie), a doświadczenia te dodatkowo zniechęciły go do medycyny. Ostatecznym gwoździem do trumny lekarskiej kariery stała się sprawa służby wojskowej, do której powoływano wszystkich absolwentów medycyny i która w realiach tamtego czasu groziła pozostaniem w armii na stałe. Z tych właśnie powodów Lem nie przystąpił do egzaminów końcowych i studiów de facto nie ukończył. Wcześniej zastanawiał się poważnie, czy nie poświęcić się fachowi zdobytemu podczas okupacji we Lwowie, czyli spawalnictwu. W tamtych czasach ciągle była to poszukiwana umiejętność, dająca dobre zarobki. Na szczęście jednak zwyciężył pociąg do pióra.

Odsłonięta w 2015 r. tablica na kamienicy przy ul. Bonerowskiej 5, w której mieszkali Lemowie, fot. Paweł Stachnik

Młody Lem zaczął bowiem pisać teksty i publikować je w krakowskich i nie tylko krakowskich tytułach. Prócz wspomnianego „Życia Nauki” współpracował z „Odrodzeniem”, „Twórczością”, „Kuźnicą”, „Żołnierzem Polskim”, „Nową Kulturą” i „Tygodnikiem Powszechnym”, a także wychodzącymi na Śląsku popularnymi „Kocyndrem” i „Nowym Światem Przygód”. W tym drugim właśnie w 1946 roku ukazało się jego pierwsze fantastyczne opowiadanie Człowiek z Marsa. Tak narodził się pisarz Stanisław Lem.

Wyrazem tego zawodowego wyboru było wstąpienie do Koła Młodych przy Związku Zawodowym Literatów Polskich w Krakowie i uczęszczanie na zebrania w Domu Literatów przy Krupniczej 22. Jako aspirujący pisarz Lem wszedł w środowisko artystów, literatów i naukowców. Zaprzyjaźnił się między innymi z prawnikiem Jerzym Wróblewskim, późniejszym rektorem Uniwersytetu Łódzkiego, rzeźbiarzem i poetą Romanem Husarskim oraz jego żoną Heleną, z młodą poetką Wisławą Szymborską, później także ze Sławomirem Mrożkiem i Adamem Włodkiem. Na zebraniach Koła miał okazję zetknąć się między innymi z Jerzym Andrzejewskim, Czesławem Miłoszem, Adamem Polewką, Kazimierzem Wyką, Jalu Kurkiem, Władysławem Broniewskim i Tadeuszem Hołujem.

Najsilniejsza przyjaźń połączyła go jednak z trzema kolegami po piórze: pisarzem Janem Józefem Szczepańskim (późniejszym prezesem Związku Literatów Polskich), redaktorem „Żołnierza Polskiego” Aleksandrem Ściborem-Rylskim (później autorem scenariuszy do filmów Andrzeja Wajdy) oraz polonistą z UJ Janem Błońskim (później profesorem i wybitnym krytykiem). Przyjaźń była bliska i trwała wiele lat. Panowie odwiedzali się z rodzinami, wyjeżdżali razem, wiele dyskutowali o literaturze, polityce, życiu. Szczepański został ojcem chrzestnym syna Lema – Tomasza. Z jednej strony przyjaźnili się blisko, z drugiej zaś często się kłócili, zazdrościli sobie wzajemnie, obmawiali się i krytykowali swoje teksty. Szczegóły tej przyjaźni znamy między innymi z drobiazgowo prowadzonego dziennika Szczepańskiego⁴J.J. Szczepański, Dziennik, t. I–VI, Kraków 2009–2019., a także z bogatej korespondencji Lema.

Jak Lem podkreślał po latach, ideowo i intelektualnie ukształtował go kontakt ze środowiskiem „Tygodnika Powszechnego”. Dodajmy, że nie stało się to od razu, bo lewicujący i daleki od religii młody Lem na początku niezbyt pewnie czuł się wśród członków redakcji reprezentujących zupełnie inne środowisko społeczne i intelektualne. Jak zauważa prof. Agnieszka Gajewska w najnowszej biografii Lema, pisarz często mówił, że debiutował w „Tygodniku Powszechnym” (w 1946 roku), nie sposób jednak przemilczeć, że obszerniejsze jego utwory ukazały się w tym samym czasie w marksistowskiej „Kuźnicy”, „Żołnierzu Polskim”, a później w „Nowej Kulturze”⁵A. Gajewska, dz. cyt., Kraków 2021, s. 249.. Bojąc się, że pisanie w katolickiej gazecie może mieć niekorzystny wpływ na wydawnicze szanse jego książek, Lem zaniechał publikowania w „Tygodniku”. Z czasem jednak połączyły go z pismem i ludźmi z Wiślnej 12 więzi towarzyskie (zwłaszcza z Jerzym Turowiczem i Mieczysławem Pszonem). Do współpracy z „Tygodnikiem” wrócił w 1991 roku (wcześniejsza próba, z 1968, zakończyła się fiaskiem – cenzura zdjęła jego tekst) i kontynuował ją do 1998. Ostatni felieton dla pisma podyktował w przeddzień ataku choroby, która zakończyła jego życie.

Interesująco brzmi opisana w dziennikach Szczepańskiego próba przejęcia krakowskiego „Życia Literackiego” (redakcja mieściła się wówczas przy ul. Sarego 1) i przekształcenia go w pismo popierające liberalne zmiany w kraju. Spisek, do którego weszli Szczepański, Lem, Błoński, historyk sztuki Janusz Bogucki oraz krytyk teatralny Jan Paweł Gawlik, zawiązał się jesienią 1956 roku na fali politycznych zmian związanych z odwilżą. Pojawiła się nawet szansa pozyskania dla sprawy samego Władysława Machejka, który przestraszony biegiem wydarzeń (a zwłaszcza powstaniem na Węgrzech) deklarował przystąpienie do spisku, jednak wycofał się, gdy sytuacja uległa uspokojeniu. A mogło powstać „najlepsze czasopismo kulturalne w dziejach Polski”, konstatuje Wojciech Orliński…⁶W. Orliński, Lem. Życie nie z tej ziemi, Wołowiec 2017, s. 239..

By zostać pełnoprawnym pisarzem (i członkiem Związku Literatów Polskich, co dawało rozmaite przywileje), konieczna była pierwsza książka. W sukurs przyszedł Lemowi przypadek. W 1950 roku pisarz odpoczywał w zakopiańskiej willi Astoria. Spotkał tam pewnego „grubego pana”, z którym podczas spaceru nad Czarny Staw wdał się w rozmowę o tradycji polskiej literatury fantastycznej. Nieznajomy, którym okazał się Jerzy Pański, ówczesny prezes wydawnictwa Czytelnik, zaproponował mu napisanie takiej właśnie powieści. Lem wyraził zgodę, a w umowie, która kilka tygodni później nadeszła do niego pocztą, wpisał tytuł Astronauci⁷S. Lem, Astronauci, Warszawa 1951.. Książka ukazała się w 1951 roku w nakładzie 10 tysięcy egzemplarzy. Otworzyła Lemowi drogę do upragnionego członkostwa w ZLP i uczyniła z niego pioniera krajowej literatury fantastycznonaukowej.

Wróćmy jednak do krakowskich miejsc Lema. W 1953 roku pisarz się ożenił. Jego wybranką została studentka medycyny Barbara Leśniak. Do oświadczyn doszło w sieni kamienicy przy ul. Sarego 18, gdzie Barbara mieszkała z siostrą. Młodzi zawarli małżeństwo 29 sierpnia w urzędzie stanu cywilnego, a w lutym następnego roku wzięli ślub w kościele św. św. Piotra i Pawła przy ul. Grodzkiej⁸A. Gajewska, dz. cyt., s. 232.. Pani Barbara pracowała potem przez wiele lat jako radiolog w Zespole Przychodni Specjalistycznych przy ul. 1 Maja (dziś Juliana Dunajewskiego), gdzie małżonek często po nią przychodził. W tym samym roku Lemom i Kołodziejom udało się przeprowadzić skomplikowaną procedurę zamiany mieszkania na Śląskiej na większe – czteropokojowe – przy ul. Bonerowskiej 5. Warunki życia były tam znacznie lepsze, a Lemowie zajmowali duży pokój z balkonem. Tam powstały między innymi Dzienniki gwiazdowe, Eden, Dialogi, wiele tekstów do „Przekroju”, wspomnianego „Życia Literackiego” oraz „Echa Krakowa”.

W 1954 r. w kościele pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła przy ul. Grodzkiej Stanisław Lem i Barbara Leśniak wzięli ślub, fot. Paweł Stachnik

Ogromnie ważną zmianą w życiu pisarza była przeprowadzka do Borku Fałęckiego, na Kliny Borkowskie, gdzie przy dzisiejszej ulicy Narvik powstało spółdzielcze osiedle domków jednorodzinnych. W 1957 roku przeniósł się tam Jan Błoński i do nabycia takiego lokum zaczął namawiać Lemów. Pisarz początkowo nie był chętny. Zawsze mieszkał w centrum miasta, w solidnych kamienicach, w miejscach, skąd wszędzie było blisko i dało się dojść pieszo. Naciskany jednak przez przyjaciela, a zwłaszcza żonę, zgodził się. Pani Barbara wychowywała się w majątku ziemskim i w mieście brakowało jej kontaktu z przestrzenią i naturą. Poza tym przy Bonerowskiej Lemowie mieszkali razem z matką Lema, Sabiną (ojciec Samuel zmarł w 1954 roku), co miało swoje niedogodności. Decyzja została więc podjęta, a perspektywa zamieszkania w domku na przedmieściach jawiła się dość optymistycznie.

Tymczasem Kliny, owszem, leżały na skraju miasta, ale nie było tam sklepu, przychodni, szkoły, przedszkola, do centrum prowadziła droga z betonowych płyt, a domy stały w szczerym polu. W dodatku inwestycja okazała się – przynajmniej na początku – pułapką, bo dom był w stanie surowym, bez dachu i niewykończony („Ponadto zacieki na sufitach olbrzymie oraz brud, zgnilizna, kompletny rozkład […]”⁹S. Lem do A. Ścibora-Rylskiego, 20.01.1958, za: W. Orliński, dz. cyt., s. 172.). Był peerelowską fuszerką budowlaną, postawiono go też w najniższym miejscu działki, przez co w piwnicy nieustannie zbierała się woda. Tuż obok działały pełną parą zatruwające powietrze Zakłady Sodowe Solvay, co przez całe lata dawało się mieszkańcom mocno we znaki. Wykończenie domku stało się finansową studnią bez dna. By pokryć wydatki Lem pisał coraz więcej, handlował rzeczami przywożonymi z zagranicy, prosił znajomych o tekstowe zlecenia. Zdaniem Agnieszki Gajewskiej eksplozja jego pisarskiej twórczości pod koniec lat pięćdziesiątych (w 1958 zawarł umowy na trzy nowe książki, które miał oddać w roku następnym) była spowodowana właśnie nieustannym niedoborem pieniędzy na nowy dom. Honorarium za książkę wynosiło bowiem około 10–20 tysięcy złotych, a wydatki inwestycyjne sięgały setek tysięcy¹⁰W. Orliński, dz. cyt., s. 174.. Tylko w 1957 roku do spółdzielni trzeba było wpłacić 140 tysięcy, a była to tylko pierwsza rata. W dodatku urząd skarbowy zainteresował się tak dużymi sumami i naliczył Lemowi tak zwany domiar wynoszący 3 tysiące złotych… „Gdybym wiedział, byłbym pierwej cyjanku kupił. A teraz nie ma prawie i na cyjanek”, narzekał pisarz w liście do Ścibora-Rylskiego latem 1958 roku¹¹S. Lem do A. Ścibora-Rylskiego, 8.06.1958, za: W. Orliński, dz. cyt., s. 173.. Do wydatków na dom dołożyć się musiała mama Barbary, która sprzedała w tym celu swoją przedwojenną biżuterię.

Lemowie sami nadzorowali wykańczanie domu: osuszanie zawilgoconych murów, wstawianie okien, naprawianie dachu, wieszanie rynien. Do Borku jeździli taksówkami, co też powodowało wydatki. Do nowego lokum wprowadzili się dopiero rok po jego zakupie. Mimo że marzli („W domu zimno, na Klinach mgławo” – informował Lem Błońskiego), brakowało opału, często wyłączano prąd, a zimą na Kliny trudno było dojechać, dom stał się dla pisarza życiową przystanią na najbliższe dwie dekady. Był azylem, w którym autor chronił się przez światem zewnętrznym i ludźmi (za którymi, jak wiadomo, nie przepadał) i gdzie mógł spokojnie tworzyć.
Agnieszka Gajewska pisze:

Wkrótce po przeprowadzce zamieszkała na Klinach matka Barbary, Helena Leśniak, i odciążyła ją w prowadzeniu domu. Przygotowywała posiłki, wspierała w chorobach. Potem pojawiła się jeszcze pomoc domowa¹²A. Gajewska, dz. cyt., s. 262.. (…) Na oddalonym od centrum osiedlu Kliny wytworzył się rodzaj sąsiedzkich więzi, które pomagały w przezwyciężaniu trudności, jakie stwarzało opresyjne państwo. Tu [Lem – przyp. PS] pocieszał się z Mrożkiem, Szczepańskim i Błońskim po kolejnych oburzających zebraniach krakowskiego oddziału Związku Literatów Polskich. Tu czytał im fragmenty swoich maszynopisów i czekał na uwagi, sam również krytycznie wypowiadając się o ich twórczości. Tutaj też czuł się coraz bardziej samotny, gdy tych kilku przyjaciół wyjeżdżało na wielomiesięczne stypendia¹³Tamże, s. 15..

Kamienica Pod Kruki przy Rynku Głównym 25, pierwsza siedziba Wydawnictwa Literackiego, fot. Paweł Stachnik

To był dom. A co z miejscami zawodowych aktywności pisarza? Swoje książki wydawał początkowo w rozmaitych wydawnictwach: wspomnianym Czytelniku, Iskrach, Książce i Wiedzy, Wydawnictwie MON. W 1955 roku związał się z krakowskim Wydawnictwem Literackim (publikując tam Czas nieutracony¹⁴Za tę książkę pisarz otrzymał w 1957 r. Nagrodę Miasta Krakowa.), w którym potem ukazywały się następne jego książki. W związku z tym pisarz odwiedzał kolejne siedziby oficyny, najpierw w Kamienicy Pod Krukami przy Rynku Głównym 35, potem w Domu Pod Globusem przy ul. Długiej 1 (bywając pod tym drugim adresem, Lem odwiedzał na Długiej tamtejsze małe sklepiki, w których kupował swoje ulubione słodycze – marcepan i chałwę). Współpraca twórcy z WL-em trwała wiele lat i – jak to zwykle u niego – była burzliwa. W 1978 roku zerwał ją z pewnych względów, ale przerwa nie trwała długo. Podczas sześciu dekad w Literackim ukazały się wszystkie książki Lema, dwa wywiady rzeki z nim (Stanisława Beresia i Tomasza Fiałkowskiego), a po śmierci pisarza prace wspomnieniowe, zbiory korespondencji (między innymi ze Sławomirem Mrożkiem, Ewą Lipską, Michaelem Kandlem), wybory opowiadań. Dziś książki Stanisława Lema nadal ukazują się w krakowskim WL-u. A skoro wspomnieliśmy o słodyczach, to powiedzmy też o hotelu Cracovia przy Błoniach. Lem odwiedzał go w latach siedemdziesiątych, by w hotelowym kiosku zaopatrzyć się w zagraniczną prasę, a w cukierni nabyć ciastka, w których bardzo gustował.

Wejście do siedziby Wydawnictwa Literackiego przy ul. Długiej 1, fot. Paweł Stachnik

W latach siedemdziesiątych pisarz odnowił swoje związki z Uniwersytetem Jagiellońskim. W 1974 roku otrzymał bowiem propozycję prowadzenia wykładów na Wydziale Filozoficznym. Dla studentów trzeciego i czwartego roku przedstawiał ogólne podstawy teoriopoznawcze prognozowania przyszłości (czyli Podstawy futurologii). Z obawy przed powtarzaniem się nagrywał swoje wystąpienia na magnetofonie i odsłuchiwał w domu. Cieszyło go, że na uniwersytecie został uznany za filozofa, a nie – jak działo się to zwykle – autora powieści fantastycznych. Na Wydziale zaproponowano mu też przewód doktorski. Jako pracę miał przedłożyć Summę technologiae lub Filozofię przypadku i na jej podstawie otrzymałby doktorat. Pisarz był wprawdzie zadowolony z tego dowodu uznania dla jego filozoficznej twórczości, ostatecznie jednak odmówił.

W listopadzie 1976 roku Lem wziął udział w ciekawej dyskusji Wiara a nauka w krakowskim kościele Dominikanów, a na spotkanie to przyszły tłumy publiczności. Z kolei na początku 1978 roku w ramach podziemnego Towarzystwa Kursów Naukowych wygłosił prelekcję O futurologii krytycznie. Wykład odbył się w klasztorze Norbertanek. Tak opisał go w dzienniku Jan Józef Szczepański: „Mówił o złudności prognoz – mądrze i zabawnie, z tą – zachwycającą mnie zawsze – łatwością dowcipnego przykładu, alegorii, nacechowanego zdrowym rozsądkiem paradoksu”¹⁵A. Gajewska, dz. cyt., s. 523.. Nota bene Lem odmówił podpisu pod deklaracją Towarzystwa Kursów Naukowych, a w klasztorze wystąpił formalnie na odrębne zaproszenie sióstr norbertanek. Odmowa wsparcia TKN stała się przyczyną lekkiego oziębienia stosunków ze Szczepańskim, który w Krakowie był jednym z organizatorów tej społecznej, antysystemowej akcji. Jedną z prelekcji o przyszłości świata Lem wygłosił natomiast w pałacu biskupim przy Franciszkańskiej 3 przed metropolitą krakowskim kardynałem Karolem Wojtyłą. Mówił wtedy o stanie cywilizacji, skupiając się szczególnie na grożącym jej kryzysie energetycznym.

Wróćmy teraz do domu Lemów na osiedlu Kliny. Wymarzony domek na przedmieściu, choć lubiany przez pisarza, był drogi w utrzymaniu i rychło zaczął potrzebować remontu („Dziury w dachu muszę zatykać, dobrze, że nie rękami i głową, garaż cementować, worki cementu wozić”, narzekał Lem w liście). Z oddalonego od centrum o kilkanaście kilometrów Borku Fałęckiego zimą trudno było dojechać do miasta. Pisarz zakładał łańcuchy na opony i jeździł do Krakowa trzy razy w tygodniu, by zrobić zakupy dla rodziny i dla matki, która nadal mieszkała przy ul. Bonerowskiej. Uciążliwości mieszkania na Klinach i szerzej – w Krakowie (szczególnie dawało im się we znaki zanieczyszczone powietrze skutkujące częstymi chorobami dróg oddechowych) – sprawiły, że Lemowie na początku lat siedemdziesiątych zaczęli myśleć o całkowitej wyprowadzce z miasta. Rozpatrywali wariant zakupu działki w okolicach Dobczyc i wzniesienia domu jednorodzinnego. Tam bowiem (a konkretnie w Gaiku koło Brzezowej) urodziła się i dorastała żona pisarza, a z okolicami tymi łączyła ją więź emocjonalna. Budowa zbiornika Dobczyckiego i zalanie sporej połaci tego terenu przekreśliły jednak te plany.

Jako że dom przy ul. Narvik stawał się coraz bardziej ciasny – rosła liczba książek, gazet, wycinków i przedmiotów gromadzonych przez pisarza, w 1968 roku urodził się syn Tomasz, z Lemami mieszkała matka Barbary, trzymano też dwa psy – postanowiono zbudować nowy, tym razem jednak nie daleko od miasta, lecz gdzieś w pobliżu. Miała się w nim znaleźć odpowiednia liczba pokoi, nowa biblioteka, gabinet Stanisława, a także pokój dla sekretarza, którego planowano zatrudnić. Akurat (był to rok 1978) wystawiono na sprzedaż działki z otoczenia fortu 52 „Borek”, właśnie przy ul. Narvik. Lemowie natychmiast kupili więc grunt nieopodal starego domu i przystąpili do wznoszenia nowego budynku. Przedsięwzięcie takie u schyłku lat siedemdziesiątych nie było łatwe nawet dla kogoś tak znanego i zamożnego jak Stanisław Lem. Budowa realizowana systemem gospodarczym ciągnęła się dziesięć lat. Brakowało cementu, stali, cegieł, wapna itd. Ekipie budowlanej Lem kupił za swoje pieniądze samochód marki Żuk, by miała czym wozić sprzęt i materiały. Stawiający dom fachowiec okazał się oszustem i rodzina została z niedokończonym budynkiem. Udało się go zadaszyć dopiero w 1980 roku, a stan surowy zamknięto pod koniec tego roku.

Budowę przerwało wprowadzenie stanu wojennego. Przerażony tym Lem uznał, że sytuacja dojrzała do decyzji o emigracji. Uzyskawszy paszport (za zgodą ministerstw Kultury i Sztuki oraz Spraw Wewnętrznych), w kwietniu 1982 roku wyjechał do Berlina Zachodniego, do którego rychło ściągnął żonę i syna. Potem Lemowie przenieśli się do Wiednia, gdzie mieszkali do 1988 roku. Dokończeniem rozpoczętej budowy zajął się siostrzeniec pisarza Michał Zych, zwolniony po weryfikacji z krakowskiego ośrodka Telewizji Polskiej, i doprowadził budynek do stanu, w którym można było w nim mieszkać. Gdy pod koniec lat osiemdziesiątych Lemowie zdecydowali się wrócić do kraju, konieczne stały się pewne cywilizacyjne udogodnienia, w PRL-u ciągle będące czymś nieoczywistym i wyjątkowym. By pisarz mógł mieć dostęp do światowej telewizji, na dachu budynku zamontowano wielką antenę satelitarną, a zgodę na to udzielić musiało odpowiednie ministerstwo. Natomiast by zabezpieczyć się przed częstymi wówczas wyłączeniami prądu, na specjalne zamówienie pisarza – także za ministerialną zgodą – w Zakładach Automatyki Kolejowej PKP wykonano generator. Było to sporych rozmiarów urządzenie, umieszczone w osobnej szopie na podwórku, zaopatrzone w pokrętła, zegary i manometry, napędzane silnikiem okrętowym (sic!), z którego spaliny odprowadzano rurą wydechową skierowaną do komina. Odgłosy pracującego silnika słuchać było na całej ulicy.

Nowe lokum okazało się przyjaźniejsze niż poprzednie. Było obszerniejsze, lepiej zaprojektowane i solidniej zbudowane. Pisarz mógł się cieszyć gabinetem z dużą, dwupoziomową biblioteką, pani Barbara pielęgnowała ogród, a nowym hobby jej męża stało się karmienie na tarasie licznie przylatujących ptaków. Resztę życia pisarz spędził, nie opuszczając Krakowa. Był domatorem i nie lubił daleko jeździć, zwykle odrzucał więc zaproszenia na premiery książek, spotkania z czytelnikami i festiwale literackie. Kraków był jego ulubionym miejscem do spokojnego życia. Dodajmy jeszcze, że miasto wyróżniło go swoim honorowym obywatelstwem nadanym podczas uroczystej sesji Rady Miasta 22 marca 1997 roku. Rok później, 28 października 1998 roku, Uniwersytet Jagielloński obdarzył swojego sławnego absolwenta doktoratem honoris causa wręczonym mu w Collegium Maius.

Grób Stanisława Lema na cmentarzu ­Salwatorskim, źródło: Wikipedia

Paradoksalnie kolejne miejsca związane ze Stanisławem Lemem pojawiły się po jego śmierci. Pisarz zmarł 27 marca 2006 roku w szpitalu klinicznym Collegium Medicum UJ. Został pochowany na cmentarzu Salwatorskim. W 2007 roku w Parku Lotników otwarto Ogród Doświadczeń, któremu nadano imię pisarza. Jego imieniem nazwano też dużą pobliską ulicę oddaną do użytku w 2014 roku. Twórca ma swoją ławeczkę literacką na Plantach. Są też murale inspirowane jego twórczością: na bloku przy ul. Józefińskiej 24 w Podgórzu, na północnej elewacji Galerii Krakowskiej, na ścianie budynku przy al. 29 Listopada oraz na ścianie przy ul. Borkowskiej 29 na Klinach. A w przyszłości w budynku dawnego Składu Solnego przy ul. Na Zjeździe 8 powstanie Centrum Literatury i Języka „Planeta Lem”.

Ale jak naprawdę było z krakowskością Stanisława Lema? Mimo spędzenia pod Wawelem kilku dekad, sympatii i przywiązania do miasta, pisarz podkreślał, że przez całe życie czuł się tu „azylantem”, a nawet „wypędzonym”. „Mieszkam w Krakowie ponad pół wieku, ale kiedy prezydent miasta prosił, bym coś napisał do kuli na ratuszu, grzecznie odmówiłem, tłumacząc, że jestem tutaj tylko azylantem. Jestem wypędzony […]”¹⁶T. Fiałkowski, dz. cyt., s. 71., powiedział w rozmowie z Tomaszem Fiałkowskim. Bo prawdziwie ukochanym jego miastem zawsze był tylko Lwów. By jednak nie kończyć tego tekstu w tak pesymistyczny sposób, zacytujmy odpowiedź, jakiej Wojciech Orliński, przywoływany tu już autor pierwszej biografii Lema, udzielił na pytanie, czy to Kraków był ulubionym miastem pisarza:

Wszelką dłuższą rozłąkę z Krakowem znosił źle i z wielką radością tu wracał. Lem ogólnie lubił narzekać na przeróżne tematy. Narzekał na ludzkość jako taką. Na krakowiaków – nie. Narzekał na Berlin, Wiedeń, Moskwę, Warszawę, Pragę… i pewnie coś jeszcze by się znalazło. A na Kraków – nie. To chyba wystarczająca odpowiedź¹⁷P. Stachnik, Kraków Stanisława Lema, „Dziennik Polski” 2018, nr 211, dodatek „Historia”, s. 1..

Lemowski mural przy ul. Józefińskiej 24 w Podgórzu, fot. Paweł Stachnik