Наталія Стрілець

Музей Богдана Лепкого в м. Бережани

Богдан Лепкий. Амбасадор української культури в Польщі

Zobacz polskie tłumaczenie

Богдан Лепкий (1872–1941) належить до когорти визначних громадсько-культурних діячів, які презентували українську культуру в світі. Оскільки багатогранна діяльність митця впродовж багатьох років (1899–1914, 1925–1941) пов’язана з польським середовищем, то й ім’я його, перш за все, асоціюється з характеристикою «амбасадор української культури в Польщі».

1899 року Богдан Лепкий переїжджає з Бережан до Кракова. Молодий, активний, сповнений творчих задумів суплент Бережанської гімназії прагнув ширшого простору для діяльності та «вільнішого віддиху». Завдяки підтримці Олександра Барвінського, члена Ради Шкільної крайової у Львові, його переводять на посаду суплента в державну гімназію св. Яцка. Протекція Кирила Студинського, доцента Львівського університету, дала змогу Лепкому з 4 жовтня 1899 р. зайняти посаду лектора української мови у Ягеллонському університеті.

На той час за Краковом закріпився статус культурного центру з домінантою мистецтва. У місті діяла чисельна українська громада, основу якої становили студенти Ягеллонського університету, Медичної академії, Академії Мистецтв. «Як лектор університету, Лепкий зайняв серед місцевих українців репрезентативну позицію. В його помешканні (вул. Собєського 5, Сонячна 1 та ін.) збиралася українська політична й культурна еліта, яка постійно курсувала на шляху Львів-Краків-Відень, навіть Київ-Італія, місцеві письменники, художники, історики та галицькі артисти, що концертували в Кракові; жили тут студенти Академії мистецтв, які не мали гроша за душею» [7, с. 46]. Також впродовж усіх років перебування в Кракові Богдан Лепкий залишався незмінним заступником голови краківської філії «Просвіти». Саме завдяки його організаторським здібностям та численним знайомствам вдалося не лише усунути з товариства москвофілів, а й залучити до праці багатьох здібних людей, запровадити традицію щорічних шевченківських академій, літературних вечорів на честь українських класиків, «(…) одне слово, став організатором культурного життя усієї української колонії» [7, с. 46]. Оцінюючи широку суспільну діяльність Лепкого, один з сучасників назвав його «амбасадором української культури». Зайнятий викладанням в університеті і гімназії, інтенсивно працюючи на письменницькій ниві, митець також зумів налагодити плідну співпрацю з українськими та польськими громадсько-культурними інституціями. Адже «своїм обов’язком Б. Лепкий вважав показати світові й найближчим сусідам – полякам неповторність України» [2, с. 109].

За весь час проживання в Кракові Богдан Лепкий налагодив і підтримував дружні теплі стосунки з багатьма діячами української культури. Як згадував Микола Голубець, «все, що українське, приїздило в Краків зосереджувалося в домі Лепких» [3, с. 9]. Тут бували: В. Стефаник, М. Коцюбинський, О. Кобилянська, А. Жук, М. Голубець, О. Луцький, М. Бойчук, І. Северин, Д. Горняткевич, О. Новаківський, О. Курилас, О. Барвінський, К. Студинський, К. Трильовський, М. Грушевський та ін. Щодо польського середовища, то, перш за все, на зближення Лепкого спонукали особисті зацікавлення. Як письменник і художник налагодив тісні взаємини з представниками «Молодої Польщі», а «співпраця з позауніверситетським славістичним центром була наслідком контактів з польськими публіцистами, політиками й діячами культури» [7, с. 47]. Назвемо лише деякі імена: С. Виспянський, Я. Мальчевський, Л. Вичулковський, Я. Станіславський, К. Тетмайєр, Т. Міцінський, В. Фельдман, В. Оркан, М. Здзєховський, Б. Вислоух та ін. Лепкознавець М. Сивіцький зазначає: «Від Лепкого Висп’янський брав матеріали про українські народні строї, показувані в історичному рапсоді «Болеслав Смяли», з Лепким найкраще міг поговорити Вичулковський про краєвиди й народні пісні, які бачив і чув під час десятилітнього перебування на Україні. Бував і Станіславський на Україні. А як вертався, то просив Лепкого до свого ательє, показував найновіші праці і чекав оцінки, бо ніхто не міг краще відчути чарівність українського пейзажу, відтворюваного польським митцем» [7, с. 47–48]. Саме тут, в «амбасаді» Лепких тривали «довгі розмови на літературні, мистецькі й політичні наші питання, тут був український остров серед польського моря» [5, с. 42].

Таким чином, за короткий час Богдан Лепкий з інформатора в українській проблематиці перетворився на співтворця українсько-польських взаємин. Митець часто приїжджав в Східну Галичину, адже, за словами М. Голубця, «мало котра з культурно-національних імпрез у краю відбувалася без його вступного слова чи рецитації віршів» [3, с. 9]. І у Львові, Чернівцях, Бориславі, Рогатині чи Тернополі його уже сприймали як представника західноєвропейської культури. Він підтримував зв’язки, як з галицькою елітою того часу — І. Франко, О. Кобилянська, В. Стефаник, О. Маковей, В. Гнатюк, Я. Веселовський, В. Лукич, так і з молодими діячами української культури – «Молодою Музою», також з поважними установами — товариством «Просвіта», Науковим товариством імені Шевченка, товариством «Рідна школа» [1].

Восени 1901 р. у Кракові з ініціативи професора філософії Ягеллонського університету Мар’яна Здєховського було утворено «Слов’янський клуб». Метою товариства було «інформувати польське суспільство про культуру й устремління інших слов’янських народів» [7, с. 48]. З польського боку його членами стали такі визначні громадсько-культурні діячі як Ф. Конечний, Л. Василевський, Ф. Моравський, К. Моравський, Я. Лось, К. Ніч та ін. А зі сторони українців, в умовах боротьби у Львівському університеті, кращої кандидатури за Б. Лепкого годі було знайти. Адже це мав бути не просто представник українського суспільства, а діяч переконаний у необхідності співпраці, що вірить у її можливість, має відповідний авторитет і довіру в обох сторін. «Не можна було допустити, щоб простягнена рука зависла у повітрі» [7, с. 49], і 21 грудня 1901 р. урочисте відкриття «Слов’янського клубу» розпочав Богдан Лепкий, виголосивши «лекцію про найновішу русько-українську літературу». Те, що засідання відкрив український представник ще раз підкреслило, що саме українська проблематика буде на чільному місці у діяльності клубу. У звіті про трирічну діяльність товариства зазначено: «(…) праця Клубу ­почалася від Русі. Це не випадковість. Визнаючи русинів своїми найкращими братами, дали ми перше слово в новому товаристві русинові, записуючи це як документ у літопис Клубу (…) Лекція була прийнята з найбільшим визнанням, а жвава дискусія ствердила, як одностайно бажають члени Клубу успіху русинам у розвитку національної культури» [7, с. 50].

Як зауважила Н. Білик, «зближення українців і поляків на ниві культури мало на меті подолати негативні стереотипи, що панували в політичних взаєминах обох народів. Завдяки Б. Лепкому співпраця була корисною для всіх, насамперед для поляків, котрі через незнання української мови не мали змоги задовольнити свій інтерес до української культури» [2, с. 110]. Також Лепкому вдалося залучити до роботи у Клубі професорів Львівського університету К. Студинського та О. Колессу, депутата сейму О. Барвінського, які друкували в часописі товариства «Слов’янський світ» статті та виголошували реферати з української проблематики на засіданнях. Сам же Лепкий став активним доповідачем на засіданнях Клубу: у 1902 р. виступив з рефератом «Микола Гоголь», у 1903 р. – «Василь Стефаник», 1904 р. – «Музика М. Лисенка». А у 1905 р. на засіданні познайомив членів товариства з уривками власного перекладу на польську мову «Слова о полку Ігоревім», що викликало схвальні відгуки [2, с. 110].

З утворенням друкованого органу Клубу часопису «Слов’янський світ» Б. Лепкого запросили редагувати польськомовні рубрики «Руська хроніка» та «Огляд руської преси». Ті рубрики «перетворилися в цікавий дуже багатий збірник україністичних інформацій з Галичини, підросійської України і всіх частин світу» [7, с. 52]. Адже редактор не просто робив вибірку з матеріалів українських газет, а давав оцінку українським справам, не тільки знайомив з досягненнями на ниві культури, а й розповідав про революційні події 1905 р., виступаючи тут на захист українського народу. Впродовж 1905–1906 рр. Б. Лепкий опублікував польською мовою такі статті: «Наукове товариство ім. Т. Шевченка у Львові», «З руських праць та заходів», «Переслідування української мови. Указ 1876 року», «Руські відлуння з-за кордону», «Українське віче в Петербурзі», «Русини в Думі», «Що робить Україна?» [1]. Важливим є також той факт, що у названих статтях Богдан Лепкий, на відміну від інших авторів, «вживав для означення свого народу національне ім’я «українці», тоді як більшість дописувачів «Слов’янського світу» користувалися терміном «русини»» [2, с. 110]. На жаль, охолодження взаємин між українцями і поляками спричинилося до того, що редактор видання почав пропагувати негативне ставлення до революції в Росії і подій в Україні 1905 року. Лепкий же займав протилежну позицію: його дописи показували «здобутки і втрати народу, який в огні боротьби по століттях неволі дозрівав до державного життя» [7, с. 52]. Тому у 1907 р. він припинив співпрацю з товариством.

Невдача українсько-польського діалогу у «Слов’янському Клубі» не розчарувала Лепкого у його переконаннях налагоджувати мирні взаємини між двома народами через співпрацю на ниві культури, науки, освіти. Митець не втратив особистих контактів з поляками, для яких залишався авторитетом з українських питань, а його домівка — «оазою українського життя і культури». В цей час Богдан Лепкий захопився ідеєю В’ячеслава Липинського про навернення спольщеної української шляхти до своїх коренів. В. Липинський, який у 1903–1912 рр. навчався у Кракові, не тільки відвідував лекції Лепкого, а й був частим гостем у його домі. Саме тут і виникла ідея видавати для «польських українців» в Україні окремий часопис, який би сприяв залученню спольщеної інтелігенції до роботи для України. Цей задум Липинський реалізував у формі польськомовного ­журналу «Przegląd krajowy», який видавав у Києві впродовж 1909 року. Б. Лепкий опублікував у журналі культурологічні праці про Ю. Словацького, В. Барвінського, спогади про К. Володковича, переклад на польську «Слова о полку Ігоревім» та окремі поетичні твори. Завдяки авторитету митця, до роботи в журналі вдалося залучити багатьох діячів польської культури, серед яких найбільшою знаменитістю був Л. Василевський [2, с. 112].

Окремою сторінкою українсько-польської співпраці були взаємини Богдана Лепкого з Владиславом Орканом. Разом вони реалізували цікаві українсько-польські проєкти, насамперед, видання збірника «Молода Україна» (1908), що містив переклади новел українських письменників, а також збірника новел М. Коцюбинського «В путах шайтана» (1906), у 1910 р. томика новел молодомузівця М. Яцкова з передмовою Оркана, 1911 р. — збірника польськомовних перекладів С. Твердохліба «Антологія сучасних українських поетів». Отож, «співпраця Лепкого з Орканом спричинилася до популяризації української культури серед польського загалу навіть в атмосфері зростаючого антагонізму» [2, с. 115]. Також у діячів був задум видати історію української літератури польською мовою, але цьому завадив початок Першої світової війни. Лепкого чекала еміграція в Австрію, Німеччину (1914–1925).

Після визнання у 1923 р. в Парижі Східної Галичини територією Польщі, польським сеймом було ухвалено воєводську автономію для цих земель й розпочато на базі Ягеллонського університету підготовку до створення українського університету. Для цього польський уряд «почав спроваджувати українських вчених, що скиталися по чужині, в тому числі професора Богдана Лепкого (…)» [7, с. 75–76]. Письменник з родиною повернувся до Кракова в кінці 1925 р. З грудня продовжив викладати в гімназії св. Анни. У 1926 р. у Ягеллонському університеті відкрили Словянську студію, факультет, який мав стати основою українського університету. Б. Лепкому запропонували очолити кафедру літератури. «Від 1 березня 1927 р. діяч працював як заступник професора, з 1 січня 1935 р., відповідно до постанови Президента ІІ Речі Посполитої, його найменовано надзвичайним професором університету» [2, с. 113]. Важливий факт: хоча Б. Лепкий став громадянином відродженої Речі Посполитої, у службових анкетах завжди чітко зазначав свою національність: «należę do narodowości ukraińskiej».

В університеті перед Лепким стояло нелегке завдання — в складних політичних обставинах для студентів створювати атмосферу українсько-польської співпраці. І з цим професор чудово справлявся — перед аудиторією постав не просто ерудований вчений, а й прекрасна людина, що безмежно любить свій народ і його культуру. Лекції, які читав Лепкий — до речі, згідно вимог, польською мовою — приваблювали студентів з інших факультетів, навіть інших вузів Кракова. «Відвідували його виклади польські письменники, журналісти, політики» [4, с. 155–156]. Приходили ті, що «цікавились українською літературою, або просто, щоби побачити і почути» залюбленого в рідну культуру українця [6, с. 216]. Окрім подання історії української літератури від княжої доби до І. Франка, Б. Лепкий також читав лекції на теми українсько-польських взаємин: «Українська школа в польській літературі», «Україна у творах Ю. Словацького», «“Слово о полку Ігоревім” в польських перекладах», «Шевченко у польських перекладах» [4, с. 155]. Сам лектор настільки захоплювався викладами, що «дехто говорив, що Лепкий не викладає, проповідує, голосить історію української літератури» [4, с. 160].

Лепкий вдало поєднував викладацьку роботу з активною науковою роботою, зокрема підтримував контакти з науковими установами Польщі: краківським відділом Товариства Східної Європи і Близького Сходу, Польською академією знань, Інститутом досліджень національних проблем, Інститутом досліджень Сходу. Діяч був серед засновників Українського Наукового Інституту в Варшаві, серед 40 томів видань якого і 16-томне видання Т. Шевченка, де Б. Лепкому належить редагування 14 тому, що містить польськомовні переклади творів Кобзаря. Як лектора Б. Лепкого запрошували на виклади у навчальні заклади Варшави, Вільна, Гдині та ін. польських міст. Він тісно співпрацював з Літературним товариством ім. А. Міцкевича, Польським філологічним товариством, Польським історичним товариством, Колом полоністів та ін. І це далеко не повний перелік установ, що засвідчують його різнобічну наукову діяльність.

У міжвоєнний період Б. Лепкий також активізував свою діяльність у співпраці з польськими часописами: «Польсько-український бюлетень», «Справи народовосцьові» тощо. Знаний був і своїми полум’яними патріотичними промовами з нагоди ювілею Ю. Словацького, 950-ліття Хрещення України та інших академіях, вечорах. У вкрай напруженій ситуації українсько-польських взаємин, залишався прихильником мирного діалогу. Саме тому, ставши у 1938 році сенатором, використав парламентську трибуну для відстоювання інтересів українського шкільництва. Свою першу і єдину промову в Сенаті присвятив стану української освіти. У ній він наголосив на необхідності навчання рідною мовою, що є засобом піднесення національної культури та свідомості [1].

У 30-х роках Б. Лепкий активно працював і як перекладач. Уже згадувані його переклади творів Т. Шевченка до видання Українського Наукового Інституту в Варшаві друкувалися в антологіях і у 70-х рр., що засвідчує їх високий професійний рівень та мистецьку вартість. На сторінках польської преси періодично з’являлись переклади Б. Лепкого творів О. Кобилянської, М. Коцюбинського, П. Куліша, Ю. Федьковича, І. Франка, М. Старицького, Л. Глібова, М. Рильського, П. Тичини, Є. Плужника, М. Драй-Хмари та ін. [7, с. 79]. Як викладач Ягеллонського університету та науковець практик написав кілька розвідок з історії української літератури польською мовою. Вони стали підручниками для студентів, а «Zarys literatury ukraińskiej» (1930) й нині виконує цю функцію. Своєрідним продовженням «Zarys»-у стала стаття «Kilka zagadnień z literatury ukraińskiej» (1933), в якій дослідник познайомив читача з українською літературою першої половини ХХ ст. У тому ж 1933 р. вийшов нарис «Literatura ukraińska», який став для польського читача своєрідним довідником, з якого можна було почерпнути інформацію не лише про того чи іншого автора, певне явище в українській літературі, а й довідатись про вплив Заходу на розвиток української літератури. Важливим є те, що у цих працях Б. Лепкий підкреслював європейський характер творчості українських митців, зв’язок української літератури зі світовою. Дослідження Лепкого давали можливість заповнити прогалини в обізнаності польського читача з українською літературою.

Окрім того, що Лепкий перекладав твори українських літераторів на польську, важливу роль слід відвести і перекладам творів самого митця на польську, що також сприяло ознайомленню поляків з сучасною українською літературою. Отож, на польську твори Б. Лепкого перекладали: В. Оркан, Я. Немєнтовський, Ф. Гвіждж, Е. Лапський, Т. Голлендер, М. Беньковська, С. Твердохліб та ін.

Із вище сказаного можемо зробити висновок, що Богдану Лепкому належить визначне місце у сфері налагодження українсько-польських культурних відносин. Завдяки його активній багатогранній діяльності у Польщі вдалося створити осередок пізнання культури українського народу. Сповнений толерантності до інших націй, але водночас перейнятий щирим патріотизмом, він довів, що українська нація створила цінності, які забезпечують їй почесне місце у світовому культурному процесі.

Natalija Striłeć

Muzeum Bohdana Łepkiego w Brzeżanach

Bohdan Łepki. Ambasador ukraińskiej kultury w Polsce

Bohdan Łepki (Łepkyj; 1872–1941) należy do grupy wybitnych działaczy społeczno-kulturalnych, którzy prezentowali kulturę ukraińską w świecie. Ponieważ wielotorowa działalność artysty w ciągu wielu lat (1899–1914, 1925–1941) związana jest ze środowiskiem polskim, jego nazwisko łączy się przede wszystkim z określeniem „ambasador ukraińskiej kultury w Polsce”.

W roku 1899 Bohdan Łepki przyjeżdża z Brzeżan do Krakowa. Młody, aktywny, pełen twórczych zamysłów suplent brzeżańskiego gimnazjum potrzebował szerszej przestrzeni dla działalności i „swobodnego oddechu”. Dzięki wsparciu Ołeksandra Barwinśkiego, członka Rady Szkolnej Krajowej we Lwowie przeniesiony został na posadę suplenta do Państwowego Gimnazjum św. Jacka w Krakowie. Protekcja Kyryła Studynśkiego, docenta uniwersytetu we Lwowie, umożliwiła Łepkiemu rozpoczęcie pracy w charakterze lektora języka ukraińskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Kraków miał wówczas rangę centrum kulturalnego, z przewagą sztuki. Działała tam społeczność ukraińska, której trzon stanowili studenci Uniwersytetu, w tym Wydziału Lekarskiego i Akademii Sztuk Pięknych. „Jako uniwersytecki lektor Łepki zajął znaczące miejsce wśród miejscowych Ukraińców. W jego mieszkaniu (m.in. ul. Sobieskiego 5, Słoneczna 1) spotykała się ukraińska elita polityczna i kulturalna, stale kursująca na szlaku Lwów–Kraków–Wiedeń, nawet podróżująca z Kijowa do Włoch, miejscowi pisarze, malarze, historycy i galicyjscy artyści, którzy koncertowali w Krakowie; mieszkali tu także studenci Akademii Sztuk Pięknych bez grosza przy duszy”¹M. Sywićkyj, Bohdan Łepkyj. Žyttia i tworczisť, Kyjiw 1993, s. 46.. Przez wszystkie lata pobytu w Krakowie Bohdan Łepki był zastępcą przewodniczącego krakowskiego oddziału „Proswity”²„Proswita – ukraińska organizacja społeczno-oświatowa, założona we Lwowie w 1868 r. (red.).. Także dzięki jego talentom organizatorskim i licznym kontaktom udało się nie tylko usunąć z Towarzystwa moskwofilów³Moskwofile (moskalofile) – prorosyjski prąd kulturalny i polityczny, reprezentowany przez część duchowieństwa greckokatolickiego i wiernych, m.in. na Zakarpaciu (red.)., ale także przyciągnąć do pracy wielu zdolnych ludzi, wprowadzić tradycję corocznych akademii ku czci Szewczenki, wieczorów literackich upamiętniających ukraińskich klasyków, „(…) jednym słowem stał się organizatorem życia kulturalnego całej kolonii ukraińskiej”⁴M. Sywićkyj, Bohdan Łepkyj, dz. cyt., s. 46.. Oceniając rozległą działalność społeczną Łepkiego, jeden z jego współczesnych nazwał go „ambasadorem kultury ukraińskiej”. Zajęty nauczaniem na uniwersytecie i w gimnazjum, intensywnie pracujący na niwie literatury, artysta zdołał także nawiązać owocną współpracę z ukraińskimi i polskimi instytucjami społeczno-kulturalnymi. Wszak „Łepki uważał za swój obowiązek pokazanie światu i swoim najbliższym sąsiadom – Polakom – wyjątkowości Ukrainy”⁵N. Biłyk, Rol Bohdana Łepkoho u pohłybłenni intehraciji Ukrajiny w switowyj kulturnyj proces, w: Ukrajina-Jewropa-Swit, red. Ł.M. Ałeksijeweć, Ternopil 2008, 1, s. 109..

Podczas całego pobytu w Krakowie Bohdan Łepki nawiązał i utrzymywał przyjazne i serdeczne stosunki z wieloma postaciami kultury ukraińskiej. Jak wspominał Mykoła Hołubeć, „wszystko, co tylko ukraińskiego przybywało do Krakowa, skupiało się w domu Łepkich”⁶M. Hołubeć, Żyttiewyj szlach B. Łepkoho, w: Bohdan Łepkyj. 1872–1941. Zbirnyk u poszanu pamjati poeta, Krakiw – Lwiw 1943, s. 9.. Byli to: Wasyl Stefanyk, Mychajło Kociubynśkyj, Olha Kobylanśka, Andrij Żuk, Mykoła Hołubeć, Ostap Łućkyj, Mychajło Bojczuk, Iwan Seweryn, Damian Horniatkewycz, Ołeksa Nowakiwśkyj, Osyp Kuryłas, Ołeksandr Barwinśkyj, Kyryło Studynśkyj, Kyryło Trylowśkyj, Mychajło Hruszewśkyj i inni. Jeśli chodzi o środowisko polskie, zbliżenie Łepkiego było przede wszystkim motywowane osobistymi zainteresowaniami. Jako pisarz i artysta nawiązał bliskie kontakty z przedstawicielami Młodej Polski, a „współpraca z pozauniwersyteckim ośrodkiem słowiańskim była wynikiem kontaktów z polskimi publicystami, politykami i twórcami kultury”⁷M. Sywićkyj, Bohdan Łepkyj, dz. cyt., s. 47.. Wymieńmy tylko kilka nazwisk: Stanisław Wyspiański, Jacek Malczewski, Leon Wyczółkowski, Jan Stanisławski, Kazimierz Tetmajer, Tadeusz Miciński, Wilhelm Feldman, Władysław Orkan, Marian Zdziechowski, Bolesław Wysłouch i inni. Mikołaj Siwicki, znawca twórczości Łepkiego, pisał: „Od Łepkiego Wyspiański brał materiały o ukraińskich strojach ludowych, ukazane w historycznym rapsodzie Bolesław Śmiały, z Łepkim Wyczółkowski najlepiej mógł rozmawiać o pejzażach i pieśniach ludowych, które widział i słyszał podczas swojego dziesięcioletniego pobytu na Ukrainie. Bywał na Ukrainie także Stanisławski. Kiedy zaś wrócił, zaprosił Łepkiego do swojej pracowni, pokazał ostatnie prace i czekał na ocenę, bo nikt lepiej nie mógł odczuć uroku ukraińskiego pejzażu, odtworzonego przez polskiego artystę”⁸Tamże, s. 47–48.. To tu, w „ambasadzie” u Łepkich „toczyły się długie rozmowy o naszych sprawach literackich, artystycznych i politycznych, tu była ukraińska wyspa pośród polskiego morza”⁹Z. Kuzela, Bohdan Łepkyj, w: Zołota Łypa. Juwiłejna zbirka tworiw Bohdana Łepkoho z joho žyttiepysom, bibliohrafijeju tworiw i pryswiatamy, red. Z. Kuzela, Ukrajinśke Słowo, Berlin 1924, s. 42..

Tym samym w krótkim czasie Bohdan Łepki z dostarczyciela informacji o sprawach ukraińskich stał się współtwórcą relacji ukraińsko-polskich. Artysta często bywał w Galicji Wschodniej, gdyż według M. Hołubca „niewiele z wydarzeń ­kulturalnych i narodowych w regionie odbywało się bez jego przemówienia inauguracyjnego lub recytacji wierszy”¹⁰M. Hołubeć, Żyttiewyj szlach…, dz. cyt., s. 9.. We Lwowie, Czerniowcach, Borysławiu, Rohatynie czy Tarnopolu był już postrzegany jako przedstawiciel kultury zachodnioeuropejskiej. Utrzymywał kontakty zarówno z ówczesną elitą galicyjską – Iwanem Franką, Kobylanśką, Stefanykiem, Osypem Makowejem, Wołodymyrem Hnatiukiem, Jarosławem Wesełowśkim, Wasylem Łukyczem, jak i z młodymi postaciami kultury ukraińskiej – Mołodą Muzą¹¹Mołoda Muza – ukraiński ugrupowanie artystyczne działające we Lwowie w latach 1906–1914., a także z szacownymi instytucjami – Towarzystwem „Proswita”, Towarzystwem Naukowym im. Szewczenki, Ridną Szkołą¹²N. Biłyk, Bohdan Łepkyj: żyttia i dijalnisť, Ternopil 2001..

Jesienią 1901 r. z inicjatywy profesora filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego Mariana Zdziechowskiego powstał w Krakowie Klub Słowiański. Celem stowarzyszenia było „informowanie społeczeństwa polskiego o kulturze i aspiracjach innych ludów słowiańskich”¹³M. Sywićkyj, Bohdan Łepkyj, dz. cyt., s. 48.. Ze strony polskiej członkami zostali tak wybitni przedstawiciele życia publicznego i kulturalnego jak Feliks Koneczny, Leon Wasilewski, Franciszek Morawski, Kazimierz Morawski, Jan Łoś, Kazimierz Nitsch i inni. Ze strony Ukraińców zaś, w warunkach walki na Uniwersytecie we Lwowie, lepszego kandydata niż Łepki nie można było znaleźć. Miał to być przecież nie tylko przedstawiciel społeczeństwa ukraińskiego, ale aktywista przekonany o potrzebie współpracy, wierzący w jej możliwość, mający odpowiedni autorytet i darzony zaufaniem po obu stronach. „Nie można było pozwolić wyciągniętej ręce wisieć w powietrzu”¹⁴Tamże, s. 49., więc 21 grudnia 1901 r. uroczyste inauguracyjne posiedzenie Klubu Słowiańskiego otworzył Bohdan Łepki „odczytem o najnowszej literaturze rusko-ukraińskiej”. Otwarcie spotkania przez przedstawiciela Ukrainy po raz kolejny podkreśliło, że tematyka ukraińska będzie na pierwszym planie działalności klubu. Sprawozdanie z trzyletniej działalności stowarzyszenia stwierdza: „prace Klubu rozpoczęły się od – Rusi. Nie było to dziełem przypadku; chcieliśmy, ażeby tak było. Uznając w Rusinach najbliższych swych braci, udzieliliśmy pierwszego w nowem Stowarzyszeniu głosu Rusinowi, ażeby to pozostało dokumentem niejako w kronice Klubu, pragnącego w ten sposób stwierdzić, że żywiąc sympatye dla słowiańskich pobratymców wogóle, mamy je przedewszystkiem dla Rusi (…). Odczyt przyjęto z największym uznaniem, ożywiona zaś dyskusja stwierdziła, jak jednomyślnie członkowie Klubu życzą powodzenia Rusinom w dziele podniesienia narodowej kultury”¹⁵Klub Słowiański w Krakowie. Sprawozdanie z trzechlecia, „Świat Słowiański” 1: 1905, nr 1, s. 2..

Jak zauważyła Nadija Biłyk, „zbliżenie Ukraińców i Polaków na niwie kultury miało na celu przezwyciężenie negatywnych stereotypów panujących w stosunkach politycznych obu narodów. Dzięki Łepkiemu współpraca była pożyteczna dla wszystkich, przede wszystkim dla Polaków, którzy z powodu nieznajomości języka ukraińskiego nie mogli zaspokoić swojego zainteresowania kulturą ukraińską”¹⁶N. Biłyk, Rol Bohdana Łepkoho…, dz. cyt., s. 110.. Pozyskał on do działalności Klubu profesorów lwowskiego uniwersytetu Kyryła Studynśkiego i Ołeksandra Kołessę, oraz posła na Sejm Krajowy Ołeksandra Barwinśkiego, którzy publikowali artykuły w czasopiśmie Klubu „Świat Słowiański”, a na spotkaniach wygłaszali referaty o problematyce ukraińskiej. Sam Łepki był aktywnym mówcą na zebraniach Klubu: w 1902 tematem jego wystąpienia był Gogol (Mykoła Hohol), w 1903 – Wasyl Stefanyk, w 1904 – muzyka Mykoły Łysenki. W 1905 roku przedstawił zaś członkom Klubu fragmenty własnego przekładu na język polski Słowa o pułku Igora, przychylnie przyjętego¹⁷Tamże..

Po utworzeniu organu klubu „Świat Słowiański” Łepki został zaproszony do redagowania felietonów Kronika ruska i Przegląd prasy ruskiej. Felietony te „przekształciły się w ciekawy i bardzo bogaty zbiór informacji ukraińskich z Galicji, terenów Ukrainy pod władzą Rosji i wszystkich stron świata”¹⁸M. Sywićkyj, Bohdan Łepkyj, dz. cyt., s. 52.. Redaktor nie tylko wybierał materiały z gazet ukraińskich, ale także dokonywał oceny spraw ukraińskich, nie tylko przedstawił osiągnięcia w dziedzinie kultury, ale także opowiedział o rewolucyjnych wydarzeniach 1905 roku, biorąc w obronę naród ukraiński. W latach 1905–1906 Łepki opublikował w języku polskim następujące artykuły: Towarzystwo naukowe imienia Szewczenki we Lwowie, Z ruskich prac i zabiegów, Prześladowanie ukraińskiej mowy. (Ukaz z r. 1876), Ruskie echa z za Kordonu, Wiec ukraiński w Petersburgu, Rusini w Dumie, Co robi Ukraina?¹⁹N. Biłyk, Bohdan Łepkyj, dz. cyt. [Znalezienie publikacji znacznie ułatwiło zestawienie bibliograficzne Bibliografia problematyki ukraińskiej na łamach „Świata Słowiańskiego” za lata 1905–1914 w książce O. Kich-Masłej, Ukraina w opinii elit Krakowa końca XIX – pierwszej połowy XX wieku, Kraków 2009, zwłaszcza s. 165–172 – Red.].. Istotne jest również to, że we wspomnianych artykułach Bohdan Łepki, w odróżnieniu od innych autorów, „na określenie swego ludu używał nazwy narodowej „Ukraińcy”, podczas gdy większość współtwórców „Świata Słowiańskiego” używała określenia „Rusini”²⁰N. Biłyk, Rol Bohdana Łepkoho…, dz. cyt., s. 110.. Niestety, ochłodzenie stosunków między Ukraińcami i Polakami spowodowało, że redaktor pisma zaczął propagować negatywny stosunek do rewolucji w Rosji i wydarzeń na Ukrainie w 1905 roku. Łepki natomiast zajął przeciwne stanowisko: jego teksty pokazywały „zyski i straty ludu, który w ogniu walki przez wieki niewoli dojrzał do życia państwowego”²¹M. Sywićkyj, Bohdan Łepkyj, dz. cyt., s. 52.. W związku z tym w 1907 r. zaprzestał współpracy z Towarzystwem.

Niepowodzenie dialogu ukraińsko-polskiego w Klubie Słowiańskim nie sprawiło, że Łepki przestał żywić przekonanie co do możliwości ustanowienia pokojowych stosunków między oboma narodami poprzez współpracę w dziedzinie kultury, nauki i oświaty. Artysta podtrzymywał osobiste kontakty z Polakami, dla których pozostał autorytetem w sprawach ukraińskich, a jego dom wciąż był „oazą ukraińskiego życia i kultury”. W tym czasie Bohdana Łepkiego zafascynował pomysł Wiaczesława Łypynśkiego (Wacława Lipińskiego) dotyczący powrotu spolszczonej szlachty ukraińskiej do swoich korzeni. Lipiński, który studiował w Krakowie w latach 1903–1912, nie tylko uczęszczał na wykłady Łepkiego, ale był też częstym gościem w jego domu. To tutaj zrodził się pomysł wydawania odrębnego pisma dla „polskich Ukraińców” na Ukrainie, co przyczyniłoby się do zaangażowania spolszczonej inteligencji w pracę na rzecz Ukrainy. Pomysł ten został zrealizowany przez Lipińskiego w postaci polskojęzycznego pisma „Przegląd Krajowy”, które wydawał w Kijowie w roku 1909. Bohdan Łepki opublikował w czasopiśmie artykuły o Juliuszu Słowackim, Wołodymyrze ­Barwynśkim, wspomnienie o K. Wołodkowiczu, przekład na język polski Słowa o pułku Igora i kilka utworów poetyckich. Dzięki autorytetowi artysty udało się przyciągnąć do pracy wiele postaci polskiej kultury, wśród których największą sławą był Leon Wasilewski²²N. Biłyk, Rol Bohdana Łepkoho…, dz. cyt., s. 112..

Oddzielną stroną współpracy ukraińsko-polskiej były relacje między Bohdanem Łepkim a Władysławem Orkanem. Wspólnie zrealizowali ciekawe ukraińsko-polskie projekty, przede wszystkim wydanie zbioru Młoda Ukraina (1908), który zawierał przekłady opowiadań pisarzy ukraińskich, a także zbioru opowiadań Mychajła Kociubynśkiego W pętach szatana (1906), w 1910 tom opowiadań członka Młodej Muzy Mychajła Jackowa z przedmową Orkana, w 1911 – zbiór przekładów polskojęzycznych Sydira Twerdochliba Antologia współczesnych poetów ukraińskich. Tak więc „współpraca Łepkiego z Orkanem doprowadziła do popularyzacji kultury ukraińskiej wśród polskiej publiczności, nawet w atmosferze narastającego antagonizmu”²³Tamże, s. 115.. Działacze planowali także wydanie historii literatury ukraińskiej w języku polskim, co uniemożliwił wybuch I wojny światowej. Łepkiego czekała emigracja w Austrii i Niemczech (1914–1925).

Po uznaniu Galicji Wschodniej w Paryżu w 1923 r. za terytorium Polski Sejm RP zatwierdził autonomię wojewódzką dla tych ziem i rozpoczęto przygotowania do utworzenia uniwersytetu ukraińskiego w ramach Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym celu polski rząd „zaczął sprowadzać błąkających się za granicą uczonych ukraińskich, w tym profesora Bohdana Łepkiego (…)”²⁴M. Sywićkyj, Bohdan Łepkyj, dz. cyt., s. 75–76.. Pisarz wraz z rodziną powrócił do Krakowa pod koniec 1925 roku. Od grudnia podjął nauczanie w Gimnazjum św. Anny. W 1926 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim uruchomiono Studium Słowiańskie, wydział, który miał stać się podbudową uniwersytetu ukraińskiego. Bohdanowi Łepkiemu zaproponowano katedrę literatury. „Od 1 marca 1927 r. działacz pracował jako zastępca profesora, od 1 stycznia 1935 r. zgodnie z postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej został mianowany profesorem nadzwyczajnym uczelni”²⁵N. Biłyk, Rol Bohdana Łepkoho…, dz. cyt., s. 113.. Warto podkreślić, że choć Łepki został obywatelem odrodzonej Rzeczypospolitej, to jednak w oficjalnych kwestionariuszach zawsze wyraźnie podawał swoją narodowość: „należę do narodowości ukraińskiej”.

Na uniwersytecie Łepki stanął przed trudnym zadaniem – w złożonej sytuacji politycznej stworzyć studentom atmosferę współpracy ukraińsko-polskiej. Profesor poradził sobie z tym znakomicie – przed publicznością pojawił się nie tylko naukowiec i erudyta, ale także piękny człowiek, który bezgranicznie kocha swój naród i jego kulturę. Wykłady prowadzone przez Łepkiego – rzecz jasna, zgodnie z wymaganiami, po polsku – przyciągały studentów z innych wydziałów, nawet z innych krakowskich uczelni. „Polscy pisarze, dziennikarze, politycy uczęszczali na jego wykłady”²⁶J. Genyk-Berezowśkyj, Bohdan Łepkyj – profesor uniwersytetu, w: Słowo płomenem wziałosia, Toronto 1972, s. 155–156.. Przyjeżdżali ci, którzy „interesowali się literaturą ukraińską lub po prostu chcieli zobaczyć i usłyszeć” zakochanego w rodzimej kulturze Ukraińca²⁷P. Lwowycz, Profesor Bohdan Łepkyj, w: Powernennia Ukrajini Bohdana Łepkoho. Knyha druha, red. R. Smyk, Chicago 1996, s. 216.. Oprócz przedstawienia historii literatury ukraińskiej od epoki Rusi Kijowskiej do Iwana Franki, Łepki wygłaszał także wykłady na temat stosunków ukraińsko-polskich: Szkoła ukraińska w literaturze polskiej, Ukraina w twórczości J. Słowackiego, „Słowo o pułku Igora” w polskich przekładach, Szewczenko w polskich przekładach²⁸J. Genyk-Berezowśkyj, Bohdan Łepkyj, dz. cyt., s. 155.. Sam wykładowca z takim zachwytem ujmował tematykę wykładów, że „niektórzy mówili, iż Łepki nie wykłada, lecz głosi historię literatury ukraińskiej”²⁹Tamże, s. 160..

Łepki z powodzeniem łączył pracę dydaktyczną z aktywną pracą naukową, w szczególności utrzymywał kontakty z instytucjami naukowymi w Polsce: krakowskim oddziałem Polskiego Towarzystwa dla Badań Europy Wschodniej i Bliskiego Wschodu, Polską Akademią Umiejętności, Instytutem Badań Spraw Narodowościowych, Instytutem Wschodnim. Był jednym z założycieli Ukraińskiego Instytutu Naukowego w Warszawie, który wśród 40 opublikowanych tomów wydał 16-tomowe dzieła Tarasa Szewczenki, z czego 14 tomów zawierających polskie tłumaczenia dzieł Kobzara redagował Łepki. B. Łepki był zapraszany na wykłady w placówkach oświatowych Warszawy, Wilna, Gdyni i innych polskich miast. Ściśle współpracował z Towarzystwem Literackim im. A. Mickiewicza, Polskim Towarzystwem Filologicznym, Polskim Towarzystwem Historycznym, Kołem Polonistów itp., a to tylko niektóre z listy instytucji, co świadczy o wszechstronnej działalności naukowej Łepkiego.

W okresie międzywojennym uczony zintensyfikował także swoją działalność we współpracy z polskimi czasopismami: „Biuletyn Polsko-Ukraiński”, „Sprawy Narodowościowe” itp. Znany był także z płomiennych, patriotycznych przemówień z okazji jubileuszu Słowackiego, 950-lecia chrztu Ukrainy, podczas różnych akademii i wieczornic. W niezwykle napiętej sytuacji stosunków ukraińsko-polskich pozostał zwolennikiem pokojowego dialogu. Dlatego też po otrzymaniu w 1938 r. prezydenckiej nominacji na senatora z mównicy parlamentarnej bronił interesów ukraińskiej młodzieży szkolnej. Stanowi szkolnictwa ukraińskiego poświęcił swoje pierwsze i jedyne wystąpienie w Senacie. Podkreślał w nim konieczność nauczania w języku ojczystym, co jest środkiem podnoszenia kultury i świadomości narodowej³⁰N. Biłyk, Bohdan Łepkyj, dz. cyt..

W latach trzydziestych pracował również aktywnie jako tłumacz. Wspomniane wyżej przekłady dzieł T. Szewczenki dla wydawnictw Ukraińskiego Instytutu Naukowego w Warszawie ukazywały się w antologiach także w latach siedemdziesiątych, co świadczy o ich wysokim poziomie merytorycznym i artystycznym. Na łamach polskiej prasy pojawiały się dokonane przez B. Łepkiego przekłady dzieł Olhi Kobylanśkiej, Mychajła Kociubynśkiego, Pantełejmona Kulisza, Jurija Fedkowycza, Iwana Franki, Mychajła Staryćkiego, Łeonida Hlibowa, Maksyma Rylśkiego, Pawła Tyczyny, Jewhena Płużnyka, Mychajła Draj-Chmary i innych³¹M. Sywićkyj, Bohdan Łepkyj, s. 79.. Jako wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego i naukowiec praktyk napisał kilka opracowań w języku polskim o historii literatury ukraińskiej. Stały się podręcznikami dla studentów, a Zarys literatury ukraińskiej (1930) nadal spełnia tę funkcję. Swoistą kontynuacją Zarysu był artykuł Kilka zagadnień z literatury ukraińskiej (1933), w którym badacz zapoznawał czytelników z literaturą ukraińską pierwszej połowy XX wieku. W tym samym roku 1933 ukazał się szkic Literatura ukraińska, który przez dziesięciolecia był dla polskich odbiorców podręcznikiem, z którego można było czerpać informacje nie tylko o tym czy innym autorze bądź zjawisku w literaturze ukraińskiej, ale także na temat wpływów zachodnich na rozwój literatury ukraińskiej. Co istotne, w pracach tych Łepki podkreślał europejski charakter twórczości ukraińskich artystów, związek literatury ukraińskiej z literaturą światową. Badania Łepkiego pozwoliły wypełnić luki w wiedzy polskiego czytelnika o literaturze ukraińskiej.

Oprócz tego, że Łepki tłumaczył dzieła pisarzy ukraińskich na język polski, ważną rolę należy przypisać tłumaczeniom dzieł samego artysty na język polski, co również przyczyniło się do zapoznania Polaków ze współczesną literaturą ukraińską. Dzieła Łepkiego tłumaczyli więc na język polski: Władysław Orkan, Jerzy Niemientowski, Feliks Gwiżdż, Eustachy (Ostap) Łapski, Tadeusz Hollender, Maria Bieńkowska, Sydir Twerdochlib i inni.
Z powyższego można wnioskować, że Bohdan Łepki był kluczową postacią w kształtowaniu ukraińsko-polskich stosunków kulturalnych. Dzięki jego aktywnej, wielopłaszczyznowej działalności w Polsce udało się stworzyć ośrodek wiedzy o kulturze narodu ukraińskiego. Cechujący się tolerancją dla dążeń innych narodów, ale jednocześnie przepojony szczerym patriotyzmem, udowodnił, że naród ukraiński stworzył wartości, które zapewniają mu poczesne miejsce w kulturze światowej.

Przekład: Artur Czesak

Iwona Węgrzyn

Uniwersytet Jagielloński
ORCID: 0000-0001-6591-9446

Zapomniana cyganeria. W kręgu Edmunda Wasilewskiego i romantycznych poetów ostatnich lat Rzeczypospolitej Krakowskiej

Krakowska literatura okresu romantyzmu czy krakowski romantyzm? Pytanie to od lat nurtuje badaczy krakowskiego życia literackiego pierwszej połowy XIX wieku. Na pozór różnica wydaje się tkwić tylko w nieznacznym przesunięciu akcentu, w drobnym niuansie terminologicznym, ale w rzeczywistości to problem o charakterze fundamentalnym. Odpowiedź na to pytanie sprowadza się do próby ustalenia stopnia oryginalności dostrzeżonego zjawiska. Gdy bowiem mowa o krakowskiej literaturze okresu romantyzmu, romantyzm traktowany jest jako rodzaj „ramy” wyznaczającej chronologię prezentowanych zjawisk, stanowi szerokie tło, a przede wszystkim ideowo-estetyczny kontekst dla skrupulatnie odnotowywanych utworów, które w owej epoce w Krakowie powstały. Takie ujęcie, skupiające się na zadaniu archiwizowania, znosi potrzebę waloryzacji opisywanych dzieł czy wzmiankowanych inicjatyw artystycznych. Trudno jednak nie zauważyć, że gest wycofania się przed oceną nie jest nieznaczący – to gest, za którym kryje się przekonanie o niewielkiej wartości artystycznej bądź wręcz wtórności dokumentowanych zjawisk.

Tymczasem formuła „romantyzm krakowski” zakłada, że możliwe jest zidentyfikowanie oryginalnej tożsamości zjawiska, opisanie jego specyfiki estetycznej i to na podobnej zasadzie jak wtedy, gdy mówimy o romantyzmie wileńskim czy romantyzmie warszawskim. Krakowskość tej odmiany romantyzmu stawałaby się więc desygnatem nie tyle geograficznie rozumianej lokalności/regionalności, ile przede wszystkim wyznacznikiem specyfiki jego charakteru, świadectwem odrębności (formalnej bądź tematycznej) – jeśli nie artystycznej atrakcyjności zjawiska, to na pewno jego oryginalności i istotności w kontekście kultury polskiej.

Dostrzeżone „rozłamanie” terminologiczne wpisane jest w tradycję badań nad kulturą Krakowa pierwszej połowy XIX wieku niemal od samego początku ich istnienia. Już w najwcześniejszym syntetycznym ujęciu „poezji krakowskiej czasów Wolnego Miasta”, jakie przynosi praca Kazimierza Sosnowskiego, czytamy:

Jak przed rokiem 1831, tak też i po nim Kraków obfituje tylko w drobną poezję, nie wydaje ani jednego wybitnego talentu, a błyska tylko wiele obiecującymi, nie tworzy żadnej odrębnej szkoły poetyckiej ani też nie wiąże się z głównym prądem ówczesnej polskiej poezji. Wielu niepowołanych imało się pióra, bo pisanie wierszy stało się wtedy modą. Kto czuł, zwłaszcza spomiędzy ludzi młodych, że myśli trochę szlachetniej, jaśniej niż przeciętny człowiek, w czyjej głowie przyjmowały się myśli o przekształceniu społecznego i politycznego porządku, ten poczuwał się do obowiązku uwieczniania zapatrywań swoich wierszem. Los niepamięci jest zwykłym udziałem takich wierszopisów¹K. Sosnowski, Poezja krakowska z czasów Wolnego Miasta (ze szczególnym uwzględnieniem Edmunda Wasilewskiego) 1815–1846, Kraków 1901, s. 31..

Podobny ton życzliwej pobłażliwości dla artystycznego poziomu ówczesnej „produkcji literackiej” daje się wyczuć zarówno w imponującej pod względem materiałowym monografii Zenona Jagody²Z. Jagoda, O literaturze i życiu literackim Wolnego Miasta Krakowa (1816–1846), Kraków 2021 (wyd. 1: Kraków 1971)., jak i w licznych studiach poświęconych poezji najpopularniejszych twórców tego pokolenia: Edmunda Wasilewskiego i Franciszka Żyglińskiego. Upamiętnienie czy rocznicowe dopowiedzenie biograficznego detalu, najczęściej przy okazji kolejnej edycji ich – co ciekawe – wciąż cieszących się popularnością utworów, ostatecznie zdefiniowały myślenie o krakowskiej literaturze połowy XIX wieku jako literaturze epigońskiej i prowincjonalnej o wyraźnym rysie regionalnym. Szczególnie reprezentatywnym przykładem stawała się twórczość Wasilewskiego – poety tak krakowskiego, że – pisał Stanisław Tarnowski – „już to krakowskim bardziej od niego być nie można”³S. Tarnowski, Historia literatury polskiej, t. V, Warszawa 1904, s. 246., który postrzegany jako „ptak małego lotu”⁴M. Janion, Przedmowa, w: E. Wasilewski, Wybór poezji, Kraków 1955, s. IX. Zob. też taż, Edmund Wasilewski (1814–1846), w: Obraz literatury polskiej XIX wieku. Literatura krajowa w okresie romantyzmu 1831–1863, t. I, Kraków 1975, s. 753–766. – spóźniony naśladowca wielkich romantyków i poeta wielkich, acz niespełnionych nadziei, doceniany był jednak jako oryginalny twórca krakowiaków i utworów Krakowowi poświęconych (szczególnie Katedry na Wawelu i Dzwonu wawelskiego)⁵Chyba najciekawsze ujęcie biografii i twórczości Wasilewskiego przynosi szkic recenzencki Kazimierza Pecolda pt. „Wybór poezji”, Edmund Wasilewski, wyboru dokonała i wstępem poprzedziła Maria Janion, Kraków 1955, „Pamiętnik Literacki” 1956. O antynomiach recepcji biografii i twórczości Wasilewskiego pisała ostatnio Justyna Chłap-Nowakowa w szkicu Pieśniarz, prześmiewca, Tyrteusz. Edmund Wasilewski – poeta Wolnego Miasta Krakowa, w: Narodziny Rzeczpospolitej Krakowskiej. Relacje-obrazy-wspomnienia, red. M. Stankiewicz-Kopeć i T. Budrewicz, Kraków 2016..

Dopiero prace powstające w ostatnich latach kwestionują tę niepisaną tradycję stygmatyzowania krakowskich romantyków przypisywaną im wtórnością, wskazując na wartość i oryginalność ich propozycji. Myślę przede wszystkim o zbiorze rozpraw Miasto poetów Franciszka Ziejki⁶F. Ziejka, Miasto poetów. Studia i szkice, Kraków 2005; tenże, Serce Polski. Szkice krakowskie, Kraków 2010. czy monografii Literatura romantyczna w Krakowie Edyty Gracz-Chmury⁷E. Gracz-Chmura, Literatura romantyczna w Krakowie (1827–1863). Zarys monograficzny, Kraków 2013.. Nowe perspektywy badań proponują także rozprawy zebrane w tomie Kraków literacki w XIX wieku Tadeusza Budrewicza i Renaty Stachury-Lupy⁸T. Budrewicz, R. Stachura-Lupa, Kraków literacki w XIX wieku. Szkice, Kraków 2019. oraz w księdze zbiorowej Narodziny Rzeczpospolitej Krakowskiej pod redakcją Tadeusza Budrewicza i Moniki Stankiewicz-Kopeć⁹Narodziny Rzeczpospolitej Krakowskiej, dz. cyt. Godna podkreślenia wydaje się także działalność edytorska, która pozwala z nowej perspektywy spojrzeć na dzieła dziś zapomniane, a niegdyś cieszące się ogromną popularnością, jak np. Napoleona Ekielskiego, Okolica Mogiły, oprac. T. Budrewicz, Kraków 2019.. Wszystkie te prace dowodzą dokonującej się na naszych oczach ewolucji badań nad literaturą Krakowa pierwszej połowy XIX wieku. Nie tylko są świadectwem „dopisywania” nowych rozdziałów tej historii (np. literatura kobieca¹⁰Z. Jagoda, Anna z Schugtów Terlecka i jej udział w życiu literackim Krakowa po roku 1830, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie” 1966, z. 24, „Prace Historycznoliterackie” 3; R. Stachura‑Lupa, Głosem kobiecym. Anna Libera „Krakowianka”, w: Narodziny Rzeczpospolitej Krakowskiej…, dz. cyt.; taż, Anna Libera – poetka i emancypantka, w: Kraków literacki…, dz. cyt., wartość krakowskich tradycji funeralnych¹¹R. Kantor, Krakowskie pogrzeby – budowanie przestrzeni narodowej: z dziejów obrzędowości patriotycznej w okresie zaborów, „Niepodległość i Pamięć” 1998, nr 5; I. Węgrzyn, Charon. Stanisław Tarnowski i dziewiętnastowieczna sztuka pamięci, w: taż, Wyczerpana tradycja. Studia o literaturze polskiej XIX wieku, Warszawa 2021.), wskazywania nowych obszarów tematycznych (genologiczna tożsamość krakowiaka¹²Krakowiak ludowy i literacki. Antologia, oprac. E. Gracz-Chmura, Kraków 2015.), ale przede wszystkim oddają intensywnie postępujący proces rewizji zadomowionych w badaniach stereotypów i uproszczeń (tu choćby problem przez lata bagatelizowanego kulturowego znaczenia Rzeczypospolitej Krakowskiej w transferze tradycji niepodległościowych¹³S. Grodziski, Rzeczpospolita Krakowska, jej lata i ludzie, Kraków 2012; T. Gąsowski, Rzeczpospolita Krakowska – ostatni skrawek wolnej Polski, w: T. Budrewicz, R. Stachura-Lupa, Narodziny Rzeczpospolitej Krakowskiej…, dz. cyt.).

Może więc przyszedł już czas także i na to, by w krakowskich poetach doby romantyzmu dostrzec pełnoprawnych romantyków? Czas, by pytając o krakowską literaturę epoki romantyzmu, zapytać i o krakowski romantyzm? Zapytać o ludzi, którzy go tworzyli: kim byli? jacy byli? Dlaczego o nich zapomniano?

Nakarmieni piołunem: daremni buntownicy, romantyczni epigoni…

Czytam Wasilewskiego i podoba mi się. Ten człowiek o wiele dalej zaszedł myślą, niż o tym mówi druk jego poematów, ale wśród tej ciągłej „opresji” miał chwile takie, gdzie się nagle rzucał cały, że rozbijał wielkim zamachem wszystkie więzy zwyczajności i jako „Freigeist” gwałtowne fale swych namiętności zaduszał odwagą. Pali mnie teraz jeden pomysł. Jest to wypukłorzeźba, która by wyobrażała właśnie to, co w tej chwili wypowiedziałem o Wasilewskim, gdzie bym postać główną nazwał „Freigeist”, jak się wybija z gnuśnego otoczenia, przełamuje zapory i leci „na oślep”¹⁴List S. Wyspiańskiego do L. Rydla z 6 marca 1895 r. Za: E. Haecker, Wstęp w: E. Wasilewski, Poezje, Kraków 1925, s. LX (przypis)..

Gdyby opowieść o krakowskich romantykach rozpoczynać od słów Stanisława Wyspiańskiego o Edmundzie Wasilewskim, to przywołana tu pochlebna opinia przydawałyby tej historii szlachetności, a może nawet trochę patosu. Przede wszystkim jednak uświadamiałaby istnienie międzypokoleniowej ciągłości między krakowskimi twórcami XIX wieku. Autor Akropolis w jakiejś mierze inspirował się przecież Katedrą na Wawelu Wasilewskiego, może nawet powinno się go nazwać spadkobiercą wypracowanego przez krakowskich romantyków „czytania historii z kamiennych grobowców”, traktowania Krakowa jako „kamiennej księgi”, w której zapisana jest nie tylko przeszłość, ale i przyszłość Polski. Gdyby więc od słów Wyspiańskiego zaczynać opowieść o Wasilewskim, byłaby to opowieść o intelektualnym dziedzictwie poety, który „o wiele dalej zaszedł myślą, niż o tym mówi druk jego poematów”, ale także o jego szamotaninie ze „zwyczajnością”. Wreszcie o tragicznym losie człowieka, który w poszukiwaniu wolności, rozbił się, lecąc „na oślep”. Los Wasilewskiego zyskiwałby przy tym moc symbolu znaczącego historię całego straconego pokolenia krakowskich romantyków – podobnie jak on niespełnionych i zapomnianych; podobnie jako on związanych z Krakowem, przywiązanych do jego tradycji, ale równocześnie desperacko kontestujących współczesność miasta, próbujących wywikłać się z poczucia braku nadziei, ze stagnacji i marazmu, jakie kojarzyły się z ówczesnym Krakowem, wreszcie szamoczących się z tak nieromantyczną „poziomością” wyznawanych przez krakowian mieszczańskich ideałów i ich polityczną rozwagą tak niepokojąco bliską zwykłemu kunktatorstwu¹⁵Przykładem tej postawy jest satyryczny utwór Wasilewskiego pt. Visum et repertum z 1839 r., który przynosi gorzki komentarz do sytuacji Rzeczypospolitej Krakowskiej – nominalnie niepodległej, a w rzeczywistości zmuszonej do uległości wobec przedstawicieli zaborczych mocarstw..

Tę historię zwyczajowo opowiada się jednak zupełnie inaczej, zaczynając od diagnozy Juliusza Słowackiego, który w artykule Krytyka krytyki i literatury, przesłanym w 1841 roku do redakcji „Orędownika Naukowego”, sparodiował i boleśnie wydrwił manierę wierszy tak zwanych poetów krajowych – wierszy, które „różnią się tylko tytułem od siebie”¹⁶J. Słowacki, Krytyka krytyki i literatury, w: Dzieła wszystkie, t. XI, Wrocław 1959, s. 123–137. Burkot ustalił, że Słowacki parodiował dwa wiersze Żyglińskiego: Entuzjasta i Prośba („Tygodnik Literacki” 1840, nr 28 i 40). Zob. S. Burkot, Franciszek Żygliński, dz. cyt., s. 826.. Ogólnikowa formuła „poeci krajowi” skrywa tu bardzo konkretne imiona twórców publikujących na łamach poznańskich pism, a tymi w większości byli poeci związani z Krakowem – Edmund Wasilewski, Franciszek Żygliński czy Gustaw Ehrenberg. To o ich wierszach Słowacki miał pisać:

… i tak jedno nosi nazwę Ideałów, drugie nazywa się Szaleńcem, inne są Westchnieniami do gwiazd, albo do kochanek. – W tece mam sto Zapałów młodości, czterysta wierszy pt. Urojenie. Inne noszą tytuły Snów, inne Marzeń. Są, które się adresują do Przyrody, tak tu zwano naturę… A wszystko to znajduje czytelników. – Wpływ to jest niemczyzny, która także cała w liryzmie kąpie się i tonie. Czasem przychodzi mi żałować tych czasów, kiedy u nas prosto pisano ody i poemata dydaktyczne¹⁷J. Słowacki, Krytyka krytyki i literatury, dz. cyt., s. 136..

Zanim jednak w 1891 roku Bolesław Erzepki odnalazł autograf nieopublikowanego artykułu Słowackiego, zanim stał się on ostatecznym argumentem pozwalającym dyskredytować wartość artystyczną twórczości krakowskich romantyków, najpierw po prostu o nich zapomniano. Pod koniec lat czterdziestych XIX wieku Historia, zazwyczaj nieco senna w Krakowie, gwałtownie przyspieszyła. Kolejno po sobie następujące wydarzenia: rewolucja krakowska, rabacja galicyjska, Wiosna Ludów, upadek Rzeczypospolitej Krakowskiej, włączenie Krakowa do C.K. Monarchii, wreszcie wybuch powstania styczniowego i nastanie ery autonomii, radykalnie przeobraziły miasto i jego mieszkańców, przy okazji dokonując rodzaju zerwania ciągłości pamięci. Jak szybko zapomniano o nobliwych senatorach niegdysiejszej Rzeczypospolitej Krakowskiej, tak szybko też zacierała się pamięć o krakowskich romantykach, a zmiana artystycznych gustów pogłębiała wrażenie anachronizmu i literackiej nieatrakcyjności ich dzieł¹⁸Ciekawym przykładem jest tu recenzja tomu poezji Wasilewskiego z 1859 r., opublikowana na łamach „Gazety Warszawskiej” (1859, nr 78 , s. 5–6), której autor Edward Siwiński (podpisany jako S.) wyznawał: „Dwadzieścia prawie lat upływa, jak poezje Edmunda Wasilewskiego wyszły po raz pierwszy w Krakowie, z powodu nowego ich przedruku, mamy wydać sąd o nich, co rzeczywiście w dość trudnym stawia nas położeniu: w ciągu bowiem upłynionych tych lat kilkunastu, jeżeli nie zjawił się geniusz wyższy od Mickiewicza, to w każdym razie uczucie estetyczne o wiele rozwinęło się w narodzie, więcej wymagającym się stało; a choć dzieła prawdziwie piękne w najdłuższe lata jaśnieć nie przestają, nie tracą na swej wartości, inaczej się wszakże dzieje z utworami średnich (…) talentów; dźwięki częstokroć sympatyczne w danej chwili, rozwiewają się w przestrzeni czasu, więdną owe tajemnicze związki, łączące autora z czytelnikami, wyrazy nawet tracą na swym znaczeniu, a cóż dopiero pogląd na dzieła sztuki” (s. 5). Dziękuję profesorowi Tadeuszowi Budrewiczowi za wskazanie autora recenzji.. Krakowiaki Wasilewskiego wciąż cieszyły się ogromną popularnością, tyle że zaczęto postrzegać je jako teksty anonimowe, utwory o czysto ludowym rodowodzie. Kolejne zaś wydania jego wierszy i ich recenzenckie omówienia przynosiły sądy i opinie coraz bardziej dystansujące od „egotycznych poezji”, gdzie „wrażenia zawikłane, poetyka stracona, rysunek zamazany lub nieczysty – w duchu egzaltacja chorobliwa miasto gorącego zapału”¹⁹K.K. [K. Kantecki], Poezje Wasilewskiego, „Gazeta Lwowska” 1873, nr 286, s. 2.. Podkreślano zależność twórczości Wasilewskiego i Żyglińskiego od Mickiewicza²⁰Inspirację twórczością Mickiewicza widać szczególnie w takich wierszach Wasilewskiego jak: Pieśń żeglarzów, Hymn orłów czy Kielich goryczy., Brodzińskiego i Zaleskiego, wytykano ich rzekomo łzawy sentymentalizm i wtórność wobec romantycznych konwencji. Konstanty Wojciechowski odmówił im prawa do odczuwania „Werterowskiego Weltschmerzu”²¹K. Wojciechowski, Werter w Polsce, Lwów 1904, s. 162. Warto jednak odnotować, że badacz zdawkowo pochwalił werterowskiego ducha powiastki Szukiewicza pt. Obłąkana, opublikowanej na łamach „Tygodnika Literackiego” 1840, t. III (s. 167–168).. Marian Zdziechowski odnotowywał, co prawda, ich zainteresowanie twórczością Byrona, ale kwitował je zdawkowo jako „ten rodzaj uwielbienia”, który ma charakter inspiracji wyłącznie biograficznej, bo wypływa „ze srogich cierpień, (…) z bólów moralnych i nędzy materialnej”²²M. Zdziechowski, Byron i jego wiek. Studia porównawczo-literackie, t. II: Czechy. Rosja. Polska, Kraków 1897, s. 580–581..

Po krakowskim romantyzmie zostało właściwie jedynie wspomnienie intelektualnego fermentu, jaki dawał się odczuć przed wybuchem „Wiosny Narodów w cichym zakątku”²³Parafrazuję tytuł komedii Adolfa Nowaczyńskiego pt. Wiosna Narodów (w cichym zakątku), Warszawa 1929.
Warto wspomnieć, że Nowaczyński jest autorem budzącej wiele kontrowersji polemiki z Emilem Haeckerem i jego propozycją interpretacyjną twórczości Wasilewskiego. Zob. A. Nowaczyński, Los poety narodowego (Shaecerowanie Edmunda Wasilewskiego, czyli 85-ty tom „Biblioteki Narodowej”), „Myśl Narodowa. Tygodnik Poświęcony Twórczości Polskiej” 1925, nr 8.. Stanisław Tarnowski na kartach swojej Historii literatury polskiej dość lekceważąco jeszcze notował:

Młodzież ówczesna w Krakowie była usposobiona bardzo poetycznie. Nie wyszedł z niej wprawdzie żaden talent większy ani nawet żaden większy poemat, ale drobnych wierszyków co niemiara; wszystkie naturalnie nieodmiennie patriotyczne albo miłosne, drukowały się po różnych pismach miejscowych lub poznańskich. Wszystkie były nieznaczące, na czym autorowie sami spostrzec się musieli, skoro w późniejszym życiu porzucili służbę Muz, ale nieszkodliwe, naiwne próbki ośmnasto- lub dwudziestoletnich natchnień²⁴S. Tarnowski, Historia literatury polskiej. Wiek XIX 1831–1850, Kraków 1900, t. V, s. 221..

Piotr Chmielowski natomiast życie umysłowe ostatnich lat Rzeczypospolitej Krakowskiej, które „dość żywym biło tętnem” i fakt, że „książek w ogóle, jak na owe czasy, wychodziło sporo²⁵P. Chmielowski, Edmund Wasilewski, „Tygodnik Ilustrowany” 1896, nr 48, s. 938. Bardzo podobną diagnozę formułował J.S. Pietrzak, Edmund Wasilewski. W setną rocznicę urodzin, Kraków 1915, s. 9 i 10.” już doceniał i kojarzył z aktywnością środowiska uniwersyteckiego oraz działalnością Wojciecha Kornelego Stattlera, który tworząc zalążki przyszłej szkoły malarskiej, przyciągał do Krakowa wrażliwych, marzących o sztuce młodych ludzi. Dopiero jednak Kazimierz Sosnowski wykazał wartość i znaczenie „bujnej na ilość, dość słabej na plon²⁶Trawestacja słów Stanisława Tarnowskiego, który charakteryzując literaturę krakowską w przededniu Wiosny Ludów, pisał: „Poezja rodzi się w Krakowie w tych latach (tj. przed Wiosną Ludów – I.W.) dość bujnie na liczbę, dość słabo na plon. Otwarciej, szczerzej niż gdzie indziej można tu mówić o swoich uczuciach polskich; a więc drobny wierszyk, patriotyczna piosenka, wychodzi spod pióra niejednego młodego człowieka, który kocha Polskę, a nienawidzi jej nieprzyjaciół. Z uczuciem patriotycznym łączy się czasem romantyczne narzekanie na świat i ludzi; ale z jednym i z drugim łączy się talent – słaby niestety”. S. Tarnowski, Historia literatury polskiej…, dz. cyt., s. 221.” krakowskiej poezji romantycznej. Dopomniał się o pamięć dla twórczości Edmunda Wasilewskiego, Franciszka Żyglińskiego i Gustawa Ehrenberga, ale też o wspomnienie tych kilku „osób, które chociaż miały po iskrze talentu, to nie wybiły się przez to, że poezją nie zajmowały się nigdy naprawdę i nie zadawały sobie trudu, by tę iskrę choć w płomień maleńki rozdmuchać”²⁷K. Sosnowski, Poezja krakowska z czasów Wolnego Miasta (ze szczególnym uwzględnieniem Edmunda Wasilewskiego) 1815–1846, Kraków 1901, s. 31.. Sosnowski jako pierwszy podkreślił nie tyle wagę dzieł poszczególnych twórców, ile znaczenie środowiska artystycznego, jakie wówczas powstało w Krakowie:

Prawie całkiem nieznanym jest życie umysłowe i literackie Krakowa z czasów Wolnego Miasta, a jest ono dosyć obfite i wcale interesujące. Był w ówczesnym Krakowie urodzaj na poezję drobną. Poza E. Wasilewskim, który jest jedynie znanym, pracował jeszcze cały szereg poetów i ­wierszopisów, dzisiaj okrytych już mgłą niepamięci, a byli pomiędzy nimi i tacy, co na to nie zasługują. Ma Rzeczpospolita Krakowska swoich Krasickich, Niemcewiczów, Mickiewiczów, Berangerów, Byronów i wszelkich prawie odcieni poetów, ale takich małych, miniaturowych, w stosunku do tych wielkich poetów, jak ona sama w stosunku do wielkich państw Europy²⁸Tenże, Nieznani poeci krakowscy z czasów Wolnego Miasta, w: Księga pamiątkowa uczniów Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1900, s. 175..

Sprzyjający bilansom koniec XIX wieku przyniósł nie tylko historyczno-literackie podsumowania, ale także zainspirował poszukiwania w prywatnych archiwach ludzi, którzy przed laty osobiście zetknęli się z krakowskimi romantykami. We wstępie do wyboru poezji Wasilewskiego Stanisław Zathey pisał: „Wielką część przytoczonych poniżej szczegółów zaczerpnąłem z opowiadań rodziny poety pp. Wasilewskich i Kowalskich, jego przyjaciół i znajomych: pp. G. Ehrenberga, Kosteckiego, Szukiewicza, Wdowiszewskiego, Mułkowskiego, Gadomskiego i kilku innych”²⁹S. Zathey, Edmund Wasilewski, w: E. Wasilewski, Wybór poezji, Brody 1909, s. 4., podobnie Sosnowski, który zapewniał: „Szczegóły te zamieszczam na podstawie opowiadań ojca mojego Franciszka, osobistego przyjaciela poety, który nieraz odwiedzał go w Tyńcu i nawzajem jego wizyty w Krakowie odbierał”³⁰K. Sosnowski, Poezja krakowska…, dz. cyt., s. 63–64..

Był to rzeczywiście ostatni moment, by spisać tę historię. Trochę wspomnień udało się ocalić, ale nie zjawił się nikt, kto scaliłby te okruchy w jedną opowieść. Nie zjawił się nikt, kto by ufundował legendę krakowskich romantyków lub choćby tylko zapisał ich dzieje. Zachowała się jedynie pamięć o sentymentalnym obrazku portretującym Wasilewskiego w kręgu rodziny profesora Hermana Schugta³¹K. Korus, Herman Schugt, w: Polski słownik biograficzny, t. XXXVI, Warszawa – Kraków 1995–1996, s. 21–22.. Artystyczną atmosferę tego domu, prócz ojca (hellenisty i autora dramatów) tworzyły trzy córki: stylizująca się na romantyczną muzę Anna z Schugtów Terlecka (podpisywała się jako Anna z Krakowa), Helena (późniejsza żona Wasilewskiego) i najmłodsza Maria³²Z. Jagoda, Anna z Schugtów Terlecka…, dz. cyt. Zob. tenże, O literaturze i życiu literackim…, dz. cyt. Rozdz. V Na przykładzie Anny z Schugtów Terleckiej (o udziale kobiet w życiu literackim Krakowa).. W miarę przybywania materiałów archiwalnych i wspomnień grono to się rozrastało. Poetami mieli być zarówno brat panienek – Edmund Schugt, który pisywał do „Przyjaciela Ludu”, jak i obiecujący lekarz, później zmartwychwstaniec, „Hipcio Terlecki” – wówczas mąż Anny³³E. Haecker, Wstęp, w: E. Wasilewski, Poezje, BN, Kraków 1925, s. XIII.. Precyzyjniej krąg przyjaciół Wasilewskiego, czyli de facto krąg krakowskich romantyków, odtworzył Zathey, który prócz Schugtów wymieniał najbliższych przyjaciół poety: Franciszka Żyglińskiego, Gustawa Ehrenberga i Aleksandra Szukiewicza (poetę, wydawcę poezji Wasilewskiego i autora jego pierwszego szkicu biograficznego, później dziennikarza związanego z „Czasem”), a także: Felicjana Łobeskiego (malarza i poetę), Gustawa Czernickiego (poetę i dziennikarza), Antoniego Kosteckiego (publicystę), Lesława Łukasiewicza (autora Dziejów piśmiennictwa polskiego), Karola Pieniążka (poetę i adwokata), Adolfa Małkowskiego (profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego), Karola Kremera (architekta), Jana Bentkowskiego (bibliografa)³⁴S. Zathey, Edmund Wasilewski, dz. cyt., s. 9.. W innych wspomnieniach wzmiankowane bywają jeszcze nazwiska malarza Piotra Dahlmanna, wiolonczelisty Samuela Kossowskiego, lekarzy: Pawła Grzywińskiego (pisywał krakowiaki), Juliana Sawiczewskiego, Juliana Siemieńskiego (któremu Żygliński dedykował tomik wierszy) oraz Jana Nepomucena Auera³⁵J.K. Turski w szkicu Dopełnienie życiorysu E. Wasilewskiego opublikował wiersz Do Jana Au… studenta medycyny. („Tygodnik Ilustrowany” 1861, t. 2, nr 51, s. 479)..

Nie sposób dziś ocenić, czy tworzyli oni zwartą grupę czy tylko luźno powiązane środowisko; czy łączyły ich romantyczne ideały, ambicje tworzenia poezji czy może tylko pokoleniowa wspólnota i potrzeba bliskości z podobnie myślącymi ludźmi… Pozostały jedynie strzępy wspomnień i rozproszone utwory. Niedostatek ­materiałów archiwalnych wiązany bywa z domniemanym zaangażowaniem spiskowym części z nich i oczywistą w tym kontekście wewnętrzną cenzurą, która powstrzymywała przed dokumentowaniem spotkań. Pewne jest, że Ehrenberg i Łukasiewicz byli czynnymi działaczami Stowarzyszenia Ludu Polskiego; pytanie, czy byli nimi także Wasilewski i Żygliński – wciąż pozostaje otwarte³⁶M. Janion, „Grosz wdowi” poezji romantycznej, w: taż, Romantyzm. Studia o ideach i stylu, Warszawa 1969, s. 265.. Niewątpliwe jest jedno, mamy do czynienia ze zdumiewająco dużą, jak na warunki ówczesnego Krakowa, grupą ludzi różnych profesji, których łączyły wspólne zainteresowania literackie, charakterystyczne dla romantyzmu style zachowań i formy przeżywania wspólnotowości. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o typ relacji, jakie ich łączyły, niespodziewanie z pomocą przychodzi poezja. Wystarczy bowiem zajrzeć do tych nielicznych tomików wierszy krakowskich romantyków, by kierując się dedykacjami czy obecnością poetyckich dialogów i polemik, dostrzec, w jak silnych relacjach pozostawali ich autorzy. Przy czym wiersze takie, jak dedykowany Wasilewskiemu Do romantyka. Improwizacja³⁷Tytuł pierwodruku brzmiał: Do E.W. (improwizowane), „Tygodnik Literacki” 1838, nr 33. Ehrenberga czy poetycka potyczka: Ironia życia Ehrenberga i Anty-ironia życia Wasilewskiego zaświadczają nie tylko o intelektualnej ruchliwości tego środowiska, ale też dowodzą ich samorozpoznania jako romantyków.

Nie ma przy tym wątpliwości, że romantyzmu uczyli się z literatury – świadectwem ich lektur pozostają motta z Mickiewicza, Byrona, Lamartine’a, których twórczością się inspirowali i których naśladowali. W 1835 roku Wasilewski, Ehrenberg, Szukiewicz i Żygliński wędrowali śladami Seweryna Goszczyńskiego, artystycznych inspiracji poszukując w Tatrach i Beskidach, co Wasilewski utrwalił w wierszach: Marzenia w Tatrach, Kocierz, Widok Babiej Góry. Wychowani w kulcie Brodzińskiego i Zaleskiego, próbowali tonów romantycznej ludowości (Żygliński w wierszach: Drzewa ojczyste, Zorian w karczmie i Witanie wiosny czy Wasilewski w swoich krakowiakach).

Charakteryzując twórczość krakowskich romantyków, można oczywiście, jak Emil Haecker, pisać o „obrazie ubóstwa talentów, znamionującego owe grono młodzieży, rwącej się do poezji”³⁸E. Haecker, Wstęp, dz. cyt., s. VIII.. Można jednak, wczytując się w ich utwory, dostrzec paradoksalną sytuację, gdy naśladowanie romantycznych mistrzów – ów dezawuujący ich rzekomo epigonizm – w rzeczywistości okazuje się tożsamościową deklaracją, sposobem poszukiwania autentyczności. Wybór romantyzmu dla ludzi tamtego pokolenia nie był wyborem mody literackiej, ale gestem niezgody na otaczający świat, gestem buntu wobec rządzących tym światem reguł. Tak to chyba rozumiał Wasilewski, opatrując swój debiutancki tomik poezji deklaracją nonkonformizmu:

Bo światu się zdaje, że wy być powinnyście takimi, jakimi on je mieć chce. Ale wy nie jesteście dziećmi woli i rozkazu. Wy powstałyście ze śpiewu słowika na wiosnę, z polotnej piosnki żniwiarza, z uwiędłego listka jesieni, z kwiatu, który usechł przy pałającej piersi dziewczyny, z szumu burzy, która odmiotła piaski z przeszłości i odkryła szkielety dawno umarłych; wy powstałyście z uśmiechu, westchnienia, z łez i krwi! Powstałyście z powodzi, która serce zalała, a usta drżały rozkoszą, kiedy was w słowa zaklęły! Pierwsze sny mojej młodości, błogosławię was na drogę!³⁹E. Wasilewski, Poezje, Poznań 1840, s. 6–7.

Przymierzając kolejne romantyczne kostiumy (tkliwych kochanków, buntowników, melancholików i straceńców), krakowscy autorzy poszukiwali prawdy o sobie samych, ujawniali przy tym głęboką potrzebę realizowania tego najbardziej romantycznego z romantycznych marzeń – życia w zgodzie ze sobą. „Piołun życia, co raz to grubszymi kroplami sączył się w ich żyły”⁴⁰G. Czernicki, Wspomnienie Edmunda Wasilewskiego, „Przegląd Naukowy” 1847, nr 31, s. 967., dlatego wydawca tomu poezji Żyglińskiego zauważał:

Są ziemie, w których kwiaty przed rozkwitem więdną; są atmosfery, które mrożą dźwigającą się zaledwie latorośl… a na tych ziemiach i wśród tej atmosfery próżno siejesz, dopóki Bóg pierwszej nową nie zapłodni rodzajnością, a drugiej, ciepłem wiary nie ogrzeje⁴¹Przedmowa wydawcy, w: F. Żygliński, Zbiór poezji, Kraków 1852..

Zapomniana cyganeria

O „zapomnianej cyganerii” pisał przed laty Stanisław Wasylewski, który proponował, by nazywać tak środowisko romantycznych twórców skupionych wokół poznańskiego „Tygodnika Literackiego”. Do grona reprezentantów ugrupowania zaliczał redaktorów pisma – małżeństwo Julię i Antoniego Woykowskich, Edwarda Dembowskiego, Romana Zmorskiego oraz ich krakowskich przyjaciół: Ehrenberga, Wasilewskiego i Żyglińskiego⁴²S. Wasylewski, Zapomniana cyganeria, „Gazeta Polska” 1935, nr 186, s. 5.. Termin się nie przyjął. Ani określenie „cyganeria” nie wydawało się adekwatne, by opisać twórców zaangażowanych w działalność spiskową, ani nie znalazły się argumenty przekonująco dowodzące ideowej i programowej wspólnoty twórców związanych z pismem⁴³Wasylewski jako współpracowników pisma wymienia jeszcze: Kornela Ujejskiego, Leszka Dunin Borkowskiego, Lucjana Siemieńskiego, Narcyzę Żmichowską, Juliana Klaczkę i Seweryna Goszczyńskiego. . Jeszcze więcej wątpliwości budziła „poznańskość” tego środowiska, bo choć tygodnik rzeczywiście ukazywał się w stolicy Wielkopolski, to najwięcej jego „kollaboratorów” pochodziło z Galicji, a precyzyjniej – z Krakowa.

Intuicja wszakże nie zawiodła Wasylewskiego. Poszukiwał, co prawda, ekscentryków i skandalistów – podobnych do twórców, których po latach Aleksander Niewiarowski nazwał cyganerią warszawską, a zwrócił uwagę na publikujących w Poznaniu romantycznych poetów krakowskich. Co istotne, podkreślając, że nie byli twórcami osobnymi, wydobył wspólnotę ich losu, pokoleniowego doświadczenia ludzi skazanych na życie w świecie bez nadziei, poetów dławionych polityczną cenzurą, ale też przygniecionych wielkością swych romantycznych poprzedników. Wykorzystując ukuty przez Wasylewskiego termin „zapomniana cyganeria”, chcę podkreślić znaczenie artystyczno-towarzyskiej wspólnoty, którą tworzyli krakowscy romantycy, ale także zwrócić uwagę na anarchistyczny rys ich osobowości i wyrażaną z desperacją, wręcz autodestrukcyjną niezgodę na panujący porządek społeczny.
Prezentując zebrane opowieści o Wasilewskim, Zathey opisywał krąg jego najbliższych przyjaciół, korzystając jeszcze z konwencji, w jakiej opowiadano o filomatach:

… połączywszy się ze sobą węzłem przyjaźni, zgromadzali się codziennie prawie, by swe najnowsze utwory odczytać i zasięgnąć od przyjaciół rad i wskazówek. Szczerość i miłość, jakie całe to grono okazywało poecie, osładzały mu wtedy życie, nie pozwalały myśleć o zgryzotach i troskach⁴⁴S. Zathey, Edmund Wasilewski, s. 5..

Sosnowski natomiast, a po latach także Haecker⁴⁵E. Haecker, Wstęp, dz. cyt., s. XI. i Burkot⁴⁶S. Burkot, Franciszek Żygliński, w: Obraz literatury polskiej. Literatura krajowa w okresie romantyzmu 1831–1863, t. I, s. 823. wskazywali już takie cechy tej przyjacielskiej wspólnoty, które pozwalają mówić o analogiach z bohemą artystyczną. Można ich nazwać cyganerią, bo całkiem świadomie kontestowali obowiązujący porządek i to zarówno ten ustanowiony przez zaborców, jak i ten wyznaczany przez mieszczańskie tradycje swego środowiska (mam na myśli odmowę Wasilewskiego, który nie godził się podjąć stałej, dającej mu utrzymanie pracy, czy Żyglińskiego, który ignorował prawa rynku sztuki i nie chciał malować nic innego, jak tylko obrazy religijne)⁴⁷Szukiewicz zwracał uwagę na związek poetyckiego natchnienia z „negatywnym”, cygańskim życiem Wasilewskiego. Gdy ten, przymuszony warunkami życia i koniecznością zadbania o rodzinę, zdecydował się podjąć pracę na loterii, stracił poetycki dar, a wkrótce i życie: „Od chwili, w której się w zawód praktyczny rzucił, przestał Wasilewski pisać, a może i czuć poetycznie. I ta walka go zabiła. Była to walka poezji z rzeczywistością”. A. Szukiewicz, Wspomnienie o Edmundzie Wasilewskim, w: E. Wasilewski, Poezje, Kraków 1849, s. IX.. Można ich nazywać ­cyganerią, bo wytworzyli rodzaj alternatywnego środowiska artystycznego. Krakowscy romantycy nie bywali na krakowskich salonach – ani tych mieszczańskich, ani arystokratycznych. Reprezentowali niezamożną i sfrustrowaną inteligencję. Byli wśród nich ludzie związani z uniwersytetem, młodzi prawnicy, lekarze, urzędnicy, kilku malarzy i muzyków. Nawet jeśli marzyli o wielkich karierach, to łączyła ich bieda i świadomość rzeczywistego braku perspektyw. Najczęściej spotykali się w kawiarniach, tak było najtaniej i (ze względu na policyjny dozór) najbezpieczniej. Ich ulubionym lokalem miała być „cukiernia Szwajcara Wielanda na Rynku”, gdzie Wasilewskiemu „nierzadko zdarzało (…) się przebrać miarę w ponczu, a w takiej chwili podochocenia zwykł był improwizować, do czego miał dar bardzo wielki podobno”⁴⁸K. Sosnowski, Poezja krakowska…, dz. cyt., s. 63.. Skoro wiadomości o talentach improwizatorskich Wasilewskiego powtarzał także Tarnowski, to znaczy, że pamięć o nich musiała być w Krakowie nadspodziewanie trwała:

Miał on podobno pewną łatwość wierszowania, nawet podobno łatwość improwizowania – ci, co go słyszeli i pamiętali, jak improwizował, twierdzą, że te wiersze wypowiedziane bez przygotowania, na poczekaniu, w chwili dobrego humoru, na jakim zebraniu przyjaciół, bywały ładniejsze, aniżeli te, które my dziś znamy z druku⁴⁹S. Tarnowski, Historia literatury polskiej…, dz. cyt., s. 222..

Figura improwizującego Wasilewskiego doskonale wpisuje się w utrwalony w kulturze polskiej połowy XIX wieku Mickiewiczowski wzorzec natchnionego poety i zbuntowanego romantyka. Co jednak istotne, w tej krakowskiej wersji tłem dla poety nie jest salon czy więzienna izba, ale knajpa, zaś portret natchnionego wieszcza niepokojąco dopełnia opowieść o pogłębiającym się z biegiem lat uzależnieniu Wasilewskiego od alkoholu:

Marzyciel niepraktyczny – pisał Zathey – patrzący na świat na przemiany przez czarne i różowe szkiełka, nie umiał życiem pokierować tak, jak chciał. Zeszło na bezdroża, złamało umysł i zniszczyło przedwcześnie samo siebie. Wasilewski zaczął szukać pociechy w gorącym napoju i to wyczerpało do reszty jego siły żywotne⁵⁰S. Zathey, Edmund Wasilewski, dz. cyt., s. 7..

I tak nieopowiedziana historia krakowskiej romantycznej cyganerii zamiast przybierać kształt zbioru scen z życia bohemy, anegdot o artystycznych ekstrawagancjach, układa się w opowieść o buncie, gniewie, zaprzepaszczonych nadziejach i złamanych biografiach, układa się w opowieść o samozatraceniu i niespełnieniu. Słowa Bronisława Trentowskiego o Wasilewskim: „Szkoda go, wielka szkoda! Byłby on zaiste prawdziwie narodowym wieszczem mógł zostać”⁵¹Za: J.K. Turski, Dopełnienie życiorysu E. Wasilewskiego, „Tygodnik Ilustrowany” 1861, t. 2, nr 51, s. 479. oddają potencjał zarówno indywidualnej biografii poety, jak opowieści o jego pokoleniu.

Tragiczną kulminację losu większości z twórców krakowskiego romantyzmu stanowiły wydarzenia lat 1846–1848⁵²Wyprzedza ją aresztowanie i zsyłka Gustawa Ehrenberga w 1838 r., ale też śmierć Auera w 1844 r. . Historyczna burza, która przetoczyła się nad miastem, spowodowała, że – jak pisał Szukiewicz – ich „śmierci nikt nie miał czasu opłakiwać”⁵³A. Szukiewicz, Wspomnienie…, dz. cyt., s. X.. W listopadzie 1846 roku umarł Wasilewski, na wieść o klęsce rewolucji krakowskiej samobójstwo popełnił Karol Pieniążek, w 1849 roku odszedł Żygliński – umarł prawdopodobnie z głodu, pogrążony w obłędzie. Inni zamilkli, oddając się krzątaninie wokół codzienności.

W tym kontekście ciekawie wybrzmiewają uwagi Aleksandra Szukiewicza, który we wstępie do przygotowanego przez siebie zbioru poezji Wasilewskiego rozpoznawał w przyjacielu prawdziwie romantycznego twórcę. Podobnie jak po latach Wyspiański dostrzegał ścisłą korelację między twórczością i życiem poety i nie godząc się na przyjęte stereotypowe sądy o rzekomym sentymentalizmie jego utworów, podkreślał ich głęboko egzystencjalny wymiar:

I oto leżą przede mną na stoliku poezje Wasilewskiego. Szukam i daremnie, żeby go gdziekolwiek schwytać na cichym, sielankowym, kontemplacyjnym marzeniu. Ale tam wszystko wre. Nawet w pierwszej części krakowiaków, która właściwie jest elegią, dusza w smutnych marzeniach zatopiona, często się z ich objęć wyrywa i waha się między rozpaczą a zemstą. A dalej, ileż silnych uczuć, ileż namiętności, ileż burzy w sercu i duszy! A jeżeli te niekiedy na chwilę ustępują, to niespokój zasiada na zrujnowanym tronie człowieczeństwa, a gojąc samobójcze rany łagodnymi leki, przyprowadza do równowagi cały organizm moralny; to sęp wspomnień lub rozpaczna ironia sceptyka trawi do reszty niewypalone ogniem namiętności boskie przymioty człowieka.

Chorobliwy to stan, ależ zmarłego to wina, że gąbczasty, że się tak wyrażę, miąższ serca jego wypił całą truciznę, wszystek jad naszego społeczeństwa, wszystką gorycz naszego narodu?⁵⁴Tenże, Wspomnienie…, dz. cyt., s. VII–VIII.

I jeszcze jedno ważne wspomnienie. W 1873 roku na łamach „Kłosów” Wojciech Korneli Stattler przywołał cienie Żyglińskiego i Wasilewskiego. Obu zapamiętał jako wrażliwych, subtelnych artystów, których przywiedziono do rozpaczliwej śmierci, zmuszając, „by jak gmin prosty po zwierzęcemu żyli”. Poświęconą im króciutką notkę Stattler kończył gorzką refleksją:

Niepodobna tu nie powiedzieć, iż wielki kiedyś będziemy mieli rachunek z potomnością, która upominać się u nas będzie o tysiące zmarnowanych geniuszów, których Bóg ciągle nam nasyła, a których hodować nie umiemy. Gasną w zimnych oczach naszych dla braku chleba i serca, których zagranicznym roślinom w treibhausach pieszczonych nie odmawiamy. (…) Potomność upominać się będzie i o Brodzińskiego, i o Syrokomlę, i Malczewskiego, z którymi tak zimno żyliśmy! Posągi, które im postawić pragniemy, wcale ich cieni nie zagrzeją⁵⁵W.K. Stattler, Przypomnienie starych znajomości (na pamiątkę Klementynie z Zerbonich Stattler), „Kłosy” 1873, nr 433, s. 246..

Kraków – kamienna księga dziejów

W 1840 roku, a więc chwilę przed publikacją najwyżej cenionych utworów Wasilewskiego Katedry na Wawelu i Dzwonu wawelskiego, na łamach „Tygodnika Literackiego” ukazał się prozatorski drobiazg jego autorstwa. Redaktorzy pisma opatrzyli go tytułem Wyjątek z listu z Krakowa. I choć sprawia on wrażenie wyimka z przyjacielskiej korespondencji, to stanowi jeden z najważniejszych kontekstów interpretacyjnych dla wawelskich utworów poety:
… Zapytujesz mię (…) – pisał Wasilewski – czy dawno zwiedzałem groby naszych królów na Wawelu i żądasz ode mnie wiadomości, w jakim się one stanie znajdują? Zwiedzałem je niedawno, bo lubię zaglądać do grobów jak do historii. Grób, w który ludzie postawili trumnę i zamknęli, podobny jest do otchłani przeszłości, w której głębię czas powrzucał czyny ludzi, jest to księga historii, którą się czyta myślą – marzeniem. Dusza człowieka zadumanego nad grobami odgrywa w cichości fantazję stworzenia, wciela się w rozsypane prochy i kości, i wnet one wstaną, okrążą ją i opowieścią swego życia upieszczą.
Ale jeżeli są chwile, w których człowiek z pewną tęsknotą lubi się zastanawiać nad grobami, nawet obcych mu, nieznajomych i zwyczajnych ludzi; jakże go namiętnie pociągać muszą ku sobie groby jego ojców i przodków, trumny, w których złożone popioły dźwigały niegdyś na swoich barkach gmach wielkiego narodu! Takiego uczucia doznaje Polak wstępujący w groby wawelskie, stojąc przed olbrzymimi trumnami przodków, jak olbrzymie było niekiedy ich życie! Prócz tego jednak uczucia podwajającego bicie serca i unoszącego myśl tęskną ku zastygłym ­gwiazdom przeszłości, zakrwawi mu się serce boleśnie, jeżeli te szczątki tyle uroku dla niego mające, zobaczy w poniewierce czasu i ludzi!
Tak było niedawno, czas nie uszanował ciał i trumien tych ludzi, których żywot uszanować był zmuszony. Kilka trumien było prawie zupełnie zniszczonych. Lecz dziś jest wcale zupełnie inaczej, dziś nie zasępi się twe czoło podobnym pastwieniem się czasu. Dziś wstępując w groby wawelskie, wcale innego doznałem wrażenia. (…)
Tutaj to możesz myśl swoją zadumać i podnieść zapałem serce! Tu, w blasku pochodni przeglądającym się smutnie w czarnym marmurze trumny Sobieskiego, łamiącym się w złoconym napisie „Książę Józef Poniatowski” – jak gasnący dnia promień łamał się w falach Elstery – w blasku, który pląsa po bogatych i pięknych ozdobach na ogromnej trumnie Władysława, jakby po błyszczących dachach i wieżach Smoleńska, w blasku co dalej blednie i gaśnie na białym, kamiennym sarkofagu Kościuszki, jak ostatnie pogodne i spokojne spojrzenie tego bohatera zagasało na śnieżnym szczycie Alp; dusza twoja rozrzewni się, myśl zanurkuje w głębinie świetnej przeszłości, a oko twoje mimowolną łzą
zapłynie!…⁵⁶E. Wasilewski, Wyjątek z listu z Krakowa, „Tygodnik Literacki” 1840, nr 36.

Niezwykłość tego niewielkiego fragmentu polega na tym, że zawiera w sobie niemal wszystkie wątki pomysłów, które rozwinięte zostaną w strofach Katedry na Wawelu – niemal oddaje drogę twórcy wędrującego myślami od wawelskich krypt ku katedralnym sklepieniom. Na kartach poematu przybiorą one kształt korowodu duchów znaczących polską drogę od śmierci ku życiu – jeszcze nie ku zmartwychwstaniu, ale ku rozpoznaniu pierwszych oznak życia pozornie martwej wspólnoty. Są tu wszystkie kluczowe pojęcia wawelskiego uniwersum poezji Wasilewskiego z figurą grobu postrzeganego jako „otchłań przeszłości”, ale i „księga, którą się czyta marzeniem”.

Równocześnie przecież zacytowany fragment nie jest konspektem ni brudnopisem poematu. Raczej rodzajem pisanej na gorąco notatki, która oddaje intensywnie doświadczaną zmianę statusu Wawelu w polskim i w krakowskim imaginarium. Słowa „lecz dziś jest wcale zupełnie inaczej (…). Dziś wstępując w groby wawelskie wcale innego doznałem wrażenia” wyraźnie podpowiadają, że poeta rejestruje coś więcej niż efekty prac porządkowych i archeologicznych, jakie prowadzone były w tym czasie w wawelskich podziemiach. Można chyba mówić o swoistym „przesileniu”, które przełamuje dotychczasową tradycję elegijnego opowiadania o Wawelu – tradycję wyznaczaną przez starszych krakowskich twórców: Jana Kantego Rzesińskiego, Franciszka Jakubowskiego, Józefa Łapsińskiego czy Annę Liberę. Już nie dumka czy refleksyjna medytacja nad minioną świetnością – nie „poezja ­grobów”, ale w pełni romantyczne, kreacyjne potraktowanie historii jako siły sprawczej, wyzwalającej energię pozwalającą na kształtowanie przyszłości.

Biografowie Wasilewskiego, poszukując źródeł jego wawelskich fascynacji, dopatrywali się inspiracji środowiska miłośników zabytków Krakowa, wśród których najważniejsi i najbliżsi poecie byli: Ambroży Grabowski – najsłynniejszy krakowski zbieracz pamiątek narodowych, autor Krakowa i jego okolic, Karol Kremer – architekt i konserwator zabytków oraz malarz Aleksander Płonczyński – autor albumu Groby i pomniki królów oraz sławniejszych mężów w świątyniach krakowskich (1842)⁵⁷E. Haecker, Wstęp, dz. cyt., s. XXXVII.. Warto jednak zwrócić uwagę, że Katedra na Wawelu jest także odpowiedzią na poetyckie „wezwanie” Franciszka Żyglińskiego:

Ziemia nasza echem pieśni, a więc dłonie zwiążmy,
I wieczystą ku niej miłość, bracie, poprzysiążmy:
Z piersi naszej niech jej tylko rozbrzmiewają dzieje,
A duch przodków w jej potomkach pieśnią zolbrzymieje⁵⁸K. Pecold, „Wybór poezji”, Edmund Wasilewski…, dz. cyt., s. 583..

A także współgra z tematyką wielu galicyjskich utworów Seweryna Goszczyńskiego. Mam na myśli wiersz Północ krakowska z 1835 roku, wykorzystujący obraz korowodu duchów⁵⁹Z. Jagoda, Anna z Schugtów Terlecka…, dz. cyt. s. 139. S. Goszczyński, Północ krakowska, w: tegoż, Dzieła zbiorowe, oprac. Z. Wasilewski, Lwów, t. I, s. 155–157., fragmenty niedokończonego poematu Proroctwa księdza Marka z wizyjnym obrazem Krakowa jako „smętarza polskiego narodu” i opublikowaną w 1841 roku powieść Król zamczyska, eksplorującą symbolikę ruin i grobowców jako źródła narodowej tożsamości i nadziei na odrodzenie. Goszczyński współpracował wtedy z poznańskimi przyjaciółmi Wasilewskiego⁶⁰W notatkach Goszczyńskiego widnieje zapis: „Rok 1840 (…) Napisałem: Króla zamczyska. Stosunek mój z Wojkowskim i «Tygodnikiem Literackim»”. Za: Z. Wasilewski, Seweryn Goszczyński w Galicji. Nieznane pamiętniki, listy i utwory (1832–1842), Lwów 1910, s. 27. Tu na s. 24–25 wzmianki, że poeta bywał w Krakowie., a fakt, że większość utworów, o których tu mowa, powstała na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych XIX wieku, nie wydaje się przypadkowym zbiegiem okoliczności. Innymi słowy, wiele wskazuje, że wawelskie utwory Wasilewskiego przy całej swej oryginalności i indywidualnym charakterze winny być czytane w szerszym, wciąż niedostatecznie rozpoznanym, kontekście twórczości innych krakowskich i z Krakowem związanych twórców romantycznych. Ich wspólnym mianownikiem mogą być słowa ostatniej strofy wiersza Requiem Wasilewskiego:

Do grobów! Grób życie daje,
Nie jęczeć w mękach konania;
Konając nie doczeka się nikt zmartwychwstania,
Bo tylko z grobów się zmartwychpowstaje!⁶¹E. Wasilewski, Wybór poezji, oprac. M. Janion, Kraków 1955, s. 110.

Wezwanie „do grobów!” i przekonanie o życiodajnych walorach obcowania ze śmiercią stanie się najważniejszym dziedzictwem pozostawionym przez krakowskich romantyków. Bardziej lub mniej świadomie korzystać z niego będą krakowscy twórcy następnych pokoleń – i ci związani z krakowską szkołą historyczną, i wielcy reformatorzy, jak Stanisław Wyspiański.
Przedstawiony szkic nie ma ambicji monograficznych. Powstawał z intencją przywrócenia pamięci o zapomnianych twórcach, ale też i w poczuciu konieczności podjęcia próby scalenia rozproszonego dziedzictwa krakowskich romantyków.

Anna Marchewka

Krakowska Książka Miesiąca – Wrzesień 2022

Wędrówka Franciszki

Sabina Jakubowska w swojej drugiej powieści (zadebiutowała Domem na Wschodniej wyróżnionym w konkursie „Promotorzy Debiutów”) spełnia największą, najpotężniejszą może z fantazji miłośniczek nie tylko popularnej literatury.

W monumentalnych Akuszerkach (siedemset stron, mapy, drzewa genealogiczne) zbudowała postacie kochających, oddanych, troskliwych mężów. Owszem, tytułowe żeńskie postacie są kluczowe, ale trudno zlekceważyć rolę ich towarzyszy. Ten imponujący fresk, fuzja powieści historycznej, obyczajowej, sagi i romansu przykuwa uwagę, zapowiada się na przebój, ale taki z ambicjami. Jakubowska stawia przed swoją powieścią i osobami ją czytającymi więcej niż przyjemnościowe zadania. Okazuje się, że forma popularna nie musi dyktować warunków, nie trzeba podporządkowywać się przyjętym wcześniej zasadom uznanym za jednoznacznie atrakcyjne i działającym na korzyść, czyli wzmacniającym popularność rozwiązań stereotypowych czy konserwatywnych. Nie trzeba starych form gatunkowych traktować jak nienaruszalne, można – a nawet trzeba – poddawać je pracy namysłu, poddawać je zmianie tak, by służyły nie reprodukcji stereotypów, ale ich demontażowi, by umożliwiały przesył danych, nie tylko rozrywkowych fabuł. Dydaktyczny wymiar literatury popularnej doceniany był i wykorzystywany jeszcze w dziewiętnastym wieku: dzięki temu nowe, ledwo co powstałe grupy czytelnicze miały otrzymywać wsparcie, wskazówki nie tylko literackie, ale i moralne. Z czasem okazało się, że górę wzięły inne funkcje: pocieszycielska czy zwyczajnie rozrywkowa, okazało się też, że literatura popularna raczej nie robi rewolucji, a utwierdza istniejący już porządek, również ten symboliczny. Jednak od czasu do czasu pojawiają się książki, które pokazują, że możliwe jest wywrotowe przechwycenie formy gatunkowej, co widać dobrze na przykładzie twórczości Andrzeja Sapkowskiego czy Anny Brzezińskiej. Podobne ambicje zdaje się mieć Sabina Jakubowska.

Śledząc losy Franciszki, bohaterki idealnej, mobilnej, zdolnej do wielu, często naprawdę niezwykłych przemian (elementy realizmu magicznego wprowadzane są tutaj z namysłem), poznajemy te części historii przełomu dziewiętnastego i dwudziestego wieku, które do tej pory nie były uznawane za wystarczająco atrakcyjne. Dotyczy to zarówno przestrzeni, wydarzeń, jak i postaci – inaczej bowiem niż w typowej sadze czy powieści historycznej w centrum znajdują się już nie szlacheckie, ale te szlachetne. Franciszka po trosze jest sierotą, jej biologiczna matka, śliczna Rozalka, zmarła po porodzie i po „próbie wody”, społeczność wsi Jadowniki potraktowała ją jak nieczystą, jak czarownicę, a ojciec, Jan Michał Zdzieński, miejscowy szlachcic, raczej dzierżawca niż dziedzic, przez lata nie miał pojęcia o jej istnieniu. Tuż po urodzeniu niemowlę zaadoptowane zostało przez posądzoną o czary akuszerkę, Reginę Kondziołkówkę Perkę, co uratowało Franciszce życie. Jakubowska skonstruowała postać po trosze cudownego dziecka, umiejętności Franciszki (nie do końca wiadomo, gdzie i kiedy nauczyła się tak dobrze czytać i pisać, a gdy trafia do krakowskiej Szkoły Położnych, jest jedną z najlepszych uczennic), niezależność intelektualna, wysoki poziom inteligencji, również tej intelektualnej, oraz odwaga (nie tylko w scenach, w których zmusza uznanych lekarzy do mycia rąk przed badaniem ciężarnej) imponują, na tle trudnych warunków życia i pracy wydają się wręcz cechami superbohaterskimi. Jakubowska nie połączyła ich jednak z kłopotliwym, bo wynikającym z gwałtu (trudno inaczej mówić o relacji Rozalki ze Zdzieńskim) dziedzictwem szlacheckim, Franciszka swoją wyjątkowość zawdzięcza linii matczynej, a dokładniej: obu liniom matczynym, tej z krwi i tej z wychowania.

Osią Akuszerek jest nie tyle rodzina (naprawdę przydają się zamieszczone pod koniec tablice genealogiczne), co wspólnota. Przedstawiona została jako źródło wsparcia, ponieważ uwzględnia relacje uznawane za nietradycyjne, silna więź nie wynika tylko z biologii, ale wyboru czy innych powinowactw, przyjaźni, bliskości czy głębokiego rozumienia za nic mającego uprzedzenia dotyczące klasy, płci czy orientacji seksualnej. Można te zabiegi czytać na dwa sposoby: albo jako zabieg tendencyjnego uwspółcześniania, albo jako rodzaj herstorycznego odkrywania mniej znanego niż ten utrwalony obraz relacji międzyludzkich w przeszłości. Ciekawi ta druga możliwość, zwłaszcza że środowisko wiejskie opisywane przez Jakubowską bywało w literaturze popularnej zwykle słabo upodmiotowione, tutaj losy ludzi z Jadownik zyskują ciężar, gwałty dokonywane na nich w czasie wielkiej wojny znaczą może i więcej właśnie dlatego, że tak rzadko były wcześniej przedstawiane, już nie są tłem, są na pierwszym planie. Jakubowska pokazuje, co by było, gdyby pomyśleć ­przedstawiany w literaturze środka świat jako taki, w którym jednak możliwe jest przełamywanie ram narzucanych przez porządek patriarchatu. W końcu to jedno z zadań literatury, myśleć w opowieści tak, by odpowiedzieć na wezwania, na problemy, by nadać formę pragnieniom, a co za tym idzie, dodawać otuchy, że możliwe jest to, co uznawane było za niemożliwe.

Akuszerki powinny stać się przebojem (czas pokaże, czy tak będzie), osoby czytające o różnych temperamentach i apetytach znajdą tu coś dla siebie, powieść trzyma ciekawość na dobrze napiętej lince fabuły. Odpowiedź na pytanie „co dalej” nie dotyczy jednak tylko losów rozbudowanej rodziny/wspólnoty Franciszki, ale również kwestii społecznych, systemu wartości. Historia opowiadana jest tutaj nie przez akcje bojowe czy bitewne, ale porodowe. To może najbardziej wywrotowy wymiar Akuszerek: tak zmienić perspektywę, by pokazać, że to akuszerki (a wcześniej babki, wiedźmy) i położne odpowiedzialne były za przetrwanie świata. Krew przelewana podczas porodów do tej pory nie tylko ceniona była nisko, była prawie nieobecna w opowieściach o przeszłości. Boje toczone ze śmiercią, z „jej Łaskawością” w Akuszerkach zyskują znaczenie, dopominają się o ciąg dalszy, a by ten nastąpił, zadbają już następczynie tamtych bojownic.

Artur Czesak

Przedmowa

Widoczny na okładce szóstego tomu naszego pisma startujący samolot nie tylko nawiązuje do rozpoczętej w 2022 roku współpracy Biblioteki Kraków z Centrum Edukacji Lotniczej (CEL) portu lotniczego Kraków-Balice i programu „Odlotowa Biblioteka”, ale ilustruje również tezę o nowym starcie, i to w kilku znaczeniach i wymiarach.

Po pierwsze jest to wyruszenie na nowy szlak. Plany i rozumienie roli Biblioteki Kraków po pięciu latach krzepnięcia w nowych strukturach i wobec gwałtownie zmieniającego się otoczenia bibliotek, czyli świata, przedstawia nowa dyrektor, dr Agnieszka Staniszewska-Mól, w rozmowie z nowym redaktorem „Rocznika ­Biblioteki Kraków”. Następne teksty działu Biblioteki, księgozbiory, ludzie ukazują doświadczenia Krakowa (piórem Izabeli Ronkiewicz-Brągiel), Łodzi (Halina Bernat) i Wrocławia (Anna Janus), gdzie rozproszone biblioteki publiczne połączone zostały w jedną strukturę. Pozwoliło to na racjonalizację wielu działań, ale także – i to jest chyba niespodzianka – dało szansę na zindywidualizowanie i specjalizację niektórych placówek. Ponadto pamiętamy o jubileuszu 100-lecia Pedagogicznej ­Biblioteki Wojewódzkiej, a prof. Mieczysław Rokosz prezentuje skarby 200-letniego księgozbioru młodego Muzeum Kościuszkowskiego. Piszący zaś te słowa we współpracy z wartymi zapytania osobami ośmielił się opisać twórczą drogę Redaktora Seniora „Rocznika” – Janusza M. Palucha.

Następny dział zapoznaje czytelników z dorobkiem IV Międzynarodowej Konferencji Biblioteki Kraków, która odbyła się w dniach 26 i 27 września 2022 roku. To uporządkowane zapisy inspirującej wymiany doświadczeń z wielu instytucji, realizujących fantastyczne, lecz wcale nie utopijne idee funkcjonowania bibliotek w ­popandemicznym ­świecie. Ogólnym spojrzeniem podzielił się dyrektor Biblioteki Narodowej dr ­Tomasz ­Makowski. Wspaniałymi wnętrzami, opisem działalności i planów olśniewają przedstawiciele bibliotek publicznych w Grodzisku Mazowieckim, Lublinie, Łodzi, Wrocławiu, Budapeszcie i Londynie. Pokazano nowe funkcje, sposoby adaptowania przestrzeni, kontaktowania się i spotykania z czytelnikami, klientami, odbiorcami kultury, z których coraz więcej to mieszkańcy przestrzeni wirtualnych, przybysze do „galaktyki Gutenberga”. Pomocne bywają nowinki techniczne, przybliżające korzystanie z bibliotek do doświadczeń z innych dziedzin życia, a więc z automatyzacją wielu procesów, cyfryzacją danych i płatności, wygodą odbioru publikacji w książko­matach. Warto zapoznać się z promocją czytelnictwa na festiwalach i z podziwem popatrzeć, jak stereotypowe oazy spokoju, którymi wciąż wydają się biblioteki (i ich pracownicy), potrafią budzić entuzjazm podczas spotkań w wielu miejscach głośnych i ogólnie nieoczywistych.

Dział poświęcony literaturze umieszczamy w kontekście Roku Romantyzmu Polskiego, ustanowionego w 200-lecie wydania Ballad i romansów Adama Mickiewicza. Przemysław Rey z Muzeum Hymnu Polskiego w Będominie opisuje drogę oświeceniowego podróżnika mimo woli – Józefa Wybickiego, który od konstatującego klęskę „nie masz też Polski”, wypowiadanego przez bohatera Kuligu, jako jeden z pierwszych „tyrtejczyków” (określenie Bohdana Urbankowskiego) doprowadził rodaków do nowych nadziei i przełamania defetystycznych kalkulacji frazą „jeszcze Polska nie umarła”. Oddajemy też głos samemu Mickiewiczowi. Dzięki życzliwości Charlesa S. Kraszewskiego, który dokonał przekładu całego debiutanckiego tomu z 1822 roku, i w ramach umiędzynarodowienia naszego czasopisma publikujemy po angielsku Dudarza. Romans ten wzbudził bowiem najżywszą dyskusję wśród uczestników Narodowego Czytania w Krakowie, wędrujących z Plant na Rynek pod pomnik Wieszcza. Ozdobą numeru jest artykuł prof. Iwony Węgrzyn na nowo podejmujący temat niesprawiedliwie traktowanych i skazywanych na zapomnienie romantyków krakowskich na czele z Edmundem Wasilewskim. Swego rodzaju dialogiem z dziedzictwem romantycznym jest przypomnienie Stanisława Tarnowskiego, którego dokonania spod warstwy stereotypów wydobywa Piotr Hapanowicz.

Centralną częścią działu Miscellanea jest przedstawienie postaci Bohdana Łepkiego (1872–1941), którego 150-lecie urodzin przypominamy piórem Natalii Striłeć z muzeum jego imienia w Brzeżanach. To wymykająca się uproszczeniom twórcza i pracowita postać – przyjaciel młodopolskiej bohemy Krakowa, autorytet dla diaspory ukraińskiej, uczestnik krakowskiego życia intelektualnego przez kilka dziesięcioleci, znakomity historyk literatury ukraińskiej, nauczyciel gimnazjów i profesor Uniwersytetu, powołany do Senatu RP w trudnym dla relacji polsko-ukraińskich roku 1938, tłumacz, wydawca, orator i poeta. Jakże nowy kontekst ściśle krakowskiemu w zamierzeniu tekstowi nadał dzień 24 lutego, kiedy wojska rosyjskie najechały na Ukrainę i zaczęły ostrzeliwać liczne miejscowości. Smętna i tęskna pieśń Bohdana Łepkiego o żurawiach (Журавлі – Żurawli), napisana w Krakowie w 1910 roku, popularna w czasie pierwszej wojny światowej, znów jest śpiewana przez żołnierzy w okopach, tym razem na wschodzie Ukrainy.

Wartość dla historii, języka i kultury Rzeczypospolitej na terenie dzisiejszej Białorusi stanowi testament i „regestr rzeczy” Jakuba Pusłowskiego z 1638 roku, przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej, a wydany przez Magdalenę Kaczor i prof. Zdzisława Pietrzyka. Zaskoczeniem może być tekst o Szymonie Kobylińskim, rysowniku powszechnie kojarzonym z Warszawą. Redaktor Paweł Stachnik odkrywa przed nami, że znakomity varsavianista i mieszkaniec Warszawy (ironicznego krakowskiego określenia „warszawista” artysta użył w tytule swej książki) znał świetnie Stołeczne Królewskie Miasto Kraków.

Nasze pismo, wdrażając standardy czasopism naukowych, m.in. włączyło w skład Rady Naukowej znawców tematyki z zagranicy i poszerzyło grono osób recenzujących teksty. Jednak jako wydawane przez instytucję kulturalną nie wzbrania się przed prozą artystyczną – drugim już na naszych łamach smakowitym bibliotecznym opowiadaniem dr Karoliny Grodziskiej.

Właśnie w „Roczniku Biblioteki Kraków” jest miejsce na łączenie refleksji naukowej i krytycznej z doświadczeniami estetycznymi i wyborami czytelniczymi. Dlatego książki, które zdobyły Nagrodę Żółtej Ciżemki, omówione zostały na tle współczesnych tendencji artystycznych, prądów kulturowych i przemian społecznych. Wielowymiarowość wizualna i treściowa Van Doga oraz nienachalny dydaktyzm Stanu splątania przedstawione zostały przez dr Annę Machwic i prof. Katarzynę Wądolny-Tatar.

Z każdym rokiem nowych blasków nabiera zainicjowany przez Janusza Palucha jeszcze w czasach jego pracy w Śródmiejskim Ośrodku Kultury konkurs na Krakowską Książkę Miesiąca. Jury, z którego składu niestety bezpowrotnie odeszła 9 marca 2022 roku Pani Dyrektor Zofia Gołubiew, zasilone przez Małgorzatę Lebdę i Justynę Nowicką, umiejętnie wskazuje książki różne, lecz zawsze w jakiś sposób krakowskie, a przede wszystkim wartościowe. Postaraliśmy się wyakcentować tę różnorodność, publikując teksty krytyczne i wrażenia czytelnicze nowych autorek i autorów – z blogów, pism internetowych i prasy drukowanej. Zarówno im, jak i Redakcjom pism, które wyraziły zgodę na przedruk, bardzo dziękuję. Jedna z wyróżnionych książek, Akuszerki Sabiny Jakubowskiej, do momentu zamknięcia niniejszego tomu zdobyła kilka nominacji w dużych konkursach literackich.

Kronika wydarzeń ilustruje realizację założeń omawianych w pierwszych dwóch działach niniejszego tomu. Nasza Biblioteka nie tylko wypożycza książki w sukcesywnie odnawianych kilkudziesięciu filiach, lecz także cyklicznie i w ramach projektów animuje niezliczone z punktu widzenia odbiorców, skrupulatnie opisane i wzorowo przeprowadzone wydarzenia, spotkania i innego rodzaju atrakcje, które łączą się z główną jej misją. O wszystkim zaś informuje co miesiąc „Biblioteka Kraków. Informator Czytelniczo-Kulturalny”, który od maja cieszy oko nowym layoutem. Za zredagowanie tego działu dziękuję zwłaszcza Pani Paulinie ­Knapik-Lizak, kierującej Działem Metodycznym i Projektów Biblioteki Kraków, a za fotografie Panu Piotrowi Wasilewskiemu zawiadującemu Działem Promocji, Marketingu i PR.

Tom niniejszy zamyka przedstawienie tomu poetyckiego Kariny Caban, zwyciężczyni Konkursu im. Anny Świrszczyńskiej na Książkowy Debiut Poetycki 2022, a także informacje o wydawnictwach drukowanych i filmowych tegoż roku – w tym o filmach poświęconych prof. Aleksandrowi Krawczukowi (1922–2023) i pierwszemu Dyrektorowi Biblioteki Kraków oraz Redaktorowi „Rocznika Biblioteki Kraków” do pamiętnego 8 kwietnia 2021 roku – dr. Stanisławowi Dziedzicowi.

Artur Czesak
Redaktor Naczelny