Anna Marchewka

Krakowska Książka Miesiąca – Styczeń 2023

Miłość, ciekawość, gniew. Pawilon małych ssaków Patryka Pufelskiego

Debiutowi Patryka Pufelskiego w szczególny sposób po drodze z konkursami: gdyby nie ten zorganizowany w 2020 roku przez Pracownię Badań nad Historią i Tożsamościami LGBT+ w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych UW, Pawilon małych ssaków nie tylko by się nie ukazał, ale nawet by nie powstał. To historia sukcesu na opak, bo zapiski Pufelskiego nie znalazły się w monumentalnej, pionierskiej antologii pamiętników osób LGBTQ+ Cała siła, jaką czerpię na życie. W tym przypadku niepowodzenie stało się początkiem sukcesu: z okolicznościowej drobiny wyrosła cała książka, żywo komentowana, a z czasem nominowana też do nagród, choć te – rzecz jasna – nie są najważniejsze.

A co jest? Pewnie samo życie zgarnia ten tytuł w pisarstwie Pufelskiego, pisarstwie nakierowanym na rzeczy niewielkie, nieefektowne, niegłośne, przyziemne, niedoceniane czy wręcz pomijane w literaturze. Pomijane do niedawna, trzeba dodać, jesteśmy przecież po przełomie dokonanym przez eseistykę Jolanty Brach-Czainy (wywrotowe działania podejmowane na gruncie poezji zasługują na uwagę osobno). Pufelski pisze swoje życie, używa skali mikro, co sprawia, że i osoby czytające muszą przeskalować swoje postrzeganie rzeczywistości i podjąć wysiłek przewartościowania systemu wartości. Co warto zapisać, a więc unieśmiertelnić? Pisanie o sobie nie jest tutaj przejawem egocentryzmu, technika siebie wykorzystywana przez autora Pawilonu nie jest techniką pionierską, jest raczej kontynuacją prac coraz częściej spotykanych w literackim nurcie autoetnobiograficznym. Pomaga ono zrozumieć współczesne przemiany społeczne, obyczajowe, polityczne, łączyć nie tylko prywatne z powszechnym (kim jestem? kim jesteśmy?), ale też budować relacje i tłumaczyć doświadczenia międzypokoleniowe. Wśród tych ostatnich kluczowym jest Zagłada.

Pamiętać, zapamiętać, co się przeżyło, ale i udostępniać swoje doświadczenia, by nie zamiatać ich pod dywan, by nie unicestwiać ich przez brak reprezentacji – taki nakaz wręcz, taki obowiązek zdaje się towarzyszył powstawaniu debiutanckiej książce Pufelskiego. „Niech nas zobaczą”, hasło sprzed dwóch już dekad pierwszej w polskiej historii kampanii społeczno-artystycznej przeciw homofobii i dyskryminacji ze względu na orientację seksualną wraca w kontekście Pawilonu, którego wydanie zbiegło się z narastającymi nastrojami ksenofobicznymi, rasistowskimi, antysemickimi, nienawistnymi wobec społeczności LGBTQ+. Niech przeczytają, niech zostanie w druku życie drobne, kruche, a przez to tak cenne i mocne, niech nie da się już ominąć, wykluczyć, przekłamać, wypaczyć. Reprezentacja jest ważna, ważne i sprawcze jest też opowiadanie siebie, jak i opowiadanie się po stronie bez nienawiści. Zapisywanie swojego życia, usieciowionego nawet w trudnym czasie pandemii, wyrasta na akt sprzeciwu wobec obowiązującej normy, której do normalności czy sprawiedliwości daleko.

Choć występuje w Pawilonie sporo zwierząt, choć autor pracuje (i pracował) ze zwierzętami większość swojego życia, trudno sprowadzić ją do tego jedynie wymiaru. Ogród zoologiczny jako pojęcie-wyzwanie jest tutaj istotny, owszem – wywołuje namysł nad rolą człowieka w naruszaniu i niszczeniu całych ekosystemów czy nad cienką granicą między zniewoleniem a azylem. Pamiętanie w przypadku zapisków, pamiętników czy dzienników wydaje się kwestią tak oczywistą, że niewartą wręcz namysłu. Pawilon to nie tylko próba mierzenia się z ulotnością pamięci jednostkowej, by nie było wątpliwości, co wydarzyło się 14 stycznia 2014 roku w Krakowie (to – na pewno w pierwszej części – bardzo krakowska książka): tego dnia umarł jeż Tadeusz, od tej śmierci zaczyna się praca zapisywania świata. Debiut Pufelskiego ma większe i spełnione ambicje, zrozumieć (jakoś) można zatarcie pamięci utraty pupila, ale jak możliwe było zatarcie w zbiorowej świadomości pamięci o narodzinach i konsekwencjach tychże faszyzmu, nazizmu i innych nienawistnych -izmów? Jak – wbrew hasłu: „nigdy więcej wojny” – możliwe jest dążenie do kolejnych, przeciw wszystkim „innym”, nie wpisującym się w wąsko (narodowo) rozumianą koncepcję polskości? Wszystko wraca, wszystko już było: przepisy na smakołyki, przepisy na nieszczęście, przepisy na zagładę. „To z miłości, ciekawości i gniewu powstała ta książka” – pisze Pufelski i owa kombinacja przynosi tutaj piorunujące efekty.

Agnieszka Fluda-Krokos

Uniwersytet Jagielloński. Wydział Filologiczny
Polska Akademia Umiejętności. Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie
ORCID: 0000-0002-0934-8965

„W ręce tego, który z takim zamiłowaniem, pasją, znawstwem i inwencją poświęca się kolekcjonerstwu i kultywowaniu znaków książkowych”. Ekslibrisowe przyjaźnie Antoniego Brosza

Myśląc o ekslibrisie, wyobrażamy sobie zazwyczaj niewielką formatem karteczkę wklejaną na drugiej stronie oprawy, pełniącą funkcję oznaczania przynależności danego woluminu do konkretnego księgozbioru, nawiązującą w swej szacie graficznej lub/i informacji tekstowej do właściciela. Do tych danych (znak, właściciel) dołączyć należy trzeci byt – autora, by uzyskać trychotomię ekslibrisu. Jednak ten najprostszy podział już od momentu pojawienia się pierwszych znaków własnościowych ewoluował, wytwarzając wokół siebie swoistą kulturę ekslibrisu. Od glinianej tabliczki poprzez protoekslibrisy, notki proweniencyjne, superekslibrisy i ekslibrisy do naklejek inwentarzowych, przy czym te ostatnie spełniają także funkcję topograficzną, wskazującą na położenie danego woluminu na konkretnym regale i półce¹O historii ekslibrisu – zob.: M. Grońska, Ekslibrisy. Wiadomości zebrane dla kolekcjonerów, Warszawa 1992; taż, Pięć wieków ekslibrisu polskiego: katalog wystawy ze zbiorów Biblioteki Narodowej, Warszawa 1973; A. Ryszkiewicz, Ex-libris polski, Warszawa 1959; M. Wojciechowski, Ekslibris – godło bibliofila, Wrocław 1978. . Ta ewolucja formy oznaczania przynależności wywołała także szereg zjawisk i zachowań, które sprawiły, że z perspektywy kulturoznawczej można mówić o wykształceniu się swoistej kultury ekslibrisu.

Tezę tę odnieść można przykładowo do teorii Stanisława Ossowskiego, który stwierdził, że „kultura to zespół dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależnionych od całego systemu stosunków międzyludzkich”²S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, w: Dzieła, t. 3, Warszawa 1967, s. 163., gdzie w przypadku kultury ekslibrisu dyspozycje psychiczne będą odzwierciedlane przez kolekcjonerską pasję i gromadzenie woluminów, a następnie oznaczanie ich znakami proweniencyjnymi lub gromadzenie samych ekslibrisów jako odrębnych zbiorów graficznych, te zaś wykształcone i pielęgnowane przez środowiska bibliofilów i kolekcjonerów. Z kolei, odnosząc się do drugiego członu definicji jako elementu systemu stosunków międzyludzkich, wskazać można przykłady funkcjonujących wymian księgoznaków pomiędzy kolekcjonerami, tworzenie czasopism i innych publikacji tematycznych, ale również, a może przede wszystkim, wyraz najbardziej podstawowej relacji twórca–właściciel księgoznaku.

Celem artykułu jest przedstawienie tych więzi i kontaktów środowiska ekslibrisowego na przykładzie krakowskiego kolekcjonera Antoniego Brosza oraz jego licznych aktywności z ekslibrisem związanych oraz udowodnienie, że bez nich niemożliwe byłoby stworzenie tak licznej i cennej kolekcji. Bogata spuścizna Brosza – zarówno znaki książkowe, jak i archiwalia – pozwalają na stwierdzenie, że był on postacią znaną i cenioną w kręgach miłośników księgoznaków. Ciekawym i unikatowym egzemplum dla tego zagadnienia jest prezentowana po raz pierwszy miniteka znaków przestrzennych wykonanych przez Wiktora Frantza dla Brosza.

Ekslibrisy jako znaki proweniencyjne niegdyś wklejane do woluminów, co dziś jest zjawiskiem niszowym, stały się podstawą do zawiązywania rozmaitych relacji pomiędzy osobami księgoznak ten posiadającymi, kolekcjonującymi, tworzącymi. Poza wspomnianą już intymną relacją autor–właściciel, przedstawiciele środowiska ekslibrisowego, tworzonego nie tylko przez artystów-grafików, artystów-amatorów, kolekcjonerów, ale też naukowców zajmujących się ekslibrisem, podejmowali (i częściowo podejmują nadal) szereg aktywności, na przykład wydawanie czasopism³Obecnie w Polsce nie jest wydawane czasopismo tematyczne, jednak przez szereg lat podejmowano próby utworzenia lub reaktywacji czasopisma. Zob. np. A. Fluda-Krokos, „Ex ­Bibliotheca: Magazyn Grafików i Kolekcjonerów Ekslibrisów” (1999–2009), „Rocznik Historii Prasy Polskiej” 2013, t. XVI, z. 1 (31), s. 131–155. i wydawnictw tematycznych, organizowanie przeglądów i wystaw, konkursów⁴Do najważniejszych polskich przeglądów i konkursów należą między innymi Międzynarodowe Biennale Ekslibrisu Współczesnego (Malbork, od 1963 roku, XXVII edycja w roku 2023), Międzynarodowy Konkurs na Ekslibris (Gliwice, od 1995 roku, XIII edycja w roku 2022), Międzynarodowego Konkursu Małej Formy Graficznej i Ekslibrisu (Ostrów Wielkopolski, od 1985 roku, XVIII edycja w roku 2022)., prowadzenie galerii ekslibrisów⁵Np. Podgórska Galeria Ekslibrisu w Krakowie, Warszawska Galeria Ekslibrisu, Widzewska Galeria Ekslibrisu w Łodzi., wymienianie się dubletami ze swoich kolekcji lub ofiarowywanie części swoich zbiorów innym pasjonatom. Ekslibrisy są również coraz częstsze w ofercie antykwarycznej, a ich wartość w ruchu antykwarycznym rośnie⁶O ekslibrisach na krakowskim rynku antykwarycznym – zob.: A. Fluda-Krokos, Ekslibrisy na aukcjach krakowskich antykwariatów (2010–2020) – rekonesans, „Rocznik Biblioteki Kraków” 2020, t. 4, s. 201–221..

Doskonałym przykładem owego życia z ekslibrisem, współtworzenia jego środowiska i kształtowania kultury jest Antoni Brosz⁷Biogram na podstawie: A. Fluda-Krokos, Antoni Szczepan Brosz (1910–1978) – bibliofil, kolekcjoner, tłumacz, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 65: 2015, s. 125–141; taż, Brosz Antoni Szczepan, w: Słownik Pracowników Książki Polskiej. Suplement IV, red. M. Rzadkowolska, A. Walczak-Niewiadomska, H. Tadeusiewicz, Łódź 2016, s. 34–35; taż, Drobiazgi wydawnicze Antoniego Brosza, w: Ekslibris – znak własnościowy, dzieło sztuki. Studia i szkice, red. A. Fluda-Krokos, ­Kraków 2018, s. 253–267. – krakowski kolekcjoner ekslibrisów i ich propagator, postać niezwykle zasłużona dla środowiska. Urodził się 25 grudnia 1910 roku w Nienadowej (pow. przemyski), a zmarł 26 grudnia 1978 roku w Krakowie, został pochowany na cmentarzu Rakowickim. W kolejnych etapach edukacji był uczniem Państwowego Gimnazjum II w Przemyślu (1923/24–1926/27) i Państwowego Gimnazjum I w Samborze (1927/28–1930/31). W roku akademickim 1931/32 podjął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego oraz w Szkole Podchorążych Sanitarnych, jednak z kierunków tych zrezygnował jeszcze jako student I roku. W latach 1932–1938 oraz 1946–1950 był studentem Wydziału Filozoficznego i Humanistycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie studiował filologię polską i słowiańską. Jeszcze przed wojną, w 1937 roku, rozpoczął praktykę w słynnej Księgarni Gebethnera i Wolffa na Rynku Głównym w Krakowie. To właśnie tam nawiązał pierwsze kontakty ze środowiskiem ekslibrisowym i zaczął tworzyć swoją pierwszą kolekcję znaków książkowych. Również przed wojną (1937–1939) był adiunktem w Krakowskiej Dyrekcji Kolei Państwowych.

We wrześniu 1939 roku został zmobilizowany do wojska i w szybkim czasie internowany na Węgrzech, gdzie przebywał do października 1945 roku, współpracując między innymi z czasopismem „Wieści Polskie” oraz Zakładami Graficznymi Ateneum. Po powrocie do Krakowa pracował w Księgarni, Wydawnictwie i Składzie Nut Teodora Gieszczykiewicza (1945–1948), Polskim Radiu (1948–1951) i jako redaktor i tłumacz z języków węgierskiego, czeskiego, słowackiego, serbochorwackiego i bułgarskiego⁸Wydał m.in. następujące tomy: Węgierska mozaika, Budapeszt 1943, J. Horak, Lasy milczą, Warszawa 1949, O. Mališ, Słońce już wyjrzało, Warszawa 1951, I. Keszi, Nie kończąca się melodia. Powieść o Wagnerze, Kraków 1958, I. Undżiew, Bohater spod znaku lwa, Warszawa 1960, J. Bókay, Cyganeria i motyle: powieść o Puccinim, Kraków 1971. w wydawnictwach (1945–1978). Był także współzałożycielem sekcji tłumaczy krakowskiego Związku Literatów Polskich oraz jej przewodniczącym w latach 1951–1954, a także członkiem i sekretarzem Wojewódzkiego Oddziału Komitetu Słowiańskiego w Krakowie. Jako redaktor współpracował między innymi z Instytutem Wydawniczy „Nasza Księgarnia”, ZAIKS-em, Wydawnictwem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Spółdzielnią Wydawniczo-Oświatową „Czytelnik”, Państwowym Instytutem Sztuki, Spółdzielnią Wydawniczą „Książka i Wiedza”, Ludową Spółdzielnią Wydawniczą, Robotniczą Spółdzielnią Wydawniczą „Prasa”, Wydawnictwem Śląsk, Towarzystwem Przyjaźni Polsko-Czeskiej, Państwowym Wydawnictwem Naukowym, Polskim Wydawnictwem Muzycznym oraz redakcjami „Odry”, „Kuźni”, „Życia Słowiańskiego”, „Płomyczka” (1952 rok) czy „Ruchu Słowiańskiego”. Jako autor, tłumacz, redaktor, wydawca posługiwał się co najmniej jedenastoma pseudonimami (a.b., A.B., an.br., anbr, anbr., Anbr, Anbr., antbr., Antbr, ~antbr~, -Antbr-), a swoje prace zamieszczał na łamach między innymi „Dziennika Literackiego”, „Kameny”, „Zet” i „Znaku”. Z kolei jako kolekcjoner i znawca ekslibrisów opublikował co najmniej kilkanaście wydawnictw im poświęconych⁹Np.: A. Brosz, Montaże ekslibrisowe, Kraków 1964 (5 tek); Cette publication a été éditée en l’honneur des membres du Xe Congrès International de l’Ex-libris a Cracovie par les cercle des amateurs de l’ex-libris en Pologne, red. tenże, Kraków 1964; Ekslibris grafików krakowskich 1945–1976 ze zbiorów Antoniego Brosza, Kraków 1977; Ekslibrisy Gustawa Schmagera, Kraków 1975; Temperamenty: Adam Młodzianowski Jerzy Jarnuszkiewicz, wstęp B. Jakubowska, Kraków 1967; Walczowski F., Księgoznaki Franciszka Walczowskiego, oprac. A. Brosz, Kraków 1973; Wystawa ekslibrisów pracowników książki polskiej: wystawa ze zbiorów Antoniego Brosza, Kraków 1978.. Podejmował także własne próby pracy artystycznej, tworząc kolaże i ekslibrisy nazywane przez niego montażowymi – wykorzystywał bowiem elementy grafik, które uzupełnione o odpowiednie napisy powielał jako cynkotypie.

Poza zobowiązaniami zawodowymi był także członkiem wielu stowarzyszeń polskich i zagranicznych, między innymi Akademickiego Towarzystwa Słowiańskiego, Danish Exlibris Selskab, Spolku Sběratelů a Přátel Exlibris w Praze (Czechosłowacja), Klubu Tłumaczy Krakowskiego Oddziału Związku Literatów Polskich (przewodniczący), Koła Miłośników Ekslibrisu w Warszawie, Komitetu Słowiańskiego w Polsce (sekretarz), Krakowskiego Koła Miłośników Ekslibrisu (założyciel i prezes), Matica Slovenská. Za liczne aktywności otrzymał nagrody, a wśród nich Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki za przekłady (1949), Srebrną Odznakę Prezydium Rady Narodowej m. Krakowa „Za pracę społeczną dla miasta Krakowa” (1971), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1975), Nagrodę Ministerstwa Kultury i Sztuki – odznakę „Zasłużony Działacz Kultury” (1975). Dzięki nim był także rozpoznawany i stale obecny w wielu środowiskach, a to sprzyjało nawiązywaniu różnego rodzaju relacji – również takich, które pozwalały i motywowały do rozwijania zamiłowań ekslibrisowych.

Jak już wspomniano, pierwszą kolekcję zaczął tworzyć jeszcze w latach przedwojennych, w trakcie pracy u Gebethnera i Wolffa. Po zwolnieniu z internowania i możliwości powrotu do kraju, wrócił do swojej pasji, tworząc jeden z największych prywatnych zbiorów ekslibrisu w Polsce. Pisano o niej: „Kilka rzadkich druków bibliofilskich, trochę grafiki okolicznościowej i tak się zaczęło. W dobrze wykonanym ekslibrisie widzę nieprzeparty urok małej grafiki. Często są to niezwykłe arcydzieła pełne kunsztu i finezji […] małe formaty dają artyście nieograniczoną możność rozwijania swej pomysłowości, rozbudzają wyobraźnię, zmuszają do chwytania tego, co my nazywamy syntezą sztuki”¹⁰J. Bąk, Ekslibris uczy i bawi, „Gazeta Krakowska” 1968, nr 112 (6289), s. 5. i „W czeluściach szuflad czarnej, przepaścistej szafy w mieszkaniu przy ul. Topolowej mieści się istna prywatna galeria sztuki: ponad 8 tysięcy egzemplarzy posegregowanych według różnych działów i serii. Prawie wszystko, co w Polsce z tego zakresu powstało – od najdawniejszych czasów po dzień dzisiejszy. […]. Jest też druga szafa. Ta mieści bibliotekę przedmiotu, około 300 pozycji”¹¹D. Jakubiec, Ekslibrisy, „Dziennik Polski” 1975, nr 153, s. 4.. Zapytany o sposób pozyskiwania obiektów, odpowiedział: „Kupując, dostając, wymieniając, kradnąc…”¹²Tamże., a na temat najcenniejszych – „Te, których jeszcze nie posiadam”¹³J. Bąk, Ekslibris uczy i bawi, dz. cyt.. Kolekcja, która w dniu śmierci właściciela liczyła ok. 20 000 grafik (razem z dubletami), zgodnie z jego wolą przekazaną małżonce – Jadwidze Peteckiej-Broszowej¹⁴Pierwszy człon nazwiska po pierwszym mężu Mieczysławie Peteckim (30.05.1901–22.09.1942) – kapitanie Wojska Polskiego, poruczniku 21. Pułku Artylerii Polowej. (1904–1994) trafiła w większości (ok. 16 000 znaków) do Biblioteki Jagiellońskiej. Również część księgozbioru tematycznego przekazano do krakowskiej książnicy.

Dzięki swojemu zainteresowaniu, a także sympatii, jaką był darzony, szybko znalazł się w gronie największych kolekcjonerów, pozyskując do swojego zbioru księgoznaki z zagranicy, między innymi z Austrii, Belgii, Danii, Hiszpanii, NRD, NRF, Szwecji, Węgier i ZSRR. Niestety, stał się także obiektem potencjalnego przestępstwa, które – jak opisywał – miało miejsce w jego mieszkaniu. Jedna z pozostawionych przez Brosza notatek informuje, że w sierpniu 1975 roku skradziono mu 32 najcenniejsze ekslibrisy historyczne z XVIII–XIX w. Były to między innymi prace Daniela ­Chodowieckiego (ipse fecit, akwaforta, 1777 rok), Czartoryskich (miedzioryt, XVIII wiek), Radziwiłłów w Nieświeżu (Jan Marcin Weis, miedzioryt, XVIII wiek), Henryka Hutten-Czapskiego (litografia, 2. połowa XIX wieku), Ludwika Lanckorońskiego (akwaforta, 1. połowa XIX wieku), Henryka Lubomirskiego (miedzioryt, około 1810–1820 roku), Przeździeckich (Agry, staloryt, z przełomu XIX/XX wieku) czy Stanisława Kostki Zamoyskiego (dwa miedzioryty z 1804 i 1815 roku)¹⁵BJ, Przyb. 248/05, nlb..

W liczącej ok. 16 000 księgoznaków kolekcji¹⁶Ogólna charakterystyka zbioru – zob.: A. Fluda‑Krokos, Antoni Brosz’s collection of exlibris, „Roczniki Humanistyczne” 49: 2021, z. 4, s. 285–304. przekazanej w darze Bibliotece Jagiellońskiej znajdują się prace 199 autorów polskich¹⁷Do najliczniej reprezentowanych autorów należą: Zbigniew Dolatowski (466 rycin), Kazimierz Wiszniewski (292 ryciny), Wojciech Jakubowski (184 ryciny), Andrzej Kamiński (183 ryciny), Tyrsus Wenhrynowicz i Adam Młodzianowski (po 181 rycin), Jan Hasso Agopsowicz (164), Jerzy Drużycki (156), Edward Grabowski (154), Tadeusz Przypkowski (147), Janusz Tłomakowski (143), Józef Szuszkiewicz (128), Zbigniew Jóźwik (124), Czesław Kelma i Andrzej Bortowski (po 120), Krystyna Wróblewska (110), Tadeusz Żurowski i Ireneusz Chmurzyński (po 106). i 146 zagranicznych¹⁸Najwięcej znaków wykonali: Max Kislinger (Austria) – 174 ryciny, Aszot Mamadżanian (Ormianin) – 163, Jaroslav Vodrazka (Czechosłowacja) – 160, Konstantin Kozłowski (ZSRR) – 155, Herbert Ott (Niemcy) – 150, Gerard Gaudaen (Belgia) – 140, Emil Kotrba (Czechosłowacja) – 137, Antal Fery (Węgry) – 119, Anatolij Kalasznikow (ZSRR) – 112.. Jednak już wcześniej Brosz ofiarowywał części swoich kolekcji instytucjom, na przykład 48 ekslibrisów Muzeum Narodowemu w Krakowie (31 października 1961 roku). Do daru dla Biblioteki Jagiellońskiej z 1980 roku dołączyły 14 grudnia 1999 roku archiwalia rodzinne¹⁹Biblioteka Jagiellońska, Oddział Zbiorów Specjalnych. Sekcja Rękopisów (dalej: BJ OZS SR) Sygn. Materiały Antoniego Brosza, Biblioteka Jagiellońska, Przyb. 223–254/05..

Jak już wspomniano, Brosz był człowiekiem wielu aktywności i talentów. Liczne kontakty oraz współdziałanie w różnych stowarzyszeniach i grupach oraz dokumenty pozostawione w spuściźnie pozwalają stwierdzić, że był dla wielu przyjacielem w ekslibrisie, o czym świadczą liczne dowody sympatii. Wśród nich są dwa raptularzyki zawierające adresy korespondencyjne, w tym wykazy zatytułowane familiarnie „Exlibrisowy klan”, „Adresy exlibrisistów” czy też „Graficy” i „Zbieracze”²⁰BJ OZS SR, sygn. Przyb. 229/05, nlb.. Na jego kartach znajdują się dane takich postaci z kręgu ekslibrisu jak Edward Chwalewik, Tadeusz Leszner, Przemysław Michałowski czy Franciszek Zygarłowski. To dla nich także projektował i tworzył własne księgoznaki, wspomniane już ekslibrisy wyklejkowe lub kolażowe. W jednym z notesów odnotował „Projekty ekslibrisów”, a w nim na przykład „2) bożek egipski (mój), 5) Bogini na lotosie, 9) Bohdan (heraldyczny)”, oraz „Gotowe ekslibrisy”, na przykład „4) Emila Godlewskiego, 6) Jakubowski I, 9) Bunsch”. Jako kolekcjoner gromadził nie tylko ekslibrisy, lecz także informacje o twórcach i kolekcjonerach – wykazy opus, biogramy oraz pisał eseje im poświęcone. Kontakty środowisk ekslibrisowych były bardzo żywe w czasach PRL, o czym świadczy bogata korespondencja.

Także na verso samych ekslibrisów przyjaciele zostawiali Broszowi liczne wyrazy uznania i podziękowania. I tak na księgoznaku Alfredy Roy właścicielka napisała:

Za pierwszy kontakt / z prawdziwym miłoś-/nikiem sztuki/ na pamiątkę / ALFREDA ROY / POWIDZ / pow. GNIEZNO / woj. poznańskie / KIEROWNIKOWI SEKCJI / MIŁOŚNIKÓW EKSLIBRISU / W KRAKOWIE / Kraków, dn. 21.01.1972 / piątek. Podobnież serdeczna jest odpowiedź na list podpisana imieniem Feliks: Drogi i Kochany Antoni! / Nie wiem, jak Ci mam podziękować za Twój miły i serdeczny list do mnie, który mnie ogromnie ucieszył. Bardzo Ci dziękuję. Dziękuję Ci również za pięknie wydaną teczkę i wspaniałe exlibrisy (…) Całuję Cię i ściskam²¹BJ OZS SR, sygn. Przyb. 231/05, nlb..

Brosz prowadził rejestr otrzymanych i wysłanych listów i ekslibrisów, odnotowując w tabelach (dla każdego była osobna) imię i nazwisko korespondenta, czasami jego adres oraz datę otrzymania i wysłania listu wraz z podaniem liczby księgoznaków wysłanych i otrzymanych. Przykładowo z Gerardem Gaudaenem (1927–2003) – holenderskim grafikiem, w okresie od 17 sierpnia 1962 roku do 20 września 1963 roku wymienił 6 listów (2 otrzymane przez Brosza i 4 wysłane) oraz 88 ekslibrisów (57 otrzymał, 31 wysłał). Dodatkowo otrzymał 12 grafik i wysłał kilka katalogów ekslibrisów. Z kolei od Helmera Fogedgaardema (1907–2002) – duńskiego grafika od 17 sierpnia 1962 roku do 30 lipca 1963 roku otrzymał 4 listy, kartkę, druk ulotny i 64 ekslibrisy, wysyłając książkę Marii Grońskiej²²M. Grońska, Ekslibris, dz. cyt., artykuł i list oraz 34 ekslibrisy.

Tradycyjnym wyrazem przyjaźni ekslibrisowych było ofiarowywanie ekslibrisów wykonanych specjalnie dla konkretnej osoby. Kolekcja księgoznaków wykonanych dla Brosza liczy kilkaset grafik²³Dotychczasowe trzy obszerne kwerendy wykazały ok. 200 znaków. Będą one tematem innego opracowania autorki. podarowanych mu przez grafików z całego świata, a często nawiązujących w swoich pracach do pozaekslibrisowych zainteresowań obdarowanego. Najliczniej pojawiają się na nich między innymi Don Kichot, motywy krakowskie i orientalne, a wśród autorów znaleźli się między innymi: spośród grafików polskich – Andrzej Buchaniec, Alina Kalczyńska, Adam Młodzianowski, Jerzy Napieracz, Stanisław Raczyński, Jan Stańda, Franciszek Walczowski, Tyrsus Wenhrynowicz, Krystyna Wróblewska, z zagranicznych – Josef Balaž (Czechosłowacja), Eduardo Diaz Ferreira (Portugalia), Anatolij Kałasznikow (ZSRR), Aszot Mamadżanian (Armenia), Gyula Szabó (Węgry), Peteris Upitis (Łotwa). Również sam Brosz próbował swoich sił jako twórca, tworząc tzw. montaże ekslibrisowe powielane jako cynkotypie²⁴Wydał np. Montaże ekslibrisowe, Kraków 1964; [Noworoczna teka ekslibrisów], przed 1973., między innymi dla Andrzeja Banacha, Beaty Baranowskiej, Jadwigi Broszowej, Jerzego Giżyckiego, Norberta Lippóczego, Jana Lohmanna, Jerzego Napieracza, Marii Skalickiej, Tyrsusa Wenhrynowicza, Jana Zycha.

Unikatowym przykładem przyjaźni jest niewielkich rozmiarów teka ekslibrisów wykonana przez Wiktora Frantza z grafik różnych autorów²⁵Własność prywatna – z kolekcji Kaspra Świerzowskiego. Dziękuję za udostępnienie i konsultacje. . O jej niezwykłości świadczy nie tylko to, że jest to jedyny egzemplarz, lecz także to, że jest to pierwszy przykład ekslibrisów stworzonych na zasadzie pop-up booków – obrazkowych dziecięcych książek przestrzennych, które po rozłożeniu kart przyjmują trójwymiarowe formaty.

Składa się z 16 nienumerowanych kart wykonanych z papieru żeberkowego formatu 88 × 125 mm, zszytych z obwolutką zakładaną kopertowo z fragmentami zapięcia zrobionego z nitów oraz gumki (dziś w formie fragmentarycznej). Całość zachowana jest w bardzo dobrym stanie, poza niewielkimi zagnieceniami i zaplamieniami obwoluty (częściowo spowodowanymi zardzewieniem metalowych elementów nitowych) oraz drobnymi uszkodzeniami mechanicznymi (naddarcia). Na stronie recto pierwszej karty pieczątka owalna odbita niebieskim tuszem, z inicjałami WF w lustrzanym odbiciu – gmerkiem W. Frantza, autora ekslibrisów przestrzennych oraz przyjaciela Brosza. Na karcie 2. recto zamieścił on tytuł zapisany majuskułą – „EXLIBRISY PRZESTRZENNE / TRÓJWYMIAROWE” – oraz niewielki ozdobnik ornamentalny (całość wykonana niebieskim długopisem), a na s. 3 recto wpis: „ANTONIEMU CZANTOROWI BROSZOWI w dniu Imienin 13. VI. 1964.”, pomiędzy kolejnymi kartkami wklejono odpowiednio spreparowane ekslibrisy dwuwymiarowe, które po rozchyleniu kart tworzą figury przestrzenne.

Wewnątrz druczku wklejono dziewięć ekslibrisów, nacinając je w taki sposób, by po otwarciu krat sprawiały wrażenie trójwymiarowych. Cztery z ekslibrisów były księgoznakami wykonanymi dla W. Frantza (1904–1980) – pomysłodawcy i autora pierwszych pop-up ekslibrisów. Z wykształcenia filozof, związał swoje życie z książką, będąc dziennikarzem, bibliofilem, redaktorem, a także orientalistą i harcerzem. Pierwszy ekslibris to kolaż ze zdjęcia W. Frantza z napisem „Książka WIKTORA FRANTZA” oraz półramką wykonaną do połowy zdjęcia²⁶NN, Książka Wiktora Frantza, P1, 58 × 42 mm, ante 1939, k. [3v–4r]., na drugim przedstawiono uśmiechniętego Buddę z harcerskim kapeluszem na głowie²⁷NN, Ex libris W. Frantza, cynkografia, ante 1932, 31 × 24 mm; k. [6v–7r].. Trzeci to przedstawienie figury szachowej – konia, w otoku z napisem „Ex libris Wiktora Frantza”²⁸NN, Ex libris Wiktora Frantza, cynkotypia, ante 1980, 46 × 35 mm, k. [7v–8r]., a czwarty²⁹J. Hasso Agopsowicz, Ex libri Wikt. Frantza, cynkografia, 1943, 92 × 50 mm; k. [8v–9r]. – autorstwa Jana Hasso Agopsowicza – to postać Buddy w bramie zdobionej ornamentami ormiańskimi.

Autorem dwóch innych jest Stanisław Raczyński (1903–1982) – malarz, scenograf i grafik, wybierający przede wszystkim technikę drzeworytu. Obydwa zostały wykonane dla A. Brosza – w pierwszym zawarł grafik ulubiony motyw odbiorcy – Don Kichota³⁰S. Raczyński, Ex libris Antoniego Brosza, drzeworyt 1948, 83 × 50 mm; k. [4v–5r]., drugi zaś przedstawia pomnik Światowida³¹Tenże, Ex libris Antoniego Brosza, cynkotypia, 1948, 70 × 48 mm; k. 5v–6r]..

Ekslibris siódmy wykonany został dla Artura Karola Wernera (1898–1958)³²NN, Księgozbiór Dr. Artura Karola Wernera, cynkotypia, 63 × 49 mm, ante 1958, k. [9v–10r]. – szczawnickiego lekarza, aktywisty społecznego i sportowego, i jest kolażem elementów z księgoznaku Zygmunta Loreca z 1919 roku (ryby) oraz typografii dodanej najprawdopodobniej przez W. Frantza. Biorąc pod uwagę, że Frantz w swoich wspomnieniach nadmienia także o swoim talencie graficznym³³W. Frantz, Odłamki wspomnień przez przetak pamięci przesianych, Kraków 1972., zarówno ten ekslibris, jak i pierwszy i czwarty (obydwa dla Frantza) w tym wydawnictwie, będące ewidentnymi kolażami, mogą być również jego autorstwa, brak jednak jednoznacznego potwierdzenia tej tezy³⁴Dziękuję za konsultację Markowi Popielowi, redaktorowi czasopisma „Skaut”..

Autorkami księgoznaków ósmego³⁵K. Wróblewska, Exlibris Feliksa Kotowskiego, drzeworyt, 1955, 70 × 60 mm; k. [10v–11r]. i dziewiątego³⁶W. Korzeniowska, Deus caritas est / Ex libris Adami Bogdanowicz / Sacer dotis, cynkografia, ok. 1914, 92 × 64 mm; k. [11v–12r]. są wybitne polskie graficzki – Krystyna Wróblewska (1904–1994) i Wanda Korzeniowska (1874–1939). Pierwszy z nich powstał dla Feliksa Kotowskiego (1895–1929) – profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, ogrodnika i botanika – z motywem warszawskiej Syrenki (po wojnie był związany ze Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) siedzącej na otwartej książce (bibliofilstwo) oraz herbu Trzaska. Drugi – dla ks. Adama Bogdanowicza (1898–1941) to przykład nawiązania do secesyjnego kunsztu ekslibrisowego – zarówno postaci dwóch aniołów okadzających niebo i strumień z niego płynący, jak i liternictwo są nawiązaniem do tego stylu.

Całość kończy wpisane odręcznie posłowie W. Frantza, w którym wyjaśnia swój pomysł, wskazuje inspirację, sposób wykonania oraz tłumaczy, dlaczego prezent trafia w ręce A. Brosza:

Kilka słów od Autora: / Przedstawione tu exlibrisy stanowią pewną nowość w dziedzinie znaków książkowych. O ile mi wiadomo, dotąd nikt jeszcze nie stosował exlibrisów trójwymiarowych. Byłaby to więc pierwsza próba w tym kierunku. Pomysł takich ex-ów nasunął mi czeski grafik Vojtěch Kubašta³⁷Vojtěch Kubašta (1914–1992) – czeski grafik, architekt, artysta, autor bardzo popularnych, trójwymiarowych książeczek dla dzieci (tzw. pop-up booków), wydawanych także w tłumaczeniu na język polski. i opracowane przez niego oryginalne, bardzo pokupne bajki dla dzieci (Jaś i Małgosia, Czerwony Kapturek i Kot w butach). Nie będąc niestety grafikiem, musiałem się uciec do już istniejących ex-ów płaskich, dwuwymiarowych, przede wszystkim rzecz zrozumiała własnych i solenizanta, ale i jeszcze kilku innych osób, których znaki własnościowe miałem w swoim zbiorze w dubletach. / Są to przeto z konieczności próby bardzo nieudolne i prymitywne, mające jedynie zorientować, czym mógłby się stać exlibris przestrzenny w rękach zdolnego i pomysłowego papieroplastyka, a przekazuję je w tym unikalnym egzemplarzu w ręce tego, który z takim zamiłowaniem, pasją, znawstwem i inwencją poświęca się kolekcjonerstwu i kultywowaniu znaków książkowych. / Może przy Jego rozległych stosunkach wśród zbieraczy i twórców exlibrisów, ta nowa forma zyska sobie prawo obywatelstwa i wzięcie³⁸W. Frantz., Exlibrisy przestrzenne trójwymiarowe, Kraków 1964, k. [13–16]..

Sam pomysł autora był nowatorski – nieznane są wcześniejsze i późniejsze próby zaproponowania takiej formy ekslibrisu. Jednak z powodu fizycznego kształtu tego znaku książkowego – według tradycyjnego pojmowania powinien on był płaski, dwuwymiarowy, by mógł być wklejany na 2. stronie okładek książek – przestrzenna, trójwymiarowa forma uniemożliwia spełnienie tego kryterium³⁹O wytycznych, jakie powinien spełniać współczesny ekslibris, zob.: A. Znamirowski, Na współczesność ekslibrisu spojrzenie. Cz. 1, „Alma Mater” 2003, nr 48, s. 28–29; tenże, Na współczesność ekslibrisu spojrzenie. Cz. 2, „Alma Mater” 2003, nr 49, s. 27–28; tenże, Na współczesność ekslibrisu spojrzenie. Cz. 3, „Alma Mater” 2003, nr 50, s. 43–44; tenże, Na współczesność ekslibrisu spojrzenie. Cz. 4, „Alma Mater” 2003, nr 51, s. 24–25.. Potraktować zatem należy ten unikatowy prezent imieninowy dla A. Brosza jako zabawę ekslibrisem, rozważaniem na temat jego formy, próbę wymyślenia nowego.

Podsumowaniem rozważań o przyjaźniach ekslibrisowych A. Brosza jest krótki list, jaki otrzymał w styczniu 1963, napisany 1 stycznia tegoż roku przez Macieja Putowskiego (1936–2020) – artystę-grafika, autora i kolekcjonera ekslibrisów:

Drogi Panie Antoni, ja, Pański wasal, składam noworoczną daninę należną Panu ode mnie. / Życzę Panu wszystkiego najlepszego i aby Pan nie mógł nadążać otwierać nadchodzących przesyłek z niezliczonymi exlibrisami od różnych Pańskich Przyjaciół i Znajomych. / Życzę także Panu, aby mój »talencik « zechciał [s. 2] mi się ogromnie rozwijać, abym ponawycinał bezliczną ilość exlibrisów, które by pomnażały Pańską kolekcję⁴⁰BJ OZS SR, sygn. Przyb. 229/05, nlb..

Liczne przykłady kontaktów A. Brosza ze środowiskiem bibliofilskim i ekslibrisowym dowodzą zainteresowań kolekcjonera tą niewielką i niepozorną formą małej grafiki. Bez tychże kontaktów, bez jego zaangażowania w liczne działania mające promować ten rodzaj sztuki użytkowej, z pewnością niemożliwe byłoby zgromadzenie jednej z największych kolekcji ekslibrisów, liczącej ok. 20 000 księgoznaków (razem z dubletami), jak również bogatego księgozbioru tematycznego. Zarówno jedna, jak i druga część jego ekslibrisowej spuścizny uległy częściowemu rozproszeniu, jednak największa część – 16 000 znaków książkowych – jest przechowywana w Bibliotece Jagiellońskiej.

Marta Burghardt

Instytut Dialogu Międzykulturowego im. Jana Pawła II w Krakowie
ORCID: 0000-0002-8387-5448

„Tragizm i liryzm i piękno”. Wokół twórczości Mariana Niżyńskiego, w 80. rocznicę śmierci

Marian Niżyński, choć ważny, to jednak mało znany poeta krakowski, ze wszech miar zasługujący na pamięć i na poczesne miejsce wśród pisarzy okresu dwudziestolecia międzywojennego. Zwłaszcza Kraków wiele mu zawdzięcza i ten krótki artykuł jest próbą złożenia hołdu człowiekowi, który z właściwą sobie maestrią opiewał ukochane przez niego Miasto Królewskie.

Marian Niżyński urodził się w Krakowie w 1910 roku, tu ukończył IV Gimnazjum i Akademię Sztuk Pięknych oraz związał się z działającym przy Uniwersytecie Jagiellońskim Akademickim Kołem Miłośników Dramatu Klasycznego. Tu z myślą o młodych autorach i aktorach pragnął założyć eksperymentalny teatr „Studio 30”, którego działalność miała rozpocząć sztuka jego autorstwa Dolmino (1930).

Głównym środkiem wyrażania uczuć i przemyśleń w jego życiu była jednak poezja, którą uprawiał nieprzerwanie od lat chłopięcych (pod pseudonimem M. Strum oraz M. Strumiłowski). Wydawał tomy wierszy, które zachwycały formą, rytmem, obrazowaniem poetyckim i szerokimi horyzontami myślowymi. Pierwszy z nich, dedykowany „drogim rodzicom”, Opowieść o dzwonniku z portu Jaffa (1929)¹M. Niżyński, Opowieść o dzwonniku z portu Jaffa, Warszawa–Kraków 1929., z litografiami autora, nawiązywał do niszczycielskiego trzęsienia ziemi, przewrotnej natury człowieka i zawikłanej zagadki ludzkiego bytu. Kilka nostalgicznych utworów opiewa największego polskiego kompozytora: Szopen, Preludium deszczowe, Ballada Szopena. Recytowane w radiu w styczniu 1929 roku wyrażały wezwanie i wciąż niespełnione życzenie, jak zresztą głosił tytuł cyklu: „Prochy Szopena na Wawel”. Inne poezje przybliżają sylwetki profesorów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie: Twórcom. I. Dunikowski. II. Kowarski. Kolejne wiersze sławią talent Stanisława Wyspiańskiego najpełniej wyrażony w witrażach i w polichromii kościoła franciszkanów w Krakowie. Drugi tomik poezji Szkice (1931)²Tenże, Szkice poezyj, t. II, Kraków 1931., wydany w 300 egzemplarzach, był dedykowany narzeczonej „Pani Krzysi Mikulskiej”. Wśród kilku wariacji i listów, między innymi Listu do Pana Boga, zamieszczone zostały poezje pt. Autoportret, Portret poety, artysty, który „literom nie wierzy” i wierszy „szuka pomiędzy rzeczami”. W tomiku ponadto pojawiają się utwory mocno osadzone na znajomości Biblii, ale o niejednoznacznej, zaskakującej wymowie. O pełnym dynamizmu i ekspresji tomiku pt. Więcierz wieczorny (1937)³Tenże, Więcierz wieczorny, Warszawa 1937. krytyka pisała: „skłębione wizje w żarze uczuć”⁴H. Michalski, Marian Niżyński, Więcierz wieczorny, „Pióro” 1938, nr 1, s. 126., a o samym autorze: „poeta znacznych możliwości”. Poeta‑malarz z lekkością gra symboliką kolorów i kształtów, a w Rachunku sumienia z całą surowością rozprawia się z ówczesnymi środkami masowego przekazu: afiszami, wiadomościami przekazywanymi przez telefon i telegraf, ma też coś do zarzucenia szpaltom gazet, nie oszczędza nawet samej historii ani poety, który „przyrzekł sonet napisać o wojnie”, kończąc na ostrej krytyce deklaracji politycznych. Z kolei w Czerni na przełaj, w Tercecie śmierci i w Okręcie tańczącym, w których dominuje motyw samotności, mówi o przelotności istnienia i nieuchronnym przemijaniu życia.

Siedmioletni pobyt Mariana Niżyńskiego w Warszawie zaowocował głównie publicystyką, krytyką artystyczną, ale i współpracą z Polską Akademią Literatury oraz udziałem w konkursach, w których nierzadko zdobywał pierwsze nagrody. Tak było np. z poematem dramatycznym w trzech częściach Trzy mgły, napisanym „pięknym wierszem, łącząc rzeczywistość z ułudą i podkreślając subtelnie ideologię legionową”⁵„Ekspress” 1935, nr 318. , wystawionym w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (11 listopada 1935). W dramacie Los (1937) dominował problem rozdwojenia wewnętrznego człowieka. Zaginione sztuki Parch i Jubileusz manekina (1938) charakteryzował kształt groteskowy. W Warszawie powstał także poemat Biesia biesiada, pamflet na Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (opublikowany w 1938 roku w kwartalniku „Pióro”, nr 1, s. 37–40).

Na początku wojny powrócił do rodzinnego Krakowa. W okresie okupacji na życie zarabiał głównie malowaniem obrazów: portretów, pejzaży, wykonywał też litografie i drzeworyty, rzeźbił z dużym powodzeniem, nieobca była mu ceramika i papieroplastyka. Z pasją oddawał się twórczości dramatycznej. W latach 1940–43 napisał utwory sceniczne Spinka, Desant czy Jeden taki na szczudłach. Grał na fortepianie i komponował drobne impresje, walce i marsze; nierzadko były to oprawy muzyczne jego dramatów. Niedługo przed śmiercią napisał powieść autobiograficzną, niedokończoną, pt. Podszepty św. Zofii, rozplanowaną na historię kilku pokoleń.

Zginął tragicznie 10 kwietnia 1943 roku, potrącony przez niemiecki samochód, przeżywszy zaledwie 33 lata. Pozostawił po sobie dzieła zwiastujące nadzwyczajne talenty, nieukojoną tęsknotę bliskich i do dziś nieopublikowane rękopisy. Przez władze PRL-u wymazywany z pamięci, bo jak pisał Jerzy Braun: „trudno wprost (…) odczytać co było Polską, a co nim samym”⁶J. Braun, Poeta gorejący, „Tygodnik Warszawski” 1947, nr 1..

Trzeba było dużej wiedzy i odwagi, aby promować takiego pisarza. I tu na wysokości zadania stanął Stanisław Dziedzic, który z Krystyną Niżyńską, wdową po Marianie, utrzymywał przyjacielskie relacje i dobrze znał zasoby archiwum domowego. Ku wielkiej radości spadkobierczyni opublikował duży artykuł w „Integracjach”⁷S. Dziedzic, Antynomie „Poety gorejącego”, „Integracje” 1988, cz. XXII, s. 56–60. i tym samym zapoczątkował przywracanie pamięci przedwcześnie zmarłemu artyście. Dbał, aby nazwiska Niżyńskiego nie pomijano w Historii literatury polskiej⁸Tenże, Marian Niżyński, w: Historia literatury polskiej w dziesięciu tomach, t. VIII: Dwudziestolecie międzywojenne, cz. 2, red. A. Skoczek, Bochnia–Kraków– Warszawa 2005.. Rozpoczął wydawanie jego niepublikowanych dotąd tekstów. Warto przypomnieć, że dzięki niemu w 1991 roku, na podstawie maszynopisu z odręcznymi poprawkami autora, po raz pierwszy ukazał się Kawaler księżycowy z tekstem kuratora: Poeta płomiennego buntu⁹Tenże, Poeta płomiennego buntu, w: M. Niżyński, Kawaler księżycowy, Kraków–Bochnia 1991, s. 3–18.. Także w 2020 roku podał do druku i opatrzył wstępem tę śpiewogrę wraz z bogatą dokumentacją fotograficzną i ilustracjami z tamtej epoki, wydaną nakładem Biblioteki Kraków i Instytutu Literatury w Krakowie.

We wprowadzeniu do sztuki Stanisław Dziedzic opisał fenomen Krakowskiej Konfraterni Teatralnej Studia Dramatycznego „39” oraz przywołał wspomnienia obchodów Dni Krakowa, nie tylko tych świętowanych w przeddzień wybuchu II wojny światowej. Przybliżył również genezę powstania sztuki, pracę wielu zaangażowanych w nią osób, od reżysera po autora oprawy muzycznej, wynotował obsadę aktorską, opisał wrażenia widzów z wystąpienia premierowego z 7 czerwca 1939 roku, podkreślając zaszczyt zaprezentowania widowiska podczas Zjazdu ­Legionistów 6 sierpnia 1939 roku.

Napisana z myślą o obchodach Dni Krakowa śpiewogra z dużym powodzeniem wydobywa wyjątkowość tego miasta, gdzie historia z legendą i ludową tradycją tworzą nierozerwalną całość: „Nie ma Polski bez legendy / Ni legendy bez Krakowa / Czułym splotły go oprzędem / Polskie serca, polska mowa”¹⁰M. Niżyński, Kawaler księżycowy, Kraków 2020, s. 53.. Pieśnią pochwalną sławi niepowtarzalność i umiłowanie Krakowa bohater sztuki – Żywy – syn Twardowskiego, który po latach studiów zagranicznych wraca w rodzinne strony: „Zresztą gdybym cały świat niemal obleciał / I gdy na własnych znalazłem się śmieciach / Jesteś mi szczęściem, które gardło dławi! / Krakowie, niech cię Pan Bóg błogosławi”¹¹Tamże, s. 104.. Marian Niżyński uważał, że Kraków był i miał być „wylęgarnią” nowych trendów literackich, sztuk plastycznych, szeroko pojmowanej kultury, ale przede wszystkim postaw patriotycznych: „Krakowska ziemio, mądra i bogata / Co Mariacką wieżą tykasz nieba, / Tu zdam ostatni uczniowski egzamin / Z teorii serca i praktyki chleba”¹²Tamże, s. 74.. Można powiedzieć, że cała sztuka jest przepojona kolorowym pejzażem krakowskim. Wciąż przewijają się tu kościół Mariacki, Sukiennice, Krzemionki, Wierzynek i jego staropolska gościnność, przekupki na placu Szczepańskim czy w końcu muzyka Lajkonika. Autor przywołuje ludzi teatru związanych z Krakowem, jak choćby Arnolda Szyfmana, Stefana Jaracza i Karola Frycza, oraz skarży się na trudne położenie autorów sztuk teatralnych. A jednak kiedy Pan Twardowski ze „stratosfery”, z odległej perspektywy obserwuje świat, to dochodzi do przekonania, że tylko w Krakowie „gwiezdne plany wolno sztuce snuć”, i wyraźnie widzi: „To nów / To nad Krakowem nów / Poetyckie Błonia / Polska kolonia…”. A Twardowskiemu i jego tonacji „maestoso” wtóruje chór, który do muzyki Stanisława Mikuszewskiego (partytura szczęśliwie się zachowała i jej reprint jest zamieszczony w publikacji) i pod kierownictwem Kazimierza Meyerholda śpiewa tę samą pieśń: „Nad Krakowem nów…”. Ponadto w tekście jest wiele drobnych wstawek obcojęzycznych: łacińskich, francuskich, niemieckich i jidysz, co świadczy o wielokulturowości nie tylko Krakowa, ale i całej Rzeczpospolitej. Trzeba podkreślić, że sztuka niesie przede wszystkim wiele uniwersalnych przesłań, które w obliczu zagrożenia wybuchu wojny nabierało dosadnego znaczenia: „kto historii sam nie stwarza, na sznurku losu musi iść”¹³Tamże, s. 112. oraz przypomina, że nie można nigdy spoczywać na laurach: „Laur wygodnie łóżko ściele, a tu pięści trza nie snów”¹⁴Tamże., zwłaszcza że sąsiedzi Polski uprawiali „politykę à la struś”¹⁵Tamże, s. 109.. Trwające na pozór beztroskie Dni Krakowa nie dawały zapomnieć o wiszącym nad Polską niebezpieczeństwie. „Ostatni egzamin” przywoływał na myśl ten z patriotyzmu, a może z człowieczeństwa. W finałowych słowach sztuki zdawała się wybrzmiewać zachęta do działania, nawet gdyby miało to oznaczać taniec ze śmiercią: „Wprowadźcie w miasto taniec / Sproście stany wszystkich znaków. / Kto Polak do tańca stanie. / Poloneza wiedzie Kraków!”¹⁶Tamże, s. 127..

Niech mi będzie wolno zaznaczyć, że Kawaler Księżycowy jest dziś najlepiej znaną sztuką Mariana Niżyńskiego, w której łączą się po mistrzowsku uprawiane przez niego z wielkim zamiłowaniem: dramat, poezja, muzyka i malarstwo. Tadeusz Kudliński, który z ramienia organizatorów Konfraterni Teatralnej „zamawiał” u autora napisanie tekstu, z zamiarem wystawienia go na Festiwalu Sztuki – Dniach Krakowa od 7 do 24 czerwca 1939 roku, z satysfakcją oceniał: „Napisał dla nas wierszem barwną, lekką i fantastyczną komedię o przypadkach i kłopotach mistrza Twardowskiego. Wzbogacił jego legendarne perypetie lirycznym wątkiem miłości syna Twardowskiego do Panny z Zodiaku niebieskiego, który to orszak w pełnej liczbie i okazałości występował w sztuce”¹⁷T. Kudliński, Głosy teatromana do młodzieńczej biografii Jana Pawła II, w: Młodzieńcze lata Karola Wojtyły. Wspomnienia, red. J. Kydryński, Kraków 1990, s. 44.. Przy innej okazji wyznał: „Było w sztuce wszystko, czego oczekiwaliśmy, bo i poezja czy poetyckość wyobraźni, przyjemny żart i zręczne teksty piosenek, sprawna akcja, pełna «cudowności» i końcowa apoteoza Krakowa”¹⁸S. Dziedzic, Poeta płomiennego buntu, dz. cyt., s. 14..

W rozsławieniu tej sztuki miał swój wielki udział Karol Wojtyła. To właśnie w ów barwny krajobraz wpisał się okres studiów i krakowski debiut sceniczny przyszłego papieża. Dla Karola Wojtyły, studenta pierwszego roku polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego wyznaczono w przedstawieniu rolę zodiakalnego Byka. Na pierwszy rzut oka jest to rola niewielka i nieco rubaszna, samo jego zachowanie się na scenie wydaje się niezbyt mądre: a to ciągnie sznurek, a to się wywraca. Jednak właśnie ten Byk otwierał całe przedstawienie plenerowe. Wypowiadane przez niego słowa rozpoczynały sztukę. Jako pierwszy aktor musiał zapanować nad zgiełkiem publiczności, wymusić uwagę jeszcze nieskoncentrowanych widzów, być dobrze słyszany na dużym dziedzińcu Collegium Nowodworskiego. Można przypuszczać, że w opinii organizatorów przedstawienia, którzy z grona około 40 aktorów wybrali najlepszego, Karol Wojtyła dysponował dobrymi warunkami aktorskimi i dobrze postawionym głosem. Nawet jeśli szarpiąc za sznurek, się przewrócił, to bądź co bądź tym gestem podnosił kurtynę i otwierał przedstawienie. Ponadto rola Byka, chociaż pozornie niewielka, bo przecież jest to jeden z dwunastu zodiakalnych znaków, jest mimo wszystko bardziej rozbudowana, częściej pojawia się on na scenie i wdaje się w dialogi, także te z publicznością.

W scenie pierwszej widzimy go, gdy ciągnie tym razem Wielki Wóz wraz z Lwem, Skorpionem i Rakiem, ale dochodzi do sprzeczki. Byk się buntuje, odmawia powożenia zodiakalnej Panny, w następstwie czego ogłasza strajk. Bywa, że czasami jego kwestie są przesadnie proste, ale czy nie jest trudniej dobrze oddać aktorowi kwestię typu: „Y-y” niż nawet długie i rozbudowane monologi? W Obrazie II występuje w scenie zespołowej, wśród innych zwierząt zodiakalnych, pochowanych po garnkach i płatających figle Pani Twardowskiej, kiedy to trzykrotnie powtarzają „I co Pani na to? Matko Małgorzato?”. A kiedy ta troska się o swojego niesfornego męża, Byk uświadamia jej: „Wyszedł biedaczek, wróci bogaczek”. Warto także zauważyć, że ten beztroski Byk, jako jedyna postać w sztuce, aż trzykrotnie ratuje życie samemu Panu Twardowskiemu. Po raz pierwszy w Obrazie II, scenie 18, kiedy udaremnia samobójstwo protagonisty. Po raz drugi ratuje go od śmierci, kiedy ten zamierza, za diabła namową, rzucić się do kotła z wrzątkiem (Obraz III, scena 3). W końcu po raz trzeci powstrzymuje Twardowskiego, gdy ten w desperacji chce skakać w piekielny żar (Obraz III, scena 4). Ciągle ten sam Byk służy radą Twardowskiemu: „Spiesz się, tak sumienie chce!”. Ponadto ten wciąż aktywny znak zodiaku, którego wszędzie pełno, prowadzi dialog z publicznością, na przykład pyta: „Czy tu gdzieś nie ma Pana Bobkowskiego?”.

Na temat Kawalera księżycowego i udziału Wojtyły w krakowskim spektaklu wiele pisał Stanisław Dziedzic, warto choćby wspomnieć jego monografię pt. Romantyk Boży¹⁹Tenże, Romantyk Boży, Kraków 2014, s. 79–85.. Zapewne ten argument rozwinąłby podczas prezentacji książki, której wydanie bardzo leżało mu na sercu. Niestety pandemia, jego choroba i przedwczesna śmierć udaremniły te plany. Z pewnością życzyłby sobie, aby kontynuowano rozpoczęte przez niego dzieło odkrywania twórczości Mariana Niżyńskiego.

Oprócz niekwestionowanych walorów estetycznych i bogactwa tematyki, jest jeszcze jeden powód, moim zdaniem, aby głębiej zainteresować się twórczością literacką „Poety gorejącego”. Analizując zwłaszcza jego wczesną twórczość, zauważyłam wiele analogii do poetyckich juweniliów Karola Wojtyły²⁰K. Wojtyła, Dzieła literackie i teatralne, t. 1: Juwenilia (1938–1946), red. J. Popiel, Kraków 2019.. U obu poetów odnajdziemy zamiłowanie do gór, obaj chętnie korzystają z terminologii góralskiej (percie, granie, smreki). Tak samo w naturze gór i lasów dostrzegają architekturę sakralną, przyrodę postrzegają jako miejsce sprzyjające modlitwom, jak kościół. Ich utwory nasączone są tematyką religijną. Wśród słów kluczy wymieniłabym krzyż, Ogrójec i Golgotę. Obaj chętnie uciekają się do słownictwa staropolskiego (tum, ciżba, lica, siepacze). Ponadto zdają się „bawić językiem”, poprzez tworzenie na przykład rzeczowników odprzymiotnikowych (słoneczność, zieloność toni) czy przymiotników odrzeczownikowych (miodny, chlebny, kłośny), chętnie sięgają po stare formy czasowników (ścichać, trza). W ich poezjach tak samo usłyszymy dzwonienie w górskim kościółku na mszę św., ciszę i gromy wśród burzy, a po klawiaturze tabun biegnących koni. Z tych utworów płynie terminologia muzyczna: melodie, dźwięki, akordy, symfonie. Są także liczne elementy klasyczne oraz nawiązania do mitologii, głównie greckiej. U obu spotkamy Beatryx / Beatrice. Razem „zachęcają by pić młodość i dosyt”. Ci dwaj poeci mierzą się także z podobnymi tematami, osiągając zaskakujące, jakże odmienne wizje. W poemacie Matka, dojrzałej już poezji Karola Wojtyły, towarzyszymy między innymi Maryi spacerującej z małym Synem w ciasnych uliczkach ich rodzinnego miasta, skupiamy się na jej spojrzeniu, na jej przemyśleniach²¹K. Wojtyła, Dzieła literackie i teatralne, t. 2: Utwory poetyckie (1946–2003), red. Z. Zarębianka, Kraków 2020, s. 38–53.. Z kolei Niżyński koncentruje się na zapłakanych, błękitnych Oczach Madonny i na Jej wyjątkowym obrazie, zapamiętanym z drogi krzyżowej: „Dużo w Madonnie wyrazu! / Tragizm i liryzm i piękno”²²M. Niżyński, Opowieść o dzwonniku z portu Jaffa, dz. cyt., s. 35.. W Szkicach Niżyńskiego utwór Chrystus u studni, ukazuje człowieka współczesnego skażonego złem i nienawiścią, skłonnego otruć Boga²³Tenże, Szkice poezyj, dz. cyt., s. 28–29.. Ten obraz z kolei zdaje się nie mieć zupełnie nic wspólnego z Samarytanką Wojtyły z mistycznego poematu Pieśni o blasku wody²⁴K. Wojtyła, Dzieła literackie i teatralne, t. 2, dz. cyt., s. 31–37..

Warto byłoby zbadać, czy są to przypadkowe zbieżności, czy świadome czerpanie inspiracji z twórczości „Poety gorejącego”. Możliwy wpływ Mariana Niżyńskiego na młodzieńcze wybory początkującego poety z Wadowic zdaje się być wysoce prawdopodobny, także biorąc pod uwagę miejsce i czas ich wspólnej pracy dla Studia „39”. Być może połączyła ich postać Tadeusza Kudlińskiego, promotora tej Krakowskiej Konfraterni Teatralnej, który w czasie okupacji niemieckiej utrzymywał z Wojtyłą nie tylko przyjacielskie relacje, ale był też pierwszym krytykiem jego utworów dramatycznych. Z kolei o bliskich relacjach Kudlińskiego z Niżyńskim świadczą trzy tomiki poezji noszące odręczne dedykacje wpisane do każdego z nich, a z których to miałam szczęście korzystać, przygotowując ten referat.

Kamila Follprecht

Archiwum Narodowe w Krakowie
ORCID: 0000-0002-0776-7576

Zagadkowa willa w krakowskich Dębnikach

Krakowski „Czas” we wtorkowym wydaniu z 4 października 1892 roku w Kronice odnotował „Ślub. W sobotę o godz. 6 wieczorem w kościele N.P. Maryi O. Wacław, kapucyn, w asystencyi duchowieństwa, pobłogosławił związek małżeński p. Wincentego Józefa Maryana Kirchmayera z Krzesławic, z panną Beatą Matejkówną, córką mistrza Jana i Joanny z Giebułtowskich Matejków”¹„Czas” 1892, nr 227 (4 X), s. 2. Akt małżeństwa zawartego 1 X 1892 r. został odnotowany w księdze małżeństw parafii w Pleszowie..

Beata Joanna Albina Matejkówna, córka Jana i Teodory z Giebułtowskich Matejków urodziła się 1 marca 1869 roku (ochrzczona 11 maja) w kamienicy przy ul. Krupniczej 5 (wówczas nr 16 w Dzielnicy IV)²ANK, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej św. Szczepana w Krakowie, sygn. 29/331/48, nr 56, s. 260–261; Spis ludności miasta Krakowa z r. 1870, sygn. 29/86/6, s. 579–580., niebawem rodzina przeniosła się do rodzinnej kamienicy Matejków przy ulicy Floriańskiej 41 (wówczas nr 363 w Dzielnicy I), gdzie Beata wychowywała się z trójką rodzeństwa – siostrą Heleną i braćmi Tadeuszem i Jerzym. Nauczycielką domową dzieci była Francuzka Eliza Demousceaux, następnie wychowawczynią Emilia Oksza Witoszińska³ANK, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1880, sygn. 29/87/6, s. 561; Spis ludności miasta Krakowa z r. 1890, sygn. 29/88/8, s. 563.. Potem siostry uzupełniały wykształcenie, uczestnicząc w wykładach w ramach Wyższych Kursów dla Kobiet Adriana Baranieckiego⁴M. Szypowska, Jan Matejko wszystkim znany, Warszawa 1977, s. 214. W spisach uczennic wymieniona jest tylko Helena Matejkówna w latach 1883/1884, 1884/1885, 1885/1886 (ANK, Kursa Wyższe dla kobiet im. Adriana Baranieckiego w Krakowie, sygn. 29/486/1, s. 373, 995, 1003, 1056, 1094, 1127, 1131).. Helena w czerwcu 1891 roku wyszła za mąż za malarza Józefa Unierzyskiego, Beata zaręczona za zgodą matki z sąsiadem Władysławem Rauszem, architektem, wobec sprzeciwu ojca zaręczyny zerwała⁵M. Szypowska, Jan Matejko, dz. cyt., s. 387..

Wincenty Józef Marian Kirchmayer, syn Juliana i Zenobii ze Stanowskich Kirchmayerów, urodził się 28 marca 1866 roku (ochrzczony 31 marca) w dworze w Krzesławicach koło Krakowa od dawna należącym do rodziny Kirchmayerów⁶ANK, Mikrofilmy akt metrykalnych parafii w Pleszowie, księga chrztów 1864–1873, rok 1866, nr 2; K. Kardas, Kirchmayerowie, wpływowa familia krakowska, „Rocznik Krakowski” 87: 2021, s. 136–138.. Po śmierci Juliana w 1874 roku Kirchmayerowie sprzedali majątek krzesławicki – dworek z częścią gruntu kupił w 1876 roku Jan Matejko za pieniądze uzyskane ze sprzedaży obrazu Stefan Batory pod Pskowem⁷M. Szypowska, Jan Matejko, dz. cyt., s. 282; B. Lesiak-Przybył, A. Warzecha, Materiały związane z osobą Jana Matejki przechowywane w Archiwum Narodowym w Krakowie. Przewodnik, Kraków 2021, nr 63, 66.. Wincenty Kirchmayer został zatrudniony przez wuja w należącym nadal do rodziny młynie wodnym na Dłubni w Krzesławicach, wiosną 1892 roku poznał Beatę Matejkównę – albo na balu, albo w domu przy młynie, w którym zamieszkała jego matka, w lipcu w Krzesławicach odbyły się zaręczyny⁸J. Zinkow, Krakowskie przedmieścia. Obywatelka Dębnik – Beata z Matejków, „Echo Krakowa” 1996, nr 46, (5 marca), s. 8; A. Grochowska, Literacki przewodnik po Nowej Hucie, Kraków 2019, s. 173; K. Lenczowska, Artysta rodzinny, „Głos – Tygodnik Nowohucki”, 4 czerwca 2015, http://www.glos-tn.krakow.pl/print.php?type=N&item_id=1337 (dostęp: 14.08.2023)., a 1 października 1892 roku ślub. Jan Matejko zmarł 1 listopada 1893 roku. Z dokumentacji postępowania spadkowego zakończonego w 1895 roku wiemy, że Beata, podobnie jak jej siostra Helena, w posagu otrzymała 16 500 złr⁹ANK, Księgi gruntowe miasta Krakowa i dóbr tabularnych z obszaru Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. 29/465/863, s. 6153..

Beata i Wincenty Kirchmayerowie po ślubie prawdopodobnie zamieszkali w dworku w Krzesławicach, w każdym razie mieszkali tam w styczniu 1894 roku¹⁰ANK, Akta notariusza Karola Rudolphi’ego w Krakowie, sygn. 29/893/27, l. rep. 13434., ale niebawem przenieśli się do Krakowa, do mieszkania przy ul. Siemiradzkiego 8¹¹ANK, Sąd Okręgowy w Krakowie – Rejestr Handlowy, Akta firmowe Fabryka pieców kaflowych Spółka II 202, sygn. 29/1989/20778, s. 175; Akta notariusza Karola Rudolphi’ego w Krakowie, sygn. 29/893/30, l. rep. 14627., gdzie 28 kwietnia 1894 roku urodziła się córka Janina¹²ANK, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej św. Szczepana w Krakowie, sygn. 29/331/54, s. 200–201, nr 152.. Kolejne dziecko – syn Adam – także urodziło się w Krakowie, 30 marca 1897 roku w kamienicy przy ul. Granicznej 1¹³Tamże, nr 153. (Janinę i Adama ochrzczono 4 września 1897 roku).

Beata Kirchmayerowa okazała się kobietą nowoczesną i przedsiębiorczą, postanowiła zainwestować posiadane fundusze, ale dlaczego wybrała Dębniki, wówczas jeszcze będące samodzielną gminą wiejską (włączone do Krakowa w 1910 r.)¹⁴M. Klimas, B. Lesiak-Przybył, A. Sokół, Wielki Kraków. Rozszerzenie granic miasta w latach 1910–1915. Wybrane materiały ze zbiorów Archiwum Państwowego w Krakowie, Kraków 2010, s. 95–106; Poczet sołtysów, wójtów i burmistrzów miast, jurydyk, wsi i gmin przyłączonych do Krakowa do 1915 roku, red. B. Kasprzyk, Kraków 2013, s. 798–801.? Chociaż po zbudowaniu w 1888 roku mostu łączącego z Krakowem wyjątkowo wzrosło zainteresowanie tym terenem, powstawało wiele kamienic czynszowych i eleganckich podmiejskich willi¹⁵B. Heksel, Gmina Dębniki w dobie autonomii galicyjskiej 1867–1910, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 2016, z. 34, s. 60., to jednak pamiętamy, że Aniela Dulska, bohaterka dramatu Gabrieli Zapolskiej, w krakowskiej adaptacji mówi ze zgrozą „jak się to rozniesie po ulicy, to chyba dom sprzedać i wynieść się na Dębniki albo na Krowodrzę”¹⁶G. Zapolska, Utwory dramatyczne, t. IV, Moralność Pani Dulskiej. Tragikomedia kołtuńska w 3-ch aktach, Warszawa 1923, s. 96..

Brat męża Adam Kirchmayer (1864–1935) po studiach w Wiedniu pracował za granicą w firmach handlowych, a powróciwszy do Krakowa zapewne wykorzystywał zdobyte doświadczenie i zwrócił uwagę na funkcjonującą od lat 70. XIX wieku w Dębnikach fabrykę kafli. Początkowo należąca do Henryka Żychonia, z czasem stała się częścią działającej od 1889 roku spółki Józefa Niedźwieckiego i Józefa Pokutyńskiego, produkującej dachówki i kafle. W 1894 roku ze spółki wystąpił Pokutyński i wówczas udziały w spółce kupili Beata Kirchmayerowa i Adam Kirch­mayer. W 1898 roku, po śmierci Józefa Niedźwieckiego, Kirchmayerowa kupiła od spadkobierców jego udziały, jednak firmą zarządzał Adam Kirchmayer i to jego zasługą była produkcja wyrobów ceramicznych o wysokim poziomie artystycznym na początku XX wieku¹⁷ANK, Sąd Okręgowy w Krakowie – Rejestr Handlowy, Akta firmowe Fabryka pieców kaflowych Spółka II 202, sygn. 29/1989/20778; B. Kołodziejowa, Fabryka fajansów J. Niedźwiecki i Ska w Dębnikach pod Krakowem (1900-1910), „Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku” 4: 1973, s. 5–46; B. Kołodziejowa, Ceramika krakowska I poł. XX w., „Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku” 14: 1991, s. 121–131; B. Kostuch, Krakowskie fabryki kafli w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 2011, z. 29, s. 235–237; B. Kostuch, Kilka faktów z historii fabryki fajansów na Dębnikach w Krakowie, „Spotkania z Zabytkami. Miesięcznik Popularnonaukowy” 2011, nr 1–2, s. 28–32; J.T. Nowak, Wokół Rynku Dębnickiego, Kraków 2016, s. 59–67; Z. Weiss, K. Łomnicka, Konstanty Laszczka, Kraków 2017, s. 209–213; K. Łomnicka, Ceramika z krakowskich Dębnik, Portal Sztuki Piękne, 2021, https://sztukipiekne.pl/ceramika-z-krakowskich-debnik/ (dostęp: 27.02.2023)..

W styczniu 1894 roku, wchodząc do spółki z Niedźwieckim, Kirchmayerowie wspólnie kupili 1/3 nieruchomości stanowiących fabrykę w Dębnikach (lwh 67, 119, 144) płacąc za nie 11666 złr 70 ct (5666 złr 70 ct to długi hipoteczne, J. Pokutyński otrzymał 6500 złr, J. Niedźwiecki 3000 złr)¹⁸ANK, Akta notariusza Karola Rudolphi’ego w Krakowie, sygn. 29/893/27, l. rep. 13434.. Beata Kirchmayerowa w ­czerwcu 1894 roku kupiła od Władysława Komorowskiego nieruchomość wydzieloną z realności lwh 16 w Dębnikach – były to parcele nr 36/1 (pastwisko i parcela) i 38/2 (rola) za 3000 złr¹⁹ANK, Księgi gruntowe miasta Krakowa i dóbr tabularnych z obszaru Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. 29/465/1885, s. 111, 112; Akta notariusza Karola Rudolphi’ego w Krakowie, sygn. 29/893/30, l. rep. 14627., które stały się częścią realności lwh 144²⁰ANK, Księgi gruntowe miasta Krakowa i dóbr tabularnych z obszaru Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. 29/465/1323, s. 155; 29/465/1324, s. 561–562.. W kwietniu 1896 roku Kirch­mayerowa wydzieliła z parceli gruntowej 38/2 w realności lwh 144 dwie działki (nr 38/7, 38/8), które sprzedała (każda w cenie 225 złr) mieszkańcom Półwsia Zwierzynieckiego: Marcelinie Reicherowej, żonie urzędnika krakowskiego Magistratu, oraz Stanisławowi Skalskiemu, majstrowi murarskiemu, i jego żonie Marii²¹ANK, Akta notariusza Wacława Adamskiego w Podgórzu, sygn. 29/907/30, l. rep. 14704, 14705..

W dniu 6 listopada 1896 roku Stanisław i Marianna z Zemlów Zielińscy oraz Józef Zemla sprzedali nieruchomość lwh 184 w Dębnikach (parcela gruntowa 49/2 roli według zapisów miała mieć 570 sążni, jednak przeprowadzony obmiar wykazał 550 sążni) za 2750 złr Efroimowi Grünbergowi, przemysłowcowi w Krako­wie (ul. Starowiślna 38) i Izaakowi Reichowi, majstrowi blacharskiemu w Krakowie (ul. Dietla 64)²²Tamże, l. rep. 15263.. Nowi właściciele niebawem, bo 20 grudnia 1896 roku sprzedali nieruchomość lwh 184 oraz 1/3 realności lwh 6 Beacie Kirchmayerowej za 3000 złr²³ANK, Księgi gruntowe miasta Krakowa i dóbr tabularnych z obszaru Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. 29/465/1892, s. 447; 29/465/1325, s. 49–50.. W maju 1897 roku Kirchmayerowa pod zastaw tej nieruchomości pożyczyła w Powiatowej Kasie Oszczędności w Krakowie 8000 złr na 45 lat, załączając dokument datowany 11 maja 1897 roku „Zwierzchność gminy Dębniki niniejszym poświadcza, iż na parceli gruntowej N 49/2 lwh 184 w Dębnikach stanowiący został nowo wymurowany dom parterowy, któren numerem konskrypcyjnym 136 (stotrzydzieścisześć) oznaczony został”²⁴ANK, Księgi gruntowe miasta Krakowa i dóbr tabularnych z obszaru Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. 29/465/1893, s. 348, 349..

Tak właśnie rozpoczęła się historia budynku przy ul. Powroźniczej 2 w Krakowie określanego jako „przykład dawnej willowo-dworkowej zabudowy podmiejskiej wsi Dębniki”, wpisanego w 1991 roku do Rejestru Zabytków Krakowa²⁵Nr rej. A-88, decyzja Państwowego Urzędu Ochrony Zabytków – Oddział w Krakowie z 23.05.1991 r. (Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Kraków, Warszawa 2007, s. 279, nr 2750).. Wokół dziejów nieruchomości należącej do Beaty Kirchmayerowej powstało kilka legend, wynikających zapewne z faktu, że kiedy zdecydowała się zainwestować w fabrykę i nieruchomość w Dębnikach, miejscowość chociaż leżąca niedaleko za Wisłą, nie była jeszcze częścią Krakowa – dopiero po wcieleniu w 1910 roku w granice Wielkiego Krakowa została włączona w system administracji miasta, dlatego teczka budynku prowadzona przez urzędników Budownictwa Miejskiego w Krakowie, opisana „Dz. XI, L.s. 136”²⁶ANK, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. 29/1410/ABM, ul. Konopnickiej 15, F. 411a. nie zawiera dokumentacji dotyczącej powstania obiektu. Urzędowa korespondencja rozpoczyna się dopiero w 1921 roku, ale urzędnicy zanotowali ołówkiem na obwolucie „Wybud. 1902 r. – willa”. W teczce zostało umieszczone urzędowe pismo do Franciszki Kirchmayerowej (właścicielki realności l. kat. 11. w dzielnicy XI Dębniki) z 27 września 1910 roku zatwierdzające plany budowy oranżerii, na piśmie urzędnik dopisał przy adresie ołówkiem „br. Hagen”, co oznacza, że pismo dot. willi przy ul. Tynieckiej 7, która po śmierci Franciszki Kirchmayer (1838–1911) stała się własnością jej siostrzenicy Marii (córka Euzebii Kirchmayer i Adam Łosia), żony barona Stanisława Hagen‑Schwerin²⁷Wincenty Antoni Kirchmayer (1791–1857), kupiec i bankier, w 1850 r. zakupił znajdujące się na Dębnikach folwark Paulinów ze Skałki oraz dwór wikariuszy katedralnych. Nieruchomości te zapisał córkom: większą część z pałacykiem (ul. Tyniecka 39) otrzymała Euzebia, żona hr. Adama Łosia; dawny dworek wikariuszy (ul. Tyniecka 7) stał się własnością Franciszki (Ł. Komornicki, Willa pod Minerwą. Historia domu rodziny Komornickich na krakowskich Dębnikach, Biblioteka Tradycji nr 76, Kraków 2015, s. 17–32).. Jednakże na podstawie tego dokumentu, błędnie włożonego do teczki przez urzędnika (zapewne ze względu na zbieżność nazwisk) badacze uznawali, że willa była własnością Franciszki Kirchmayer. W niekompletnie zachowanej dokumentacji zarządu gminy Dębniki znajduje się korespondencja ws. wniosku Franciszki Kirchmayer z 17 października 1900 roku o pozwolenie na budowę domu parterowego pod nadzorem architekta Aleksandra Biborskiego – w końcu stycznia 1901 roku budynek był gotowy, urząd nadał mu nr 10²⁸ANK, Gmina Dębniki, sygn. 29/66/23, s. 225–250.. Teoretycznie można łączyć te informacje z willą przy ul. Powroźniczej, jednak na pliku dokumentacji urzędnicy zanotowali „bud. oficyna”, co prawdopodobnie oznacza, że mowa o osobnym budynku mieszkalno-gospodarczym, tzw. domu ogrodnika, który powstał po południowej stronie rezydencji Franciszki Kirchmayer przy ul. Tynieckiej.

Powyższe ustalenia pokazują jednak, że budowa domu w ciągu kilku miesięcy, także zimowych, była wówczas normą, w związku z tym powstanie do początków maja 1897 roku domu dla rodziny Kirchmayerów na działce zakupionej w końcu grudnia 1896 roku jest możliwe. W aktach urzędu Budownictwa Miejskiego w Krakowie zachowała się dokumentacja „spisu domów w gminach i obszarach dworskich do Krakowa przyłączonych” dla gminy Dębniki – w kwestionariuszu wypełnionym w kwietniu 1910 roku dla budynku ul. Bartosza Głowackiego – Marii Konopnickiej 7 (liczba spisowa 136) należącego do Beaty Kirchmayer zaznaczono (pole wyboru), że dom zbudowano przed 1900 roku²⁹ANK, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. 29/1410/ABM SRB 312, s. 465–468.. Dodatkowym utrudnieniem dla badaczy dziejów dworku jest numeracja budynku, zmieniająca się, podobnie jak nazwa ulicy, w związku z procesem włączania Dębnik do Krakowa. W notarialnych umowach kupna-sprzedaży w 1896 roku posługiwano się liczbą wykazu hipotecznego nieruchomości (lwh) 184 w gminie katastralnej Dębniki. W gminie Dębniki w 1909 roku była to nieruchomość nr 136 (ul. Konopnickiej 5) – numerem 136 posługiwano się do 1917 roku, w 1914 roku sprecyzowano jedynie, że nr 136 staje się liczbą spisową, zaś liczbą wykazu hipotecznego jest 184³⁰ANK, Gmina Dębniki, sygn. 29/66/15, s. 4, 23, 34 (Wykaz domów w Dębnikach z oznaczeniem nazw ulic oraz ze zmianą liczb spisowych i orientacyjnych sporządzony w 1909 r.); Krakowska księga adresowa. Wielki Kraków 1908, Rocznik IV, red. J. Knapik, s. 213; Stefana Mikulskiego wielka księga adresowa stoł. król. miasta Krakowa, stoł. król. miasta Lwowa i król. woln. miasta Podgórza, Rocznik V, Rok 1909, s. 80; Stefana Mikulskiego wielka księga adresowa stoł. król. miasta Krakowa i król. woln. miasta Podgórza, Rocznik VI, Rok 1910, s. 82; Stefana Mikulskiego wielka księga adresowa stoł. król. miasta Krakowa i król. woln. miasta Podgórza, Rocznik VII, Rok 1912, s. 112; Kalendarz Krakowski Józefa Czecha na rok 1912, s. 96*, 101*; Stefana Mikulskiego wielka księga adresowa stoł. król. miasta wielkiego Krakowa i król. woln. miasta Podgórza, Rocznik IX, Rok 1914, s. 378, 382 (w opisie wykazu realności w gminach przyłączonych zamieniono liczbę spisową z liczbą wykazu hipotecznego); Kalendarz Krakowski Józefa Czecha na rok 1917, s. 59*.. We wspomnianym „spisie domów w gminach i obszarach dworskich do Krakowa przyłączonych” z 1910 roku dla domu liczba spisowa 136 w gminie Dębniki wpisano ulica Bartosza Głowackiego – Konopnickiej 7³¹ANK, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. 29/1410/ABM SRB 312, s. 465.. W spisie ludności miasta Krakowa z 1910 roku wpisano dla dworku adres ul. Bartosza Głowackiego 7³²ANK, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1910, sygn. 29/90/20, nr 1.. W sierpniu 1912 roku ulicą Bartosza Głowackiego stała się nowa uliczka na Łobzowie, a dawna ulica Słowackiego w Dębnikach (odcinek od ul. Barskiej do ul. Konopnickiej) otrzymała nazwę ul. Powroźnicza³³„Dziennik Rozporządzeń dla Stoł. Król. Miasta Krakowa” 1912, nr 8, s. 96, 98; Stefana Mikulskiego wielka księga adresowa stoł. król. miasta wielkiego Krakowa i król. woln. miasta Podgórza, Rocznik IX, Rok 1914, s. 25.. W 1919 roku nastąpiła zmiana numeracji domów w Dębnikach – dworkowi nadano nr porządkowy 15 na ulicy M. Konopnickiej (nr spisowy 136) oraz nr porządkowy 2, 4 – ogród (nr spisowy 136) na ulicy Powroźniczej³⁴„Dziennik Rozporządzeń dla Stoł. Król. Miasta Krakowa” 1919, nr 4, s. 72; nr 7, s. 113.. W spisie ludności miasta Krakowa z 1921 roku wpisano adres ul. Konopnickiej nr orientacyjny 7, nr konskrypcyjny 136³⁵ANK, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/16, nr 488.. W latach 20. XX w. używano numerów 7 i 15 dla ulicy Konopnickiej – w księdze adresowej miasta Krakowa z 1926 roku zostało wyjaśnione, że 15 jest liczbą porządkową (orientacyjną), 7 dawną liczbą porządkową, 136 liczbą spisową (konskrypcyjną), 184 liczbą wykazu hipotecznego (od 1932 roku nowa liczba wykazu hipotecznego – 122)³⁶ANK, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. 29/1410/ABM, ul. Konopnickiej 15, F. 411a; Skorowidz Rzeczypospolitej Polskiej i księga adresowa miasta Krakowa 1926, s. 1*, 52*, 93*; Spis abonentów Państwowej Sieci Telefonicznej Okręgu Krakowskiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów z siecią P.A.S.T. w Zagłębiu Dąbrowskiem według stanu z dnia 1 stycznia 1929, s. 50.. W 1932 roku używano adresu ul. Powroźnicza 2³⁷Księga adresowa miasta Krakowa i województwa krakowskiego 1932, s. 53, 94., w latach 30. XX w. a także po 1945 roku był to zasadniczy adres posesji, chociaż pojawia się w dokumentach także ul. Konopnickiej 15.

Kirchmayerowie prawdopodobnie już w 1897 roku zamieszkali w dębnickim dworku, potwierdza to zapis w akcie notarialnym z listopada 1898 roku³⁸ANK, Sąd Okręgowy w Krakowie – Rejestr Handlowy, Akta firmowe Fabryka pieców ­kaflowych Spółka II 202, sygn. 29/1989/20778, s. 242, 243, 246., a także brak wpisu dotyczącego Wincentego i Beaty Kirchmayerów w spisie ludności miasta Krakowa sporządzonym w 1900 roku³⁹ANK, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1900, sygn. 29/89/24 Indeks litera K.. W grudniu 1901 roku urodziła się ich córka Maria Franciszka – w akcie chrztu z listopada 1904 roku w podgórskiej parafii wpisano adres Dębniki, ul. Konopnickiej⁴⁰ANK, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej św. Józefa w Podgórzu, sygn. 29/1470/105, s. 271, nr 74..

Mąż Beaty – Wincenty Kirchmayer w 1905 roku przebywał w domu zdrowia dla umysłowo chorych dra Karola Żuławskiego przy ul. Długiej 82⁴¹Księga adresowa stoł. król. miasta Krakowa i król. woln. Miasta Podgórza, Rocznik I, Rok 1905, s. 87, 285, LXXXII., w 1908 roku w Domu Ubogich Fundacji Helclów (ul. Helclów 2)⁴²Krakowska księga adresowa. Wielki Kraków 1908, Rocznik IV, red. J. Knapik, s. 213; Stefana Mikulskiego wielka księga adresowa stoł. król. miasta Krakowa, Stoł. król. miasta Lwowa, król. woln. Miasta Podgórza, Rocznik V, Rok 1909, s. 80 (błędnie wpisano imię Walenty)., gdzie zmarł 30 kwietnia 1908 roku⁴³ANK, Urząd Zdrowia w Krakowie, sygn. 29/83/88, nr 900; Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej św. Floriana w Krakowie, Kapelania Helclów, sygn. 29/326/202, nr 23; C.K. Sąd Powiatowy Cywilny w Krakowie, sygn. 29/443/2491..

Według spisu ludności z 1910 roku⁴⁴ANK, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1910, sygn. 29/90/20, nr 1–4. w dębnickim dworku mieszkali: Beata Kirchmayer, właścicielka realności, wdowa (ur. 8.03.1871 w Krakowie), córki: ­Janina (ur. 28.04.1894 w Krakowie) i Maria (ur. 3.12.1901 w Krakowie); Maria Wojtan, kucharka (ur. 6.01.1855 w Górnej Wsi, pow. Myślenice); Maria Bocheńska, pokojowa (ur. 1.05.1876 w Czchowie, pow. Brzesko); Franciszek Polus, dozorca domu (ur. 2.07.1846 w Myślenicach). Syn Kirchmayerów – Adam Józef Altkirchen­‑Kirchmayer, uczeń gimnazjum, mieszkał wówczas w Krakowie na stancji w kamienicy przy ul. Staszica 14⁴⁵ANK, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1910, sygn. 29/90/7, nr 2323..

Niestety od 1910 roku, być może na skutek włączenia Dębnik do Krakowa, w fabryce, mimo odnoszonych sukcesów, zamknięto ze względu na wysokie koszty produkcji dział ceramiki artystycznej, wytwarzano już tylko piece i kafle. W 1919 roku Kirchmayerowie występują jako właściciele nieruchomości stanowiących fabrykę (lwh 67, 119, 144; nr 12, 14, 16, 18, 20, 22 na ulicy Barskiej oraz nr 5, 7, 9, 11 przy ulicy Zduńskiej, dawniej Kaflarskiej)⁴⁶„Dziennik Rozporządzeń dla Stoł. Król. Miasta Krakowa” 1919, nr 1, s. 6; nr 4, s. 74; Skorowidz Rzeczypospolitej Polskiej i księga adresowa miasta Krakowa 1926, s. 5*., jednak wówczas prawdopodobnie fabryka zaprzestała już działalności, chociaż oficjalnie została wykreślona z rejestru handlowego dopiero w 1936 roku⁴⁷ANK, Sąd Okręgowy w Krakowie, Akta firmowe Fabryka pieców kaflowych Spółka II 202, sygn. 29/1989/20778, s. 325–365.. Nieruchomość i zabudowania fabryczne zostały sprzedane 12 lutego 1920 roku⁴⁸ANK, Księgi gruntowe miasta Krakowa i dóbr tabularnych z obszaru Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. 29/465/1323, s. 628–629; sygn. 29/465/1324, s. 362. Fabryce samochodów „Automotor” sp. akc. we Lwowie, która otworzyła przy ul. Barskiej filię, działającą w latach 1921–1925⁴⁹ANK, Sąd Okręgowy w Krakowie – Rejestr Handlowy, Akta firmowe Fabryka samochodów Automotor B I 230, sygn. 29/1989/20999; „Szczutek. Tygodnik satyryczno-polityczny” 1921, nr 24 (sportowy), (9 czerwca); Spis abonentów Państwowej Sieci Telefonicznej Okręgu Krakowskiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów według stanu z dnia 31 grudnia 1924, s. 3, 15; „Ilustrowany Kurier Codzienny”1925, nr 199, (22 lipca); Stefana Mikulskiego wielka księga adresowa stoł. król. miasta Krakowa, Rocznik X, Rok 1925, s. 416, 510; Skorowidz Rzeczypospolitej Polskiej i księga adresowa miasta Krakowa 1926, s. 82a, 83a.. W styczniu 1926 roku władze miasta Krakowa odkupiły nieruchomość „posiadającą halę na pomieszczenie kilkudziesięciu samochodów, warsztaty mechaniczne o popędzie elektrycznym, magazyny, budynki administracyjne i.t.p.” – powstał Miejski Park Samochodowy⁵⁰„Dziennik Rozporządzeń Stoł. Król. Miasta Krakowa” 1926, nr 11, s. 206; Spis abonentów Państwowej Sieci Telefonicznej Okręgu Krakowskiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów wraz z siecią P.A.S.T. w Zagłębiu Dąbrowskiem, według stanu z dnia 31 grudnia 1929, s. 59..

Beata Kirchmayerowa kontraktem zawartym 7 grudnia 1920 roku sprzedała nieruchomość przy ul. Konopnickiej 7 w Dębnikach, obejmującą willę parterową wraz z okalającym ją i ogrodzonym ogrodem, inżynierowi Piotrowi Królowi z Krakowa (ul. Karmelicka 57) za 1 milion marek polskich⁵¹ANK, Księgi gruntowe miasta Krakowa i dóbr tabularnych z obszaru Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. 29/465/1022, nr 6116/20; 29/465/1325, s. 50.. W kontrakcie zapisano, że Kirchmayerowa wynajmuje willę od nowego właściciela do 31 kwietnia 1921 roku i prawdopodobnie wówczas wyjechała z córką Marią do Bydgoszczy, gdzie mieszkały w kamienicy przy ul. Kołłątaja 2⁵²Beata Kirchmayer, wdowa, jest wymieniana w księdze adresowej Bydgoszczy od 1922 r., Maria Kirchmayer od 1923 r. do 1926 r., a także w 1928 r., co świadczy o przepisaniu danych bez weryfikacji (W. Weber, Adresy miasta Bydgoszczy na rok 1922, Bydgoszcz 1923, s. 314; na rok 1923, s. 155; na rok 1925, s. 134; na rok 1926, s. 153; W. Weber, Książka adresowa miasta Bydgoszczy 1928, Bydgoszcz 1928, s. 171).. Beata Kirchmayer zmarła jednak w Krakowie, w Klinice Chorób Wewnętrznych przy ul. Kopernika, 14 lutego 1926 roku. Jako adres zamieszkania w rejestrze zgonów prowadzonym przez krakowski Urząd Zdrowia odnotowano „Kraków, ul. Krasińskiego 18”⁵³ANK, Urząd Zdrowia w Krakowie, sygn. 29/83/180, nr 430. W aktach metrykalnych parafii św. Mikołaja wpisano al. Krasińskiego bez numeru (ANK, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej św. Mikołaja i szpitala św. Łazarza w Krakowie, sygn. 29/329/352, s. 703, nr 69)., prawdopodobnie jednak wpisano błędny numer domu, bowiem księga adresowa z 1926 roku nie notuje takiej posesji – pod tym adresem, na parceli należącej do miasta, dopiero w 1929 roku powstanie siedziba Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Urzędników Gminy stoł. król. miasta Krakowa. Nekrolog ukazał się w „Czasie” 17 lutego 1926 roku (nr 38), została pochowana w grobowcu Jana Matejki na Cmentarzu Rakowickim.

Piotr Król wiosną 1921 roku przeprowadził modernizację instalacji wodociągowej i kanalizacji w willi przy ul. Konopnickiej, w 1925 roku zbudował garaż na samochód, w latach 1932–1933 planowane były kolejne prace remontowe⁵⁴ANK, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. 29/1410/ABM, ul. Konopnickiej 15, F. 411a.. Według spisu ludności z 1921 roku⁵⁵ANK, Spis ludności miasta Krakowa z r. 1921, sygn. 29/91/16, nr 488–492. w budynku mieszkali: Piotr Król, inżynier (ur. w 1879 roku w Busku, pow. Stopnica, od 1900 roku na stałe w Krakowie), żona Maria (ur. w 1889 roku w Busku), ich córki: Maria (ur. w 1906 roku w Krakowie) i Anna (ur. w 1908 roku w Krakowie); Zelma Kamińska, gospodyni domu (ur. w 1895 roku w Krakowie, wdowa); Maria Lembas, kucharka (ur. w 1871 roku w Swoszowicach, pow. Podgórze, panna); Józef Pituła, dozorca domu (ur. w 1900 roku w Górach, pow. Pińczów, kawaler); Stanisława Siwak, służąca (ur. w 1888 roku w Krakowie, panna). Przedsiębiorstwo Elektrotechniczne inżyniera Piotra Króla i Mieczysława Frylinga działało od 1913 roku (zlikwidowane w 1920 roku)⁵⁶ANK, Sąd Okręgowy w Krakowie – Rejestr Handlowy, sygn. 29/1989/18284., miało siedzibę w kamienicy przy ul. Wiślnej 1 (narożna z ul. św. Anny)⁵⁷Stefana Mikulskiego wielka księga adresowa stoł. król. miasta wielkiego Krakowa i król. woln. miasta Podgórza, Rocznik IX, Rok 1914, s. 412 (Firmy pojedyncze i spółki handlowe); „Dziennik Rozporządzeń dla Stoł. Król. Miasta Krakowa” 1919, nr 5, s. 90 (Wykaz majstrów budowlanych w Krakowie na r. 1919 – Instalatorzy przewodów elektrycznych); „Dziennik Rozporządzeń dla Stoł. Król. Miasta Krakowa” 1921, nr 8, s. 80 (Wykaz majstrów budowlanych w Krakowie na rok 1921 – Instalatorzy przewodów elektrycznych).. W 1918 roku Piotr Król założył własne Przedsiębiorstwo Elektrotechniczne (zlikwidowane w 1936 roku)⁵⁸ANK, Sąd Okręgowy w Krakowie – Rejestr Handlowy, sygn. 29/1989/18369., którego siedziba mieściła się w kamienicy przy ul. Wiślnej 2 (narożna Rynku Głównego), warsztaty znajdowały się przy ul. Tarłowskiej 12⁵⁹Spis abonentów Państwowej Sieci Telefonicznej Okręgu Krakowskiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów według stanu z dnia 31 grudnia 1924, s. 31; Spis abonentów Państwowej Sieci Telefonicznej Okręgu Krakowskiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów z siecią P.A.S.T. w Zagłębiu Dąbrowskiem według stanu z dnia 1 stycznia 1929, s. 50.. W reklamach informowano „firma wykonuje wszelkiego rodzaju urządzenia elektryczne, jak budowy central dla miast i miasteczek, dla dworów i pałaców, wszelkie instalacje domów i poszczególnych mieszkań do łączenia z siecią miejską, wszelkie elektryczne przenoszenie siły, wyciągi ­elektryczne, sygnalizację, telefony, gromochrony itp. Firma utrzymuje stale na składzie: świeczniki, żarówki i wszelkie materiały elektrotechniczne etc. etc. Porady techniczne i kosztorysy na żądanie. Firma wykonała szereg pierwszorzędnych urządzeń w kraju”⁶⁰„Przegląd Elektrotechniczny. Miesięcznik poświęcony wiedzy elektrotechnicznej, sprawom prze­mysłu i elektryfikacji” 1: 1919, nr 2 (czerwiec), s. 6; „Przegląd Elektrotechniczny. Organ Stowarzyszenia Elektrotechników Polskich” 10: 1928, z. 17 (wrzesień); Teatr Miejski im. Jul. Słowackiego w Krakowie pod dyr. Teofila Trzcińskiego Sezon 1930–31.. Inżynier Piotr Król brał udział w pierwszym Zjeździe Elektrotechników Polskich w czerwcu 1919 roku w Warszawie, podczas którego przedstawił problemy dotyczące zakupu materiałów elektrotechnicznych⁶¹„Przegląd Elektrotechniczny. Miesięcznik poświęcony wiedzy elektrotechnicznej, sprawom przemysłu i elektryfikacji” 1: 1919, nr 2 (czerwiec), s. 17, 23.. W 1922 roku zaangażował się (jako skarbnik) w prace komitetu powołanego w celu ufundowania sztandaru dla 20 Pułku Piechoty Ziemi Krakowskiej – posiedzenia komitetu odbywały się między innymi „w prywatnym lokalu inż. Króla”, czyli zapewne w dębnickiej willi⁶²Dwudziesty Pułk Piechoty Ziemi Krakowskiej w dniu wręczenia sztandaru 18 maja i święta pułkowego 26 maja 1924 roku, Kraków 1924, s. 3. Był także członkiem Komitetu Sztandarowego 5 Pułku Saperów (Jednodniówka 5 Pułku Saperów na uroczystość poświęcenia sztandaru w dniu 8 maja 1925 r. w Krakowie, Kraków 1925, s. 6).. Wielki kryzys gospodarczy lat 1929–1933 doprowadził firmę do upadku, zaciągane zobowiązania obciążały hipotekę dębnickiej nieruchomości⁶³Sąd Rejonowy dla Krakowa-Podgórza w Krakowie, IV Wydział Ksiąg Wieczystych, lwh 122 Dębniki; ANK, Księgi gruntowe miasta Krakowa i dóbr tabularnych z obszaru Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. 29/465/1325, s. 54–56; Sąd Okręgowy w Krakowie, sygn. 29/442/17759, 17775, 17810, 19543; Sąd Okręgowy w Krakowie – Rejestr Handlowy, sygn. 29/1989/18369..

Piotr Król zmarł w czerwcu 1934 roku⁶⁴ANK, Urząd Zdrowia w Krakowie, sygn. 29/83/303, nr 1333., a w ramach prowadzonej sprawy spadkowej został sporządzony w lipcu 1934 roku opis nieruchomości przy ul. Powroźniczej 2⁶⁵ANK, Sąd Grodzki w Krakowie, sygn. 29/446/5070 (akta sprawy spadkowej po Piotrze Królu).:

Opis i ocena realności lwh. 122 gminy kat. Kraków-Dębniki dz. XI, l. spis. 136, położonej w narożniku ul. Konopnickiej l. 15 i ul. Powroźnicza l. 2, stanowiącej własność śp. inż. Piotra Króla, a składającej się z:

1. p. gr. 378 o powierzchni 1669 m²
   p. bud. 379 o powierzchni 1134 m²
   razem 2803 m²
2. budynku parterowego, murowanego, częściowo podpiwniczonego,
3. garażu o ścianach ryglowych.

1. Opis p. gr. 378 i bud. 379, stanowiące jedną całość gospodarczą, w formie prostokąta przylegającego bokiem dłuższym od północnego zachodu o długości 61 m do ul. Powroźniczej l. 2 i bokiem krótszym od północnego zachodu o długości 46 m do ul. Konopnickiej l. 15, w odległości 200 m od mostu dębnickiego i 1200 m w linii powietrznej od Sukiennic. Obie ulice urządzone i uzbrojone, jednakże na regulację ul. Konopnickiej odpadnie w przyszłości około 460 m² z ogólnej powierzchni. Od strony obu ulic odgraniczona jest ta realność ogrodzeniem z siatki żelaznej w ramach z prętów żelaznych między słupkami betonowemi, na podmurówce betonowej, od góry z trzema rzędami drutu kolczastego, z bramą wjazdową i bramką wejściową z ul. Konopnickiej. Na tych parcelach postawiony jest budynek parterowy, stary, w formie wolnostojącej willi, uniemożliwiający od ul. Konopnickiej a częściowo i Powroźniczej racjonalne wykorzystanie powierzchni jako parcel budowlanych.
2. Budynek parterowy, murowany wolno stający w ogrodzie, ­częściowo podpiwniczony, o powierzchni zabudowanej (26,25 m × 13,10 m) 343,10 m², wybudowany przed 40-tu laty, z częściowo urządzonem poddaszem, o wystawie północno-wschodniej i południowo-zachodniej, o skromnej fasadzie z zaprawy wapiennej, obejmuje: parter na wysokości 1,20 m pod poziom terenu, z wejściem od strony północno‑zachodniej po siedmiu stopniach kamiennych przez podwójne drzwi dwuskrzydłowe, oszklone, z naświetlnią do holu, skąd przez drzwi dwuskrzydłowe są połączenia z pokojami, a przez jednoskrzydłowe z korytarzem rozdzielającym część pokoi skrzydła północno-wschodniego, skąd są wejścia do dalszych pokoi, łazienki z piecem kaflowym i gazowym, wanną, umywalnią i klozetem, klatki schodowej na strych względnie poddasze schodami dwubiegowemi drewnianemi i do piwnic względnie suteryn schodami betonowemi i do klozetu służbowego.
   Pokoje w ilości siedmiu, korytarz i hol, wyposażone są w podłogi parkietowe, piece kaflowe, okna podwójne czterokwaterowe, drzwi dwuskrzydłowe, ściany częściowo tapetowane, częściowo gładko malowane, stropy płaskie, drewniane na wysokości 3,60 m. Z pokoju narożnego południowo-zachodniego jest wyjście przez drzwi podwójne dwuskrzydłowe, oszklone, z dwoma kolankowemi oknami na taras o posadzce kamionkowej i balustradzie kamiennej.
   Piwnice z wejściem z klatki schodowej po schodach betonowych o kurytarzu i 6-ciu ubikacjach, o wysokości wewn. 2,45 m, z których dwie przerobiono na kuchnię i pralnię, jedną na pokój służbowy, sklepione na dźwigarach, reszta ubikacji o sklepieniu beczkowem.
   Korytarz, mający połączenie przez ścianę wschodnią z podwórzem przez dobudówkę i drzwi jednoskrzydłowe, oszklone, po dziesięciu stopniach betonowych, kuchnia, pralnia i spiżarnia, o posadce cementowej, w kuchni o ścianach do wysokości 1,50 m wykładanych kafelkami, piecu kaflowym, z nagrzewnicą do bojlera, w pralni piecu ceglanym z kotłem.
   Na strychu urządzono przy obu ścianach szczytowych trzy pokoje, połączone ze sobą korytarzem, wyposażone w piece kaflowe, w dwóch pokojach parkiety, w trzecim podłoga mięka, drzwi jednoskrzydłowe, okna czterokwaterowe normalne i dwukwaterowe małe podwójne, stropy drewniane, w jednym pokoju poziomy, w dwu spadziste, załamane, ze względu na konstrukcję dachową. Polepa na reszcie strychu ceglana, więźba dachowa dwuspadowa, kryta dachówką paloną, rynny wiszące i spustowe z blachy cynkowej.
   Instalacje: wodociągowa, kanalizacyjna, elektryczna i gazowa.
3. Garaż, o wymiarach 4,10 m × 6,20 m = 25,42 m² i wysokości przy okapie 2,90 m, zbudowany ze ścian ryglowych na podmurówce bez stropu, skanalizowany, o instalacji wodociągowej i elektrycznej, o podłodze betonowej, bramie wjazdowej dwuskrzydłowej, dwóch oknach pojedynczych, kryty papą”.

Wartość nieruchomości ustalono na kwotę 103 883 zł 75 gr i był to jedyny pozostały majątek Piotra Króla, niewystarczający na pokrycie zobowiązań opiewających na kwotę 311 792 zł 90 gr. W maju 1935 roku nieruchomość przy ul. Powroźniczej 2/ul. Konopnickiej 15 stała się własnością wdowy Marii z Kulikowskich 1v Król 2v Stublowej (córki zrzekły się spadku po ojcu)⁶⁶ANK, Sąd Okręgowy w Krakowie, sygn. 29/442/9708; Sąd Grodzki w Krakowie, sygn. 29/446/5070 (akta sprawy spadkowej po Piotrze Królu); Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej Oddział w Krakowie, sygn. 29/312/33238..

Już po śmierci Piotra Króla jego córka Anna wyszła za mąż za Mieczysława Brauna, syna właścicieli sąsiedniej posesji przy ul. Powroźniczej 6/ul. Barskiej 8 (Willa Sylwan) – Włodzimierza i Heleny Braunów⁶⁷ANK, Sąd Okręgowy w Krakowie, sygn. 29/442/106 (akta sprawy spadkowej po Włodzimierzu Braunie); Sąd Grodzki w Krakowie, sygn. 29/446/1277, s. 69; „Dziennik Rozporządzeń dla Stoł. Król. Miasta Krakowa” 1919, nr 7, s. 113; Księga adresowa miasta Krakowa i województwa krakowskiego 1932, s. 94, 196.. Co najmniej od 1924 roku w Willi Sylwan mieściła się siedziba firmy „Kamieniołomy bazaltu-anderytu Wł. Braun, inż. H. Kowarzyka spadkobierca i Spka” (firma Włodzimierza Brauna i Henryka Kowarzyka działała od 1909 roku)⁶⁸ANK, Sąd Okręgowy w Krakowie, sygn. 29/442/106, k. 10v, 20, 21; Spis abonentów Państwowej Sieci Telefonicznej Okręgu Krakowskiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów według stanu z dnia 31 grudnia 1924, s. 26, 30; Skorowidz Rzeczypospolitej Polskiej i księga adresowa miasta Krakowa 1926, s. 7*** (Kamieniołomy Bazaltu, Anderytu Władysł. Brauna – błędnie rozwinięto skrót Wł. oznaczający Włodzimierza); Jan Bryliński, Księga pamiątkowa I. Ogólno-polskiej Wystawy Drogowej we Lwowie urządzonej w dniach 5 do 15 września 1926, Lwów 1927, s. 35, 46.. Od 1929 roku w reklamach zmieniono nazwę przedsiębiorstwa – „Łomy bazaltu Niedźwiedzia Góra w Tenczynku Braun Wł. inż. Kowarzyk H.K.”⁶⁹Spis abonentów Państwowej Sieci Telefonicznej Okręgu Krakowskiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów z siecią P.A.S.T. w Zagłębiu Dąbrowskiem według stanu z dnia 1 stycznia 1929, s. 41, 211, 212; Urzędowy spis abonentów Państwowej Sieci Telefonicznej Okręgu Krakowskiej i Katowickiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów oraz Sieci Zagłębia Dąbrowskiego Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej i Abonentów miast niem. Bytomia, Gliwic i Zabrza według stanu z dnia 1 stycznia 1930, s. 14; J. Brunelik, Adresarz-informator oraz przewodnik po Krakowie, R. I, 1933, s. 124; „Gazeta Powiatowa Powiatu Świętochłowickiego” 1930, nr 9 (1 marca), s. 58; Spis abonentów sieci telefonicznej państwowej w Krakowie (dodatek do ogólnego „Spisu abonentów telefonicznych w Polsce” na rok 1934, s. 90, 111.. Włodzimierz Braun zmarł w sierpniu 1934 roku – syn Kazimierz Braun jako inżynier przejął udziały w kamieniołomach, nieruchomość przy ul. Powroźniczej 6 oraz majątek Piekary odziedziczyli w 1935 roku wdowa Helena oraz synowie: Mieczysław, Kazimierz i Włodzimierz⁷⁰ANK, Sąd Okręgowy w Krakowie, sygn. 29/442/106; „Gazeta Urzędowa Zarządu Miejskiego w Stoł. Król. Mieście Krakowie” 1938, nr 3, s. 50; „Inż. H. Kowarzyk i inż. Wł. Braun spadkobiercy: inż. Hugo Kowarzyk, inż. Kazimierz Braun i S-ka Łomy Bazaltu „Niedźwiedzia Góra” („Wirtschafts­‑Bericht” nr 9/11, Berichtsmonate Sept./Nov./ 1939, s. 15)..

Maria 1v Król 2v Stublowa, nie mogąc sprzedać willi, której hipoteka był obciążona wierzytelnościami, wynajmowała budynek – co najmniej od wiosny 1936 roku pod adresem ul. Konopnickiej 15 funkcjonowało biuro firmy „Kamieniołomy Bazaltu Niedźwiedzia Góra” zarządzanej przez Kazimierza Brauna⁷¹Oficjalny program Dni Krakowa z informatorem 10–24.VI.1936 (BJ, rkps 7298/2, s. 62); „Nasz Wyraz. Miesięcznik literacko-artystyczny młodych” 1938, nr 7–8, s. 8; Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Krakowie na 1937 r., s. 63; Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Krakowie na 1938 r., s. 72; Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Krakowie na 1939 r., s. 79, 106, 159..

W lipcu 1938 roku w księdze wieczystej jako właścicieli nieruchomości przy ul. Powroźniczej 2 wpisano Kazimierza Brauna (1/2) i Barbarę Braun (1/2)⁷²Sąd Rejonowy dla Krakowa-Podgórza w Krakowie, IV Wydział Ksiąg Wieczystych, lwh 122 Dębniki.. Niestety postanowienie Sądu Grodzkiego w Krakowie z 31 maja 1938 roku będące podstawą wpisu w księdze wieczystej nie zachowało się⁷³Dokumentu L. 3858 z 1938 r., odnotowanego w księdze wieczystej, brak w zbiorze dokumentów hipotecznych Sądu Okręgowego w Krakowie oraz Sądu Grodzkiego w Krakowie (ANK, Księgi gruntowe miasta Krakowa i dóbr tabularnych z obszaru Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. 29/465/1162, 1783)., jednak sygnatura sądowa sprawy wskazuje na postępowanie egzekucyjne, związane z wierzytelnościami. W okresie okupacji niemieckiej siedzibę firmy „Kamieniołomy Bazaltu Niedźwiedzia Góra” działającej pod zarządem niemieckim⁷⁴ANK, Sąd Grodzki w Krakowie, sygn. 29/446/1277, s. 3–4, 93. przeniesiono najpierw na ul. Mikołajską 2⁷⁵Amtliches Fernsprechbuch für die Stadt Krakau Juni 1940, s. 8., potem na ul. Kościuszki 18⁷⁶Amtliches Fernsprechbuch für das Generalgouvernement Mai 1941, s. 48; Handels-, Gewerbe- und Berufsverzeichnis zum Amtlichen Fernsprechbuch für das Generalgouvernement, Branchen­‑Telefonbuch, Ausgabe 1942 – 1. Auflage, s. 186; Amtliches Fernsprechbuch für das Generalgouvernement 1942, s. 41, 51, 71; Amtliches Fernsprechbuch für das Generalgouvernement Zwischenausgabe Mai 1944, s. 3, 14., gdzie biuro funkcjonowało do 1946 roku⁷⁷Spis abonentów telefonicznych Krakowskiego Okręgu Poczt i Telegrafów. Stan z dnia 30 czerwca 1945, s. 20; Spis abonentów telefonicznych Krakowskiego Okręgu Poczt i Telegrafów na 1946 rok, s. 40.. Od marca 1945 roku firma była pod zarządem państwowym⁷⁸ANK, Prezydium Rady Narodowej Miasta Krakowa, sygn. 29/701/11659., w 1946 roku została upaństwowiona i w 1949 roku przejęta przez władze państwowe⁷⁹ANK, Wojewódzka Komisja ds. Upaństwowienia Przedsiębiorstw w Krakowie, sygn. 29/706/WKUP 11, s. 66; 29/706/WKUP 12, s. 5, 71; Prezydium Rady Narodowej Miasta Krakowa, sygn. 29/701/11666; Zarządzenie Przewodniczącego Wojewódzkiej Komisji do spraw upaństwowienia przedsiębiorstw w Krakowie z dnia 19 października 1946 r. („Krakowski Dziennik Wojewódzki” 1946, nr 21 (1 listopada), poz. 109, wykaz – poz. 34, s. 340); Orzeczenie nr 58 Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 22 listopada 1948 r. o przejęciu przedsiębiorstw na własność Państwa („Monitor Polski” 1948, Nr A-86, poz. 975, s. 13)..

We wrześniu 1939 roku nieruchomość przy ul. Powroźniczej 2 w całości została zajęta przez wojsko niemieckie⁸⁰ANK, Sąd Grodzki w Krakowie, sygn. 29/446/1277, s. 54., stąd zapewne wspomnienia mieszkańców Dębnik o „wyższym funkcjonariuszu gestapo”⁸¹J. Zinkow, Krakowskie przedmieścia. Obywatelka Dębnik – Beata z Matejków, „Echo Krakowa” 1996, nr 46 (5 marca), s. 8.. Jako mienie poniemieckie w 1945 roku willa została przejęta przez Polską Partię Robotniczą⁸²ANK, Sąd Grodzki w Krakowie, sygn. 29/446/1277, s. 93; K. Jakubowski, Spacerownik po Dzielnicy VIII Dębniki. Od Ludwinowa po Sidzinę, Kraków 2020, s. 64. – do 1948 roku mieścił się tutaj Komitet Dzielnicowy Dębniki⁸³Spis abonentów telefonicznych Krakowskiego Okręgu Poczt i Telegrafów. Stan z dnia 30 czerwca 1945, s. 27; Spis abonentów telefonicznych Krakowskiego Okręgu Poczt i Telegrafów na 1946 rok, s. 54; Spis abonentów sieci telefonicznych Okręgu Poczt i Telegrafów Kraków na 1947 rok, s. 84.. W 1949 roku była to siedziba Komitetu Dzielnicowego Zwierzyniec-Dębniki, następnie do 1951 roku Komitetu Powiatowego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej⁸⁴Spis telefonów Krakowskiego Okręgu Poczty i Telegrafów na rok 1949, s. 80; Spis telefonów Krakowskiego Okręgu Poczty i Telekomunikacji (województwa: krakowskie i rzeszowskie) na 1951 rok, s. 59; J. Lubos, Wspomnienia ze studiów, w: Wspomnienia Wychowanków Akademii Górniczo-Hutniczej, z. 2, Kraków 2016, s. 65–66..

Prawdopodobnie już od 1950 do 1952 roku w budynku funkcjonowało Przedszkole nr 76 Towarzystwa Przyjaciół Dzieci⁸⁵ANK, Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego, sygn. 29/2779/5766; Prezydium Rady Narodowej Miasta Krakowa, sygn. 29/701/912; Spis telefonów Krakowskiego Okręgu Poczty i ­Telekomunikacji na województwa: krakowskie i rzeszowskie 1952, s. 93., w 1952 roku odnotowano „w m. czerwcu b.r. został przez KW PZPR przekazany miastu budynek 1o piętrowy, częściowo wyposażony, z przeznaczeniem na żłóbek dzielnicowy. Wobec faktu przejęcia budynku przez Prez. MRN należałoby żłóbek ten objąć planem na 1953 rok przydzielając odpowiednie kredyty”⁸⁶ANK, Prezydium Rady Narodowej Miasta Krakowa, sygn. 29/701/3976.. Tymczasem już w grudniu 1951 roku powstał kosztorys oraz opis techniczny prac budowlanych związanych z adaptacją budynku na żłobek dziecięcy (przebudowę wykonaną dla Wydziału Zdrowia Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie zatwierdzono dopiero w 1958 roku)⁸⁷ANK, Prezydium Rady Narodowej Miasta Krakowa, sygn. 29/701/11208; Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. 29/1410/ABM, ul. Konopnickiej 15, F. 411a.. Żłóbek Dzielnicowy Miejski nr 5 funkcjonował w latach 1954–1955⁸⁸Spis telefonów Krakowskiego, Kieleckiego i Rzeszowskiego Okręgu Poczty i Telekomunikacji na rok 1954; Spis telefonów województw krakowskiego, kieleckiego i rzeszowskiego rok 1955., potem Żłóbek Dzielnicowy Miejski Dzienny nr 10 w latach 1957–1959⁸⁹Spis telefonów województwa krakowskiego i kieleckiego rok 1957; Spis telefonów województwa krakowskiego rok 1958; Spis telefonów województwa krakowskiego rok 1959., następnie Żłóbek Dzielnicowy Tygodniowy nr 10 w latach 1960–1982⁹⁰Spis telefonów województwa krakowskiego wg stanu abonentów na 31.III.1960 r. Rok 1960; Spis telefonów miasta Krakowa wg stanu abonentów na 15.V.1961 r. Rok 1961; Spis telefonów województwa krakowskiego 1962/63, s. 91; Spis telefonów województwa krakowskiego 1971/72; Dodatek do spisu telefonów województwa miejskiego Krakowskiego 1981 (dotyczy spisu telefonów wydanego na lata 1977/78), s. 23; J. Zinkow, Krakowskie przedmieścia, dz. cyt., s. 8; K. Jakubowski, Spacerownik, dz. cyt., s. 64..

W grudniu 1975 roku Sąd Rejonowy w Krakowie (Wydział V Cywilny Nieprocesowy) zatwierdził podział spadku po Kazimierzu Braunie (zmarłym 1 października 1959 roku w Montrealu) – spadek, czyli 1/2 nieruchomości przy ul. Powroźniczej 2 zabudowanej domem (druga część była własnością Barbary Braun) oraz 1/3 nieruchomości przy ul. Powroźniczej 6 zabudowanej kamienicą czynszową („pozostały majątek został upaństwowiony i zajęty przez władze państwowe”) odziedziczyli w równych częściach wdowa Barbara Braun oraz syn Włodzimierz Braun i córka Beata Braun Curti, jednak urzędowe rozstrzygnięcia związane z kwestiami podatkowymi zakończyły się dopiero w 1983 roku⁹¹ANK, Urząd Dzielnicowy Kraków-Śródmieście, sygn. 29/2300/2872..

Po zakończeniu działalności żłobka budynek niszczał niezagospodarowany, w maju 1988 roku został zakupiony przez Urząd Dzielnicowy Kraków-Podgórze z przeznaczeniem na siedzibę Dzielnicowej Biblioteki Publicznej Kraków-Podgórze, rozpoczął się długotrwały remont i przebudowa budynku⁹²ANK, Urząd Dzielnicowy Kraków-Podgórze w Krakowie, sygn. 29/2515/2067, s. 57, 175; 29/2515/3152, s. 5, 91.. Podgórska biblioteka podlegała nadzorowi merytorycznemu Miejskiej Biblioteki Publicznej (od 1993 roku Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej), w sprawozdaniach z jej działalności umieszczano więc informacje o remoncie budynku przy ul. Powroźniczej, przeciągającym się do 1994 roku ze względu na trudną sytuację ekonomiczną miasta Krakowa oraz równoczesny remont nowej siedziby przy ul. Rajskiej⁹³J. Zając, Działalność MBP i bibliotek publicznych w Krakowie w województwie w 1988 roku, „Biuletyn Informacyjno-Instrukcyjny Miejskiej Biblioteki Publicznej w Krakowie” 1989, nr 1/157, s. 13–14; J. Zając, Analiza działalności bibliotek publicznych Krakowa i województwa w 1992 r., „Biuletyn Informacyjno-Instrukcyjny Miejskiej Biblioteki Publicznej w Krakowie” 1993, nr 1/173, s. 5; J. Zając, Działalność bibliotek publicznych w Krakowie i województwie w 1993 r., „Biuletyn Informacyjno-Instrukcyjny Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krakowie” 1994, nr 1/177, s. 4; J. Zając, Działalność bibliotek publicznych w Krakowie i województwie w roku 1994, „Biuletyn Informacyjno-Instrukcyjny Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krakowie” 1995, nr 1/181, s. 9.. W 1995 roku Biblioteka Publiczna Dzielnicy Podgórze funkcjonowała już w nowej siedzibie przy ul. Powroźniczej⁹⁴Spis telefonów województwa krakowskiego 1995, s. 30., od maja 2005 roku Podgórska Biblioteka Publiczna, od stycznia 2017 roku Biblioteka Kraków.